Zaparcia czynnościowe u dzieci

Problem zaparć u dzieci może dotyczyć nawet 30% maluchów (zaparcia okresowe). Przyczyny tego schorzenia mogą być różne. U małych dzieci dotyczą najczęściej zbyt małej podaży błonnika w diecie i zmniejszonej ilości podawania  płynów.

Kiedy można mówić o zaparciu?

Zaparcie jest to utrudnione, wymagające wysiłku oddanie stolca lub wydalenie go w odstępach większych niż 3 dni lub przez 2 lub więcej tygodni. Stolec jest twardy, zbity, dziecko wkłada duży wysiłek w odruch defekacji. Zdarza się, że na kale widać ślady krwi, co często niepokoi rodziców. Nieleczone zaparcia mogą się pogłębiać – rozdęcie okrężnicy i odbytnicy zmniejszają wrażliwość odruchu defekacyjnego i efektywność perystaltyki.  Dolegliwość ta najczęściej spotyka dzieci w wieku 2-4lat (okres nauki kontrolowania wypróżnień) i częściej dotyczy chłopców niż dziewczynki. Zaparciom może towarzyszyć: drażliwość, osłabienie łaknienia i/lub uczucie nasycenia. Znikają one po defekacji.

Dzieci najczęściej boją się bólu przy oddawaniu stolca, który spowodowany jest twardym, zbitym stolcem, ciężko przechodzącym przez odbytnicę. Dlatego też wstrzymują kał poprzez zaciskanie pośladków w celu  niedopuszczenia do pasażu stolca. Tyczy się to dzieci starszych. U dzieci młodszych obserwuje się prostowanie nóżek i stawanie na palcach nóg, trzymanie się mebli oraz kołysanie się do przodu i tyłu.

Fizjologia zaparć

Najważniejszymi funkcjami jelita grubego są: wchłanianie wody i elektrolitów oraz formowanie, magazynowanie i okresowe wydalanie kału. Miazga pokarmowa, która jest zgromadzona w jelicie grubym, jest przetworzona i przesuwana za pomocą ruchów perystaltycznych (robaczkowych) jelit w kierunku odbytnicy. Ruchy te powstają w wyniku bardzo złożonych odruchów nerwowych zapoczątkowanych przez kęs pokarmu. Kolejnym z czynników wywołujących ruch perystaltyczny jelit jest drażnienie ścian jelita grubego przez wypełniającą ją zawartość. Błonnik jest naturalnym czynnikiem pokarmowym pobudzającym czynności ruchowe jelit.

W jelicie grubym występują bardzo liczne bakterie, które powodują fermentację resztek pokarmowych i syntetyzują witaminy np.: witaminę B12, kwas foliowy, kwas pantotenowy oraz wpływają na regulację pracy jelita i stan zdrowia całego organizmu (bakterie probiotyczne).

Prawidłowa częstość oddawania stolca u niemowląt karmionych piersią wynosi 1-10x/dobę, u niemowląt karmionych sztucznie 1-4x/dobę, u dzieci w wieku 1-4 lat 1-2x/dobę, u dzieci starszych podobnie jak u dorosłych – częstość wypróżnień waha się od 3 stolców dziennie do jednego na 3 dni.

Akt defekacji jest odruchem bardzo złożonym. Początkowo dochodzi do masowych skurczów całej okrężnicy zstępującej, mięśnie tłoczni brzusznej napinają się i wzrasta ciśnienie śródbrzuszne. Treść kałowa zostaje przesunięta do dolnej części odbytnicy, a następnie następuje rozluźnienie zwieraczy odbytu i wypróżnienie.

Zaparcia mogą również wystąpić w niektórych zaburzeniach metabolicznych, takich jak: mocznica, cukrzyca, kwasica kanalikowa, hiperkalcemia, hipokaliemia, hiperwitaminoza  witaminy D, a także w mukowiscydozie oraz chorobach układu dokrewnego, w tym: w niedoczynności tarczycy, niedoczynności nadnerczy, nadczynności przytarczyc i moczówce prostej.

Rola błonnika w zaparciach u dzieci

Pokarm zawierający mało błonnika, wchłania się prawie w całości w przewodzie pokarmowym, pozostawiając niewielką ilość resztek. W wyniku tego powstaje niewielka ilość mas kałowych, które słabo pobudzają jelito grube do ruchów robaczkowych, prowadząc do niedostatecznego wypróżnienia. Zaleganie mas kałowych w jelitach powoduje ich wysuszenie i twardnienie, co dodatkowo zwiększa trudności związane z wypróżnieniem.

Zalecane spożycie błonnika pokarmowego u dzieci zdrowych wynosi 0,5 g/ kg masy ciała (lecz nie więcej niż 35g/dobę).

Dieta bogatoresztkowa powoduje rozluźnienie konsystencji stolców, ponieważ błonnik wiąże wodę i pęcznieje, zwiększając jednocześnie masę stolca. Fermentacja błonnika w jelitach prowadzi do powstawania wielu związków m.in. lotnych kwasów tłuszczowych), które podrażniają jelito i pobudzają ruchy perystaltyczne. Dzięki temu kał przesuwa się szybciej w jelitach, jest łatwiej formowany i wydalany.

Zalecenia dietetyczne

Tabela poniżej przedstawia grupy produktów, produkty zalecane i przeciwwskazane w dietoterapii zaparć u dzieci.

Grupa produktów	Produkty zalecane	Produkty przeciwwskazane
Pieczywo	Pieczywo czerstwe, razowe, żytnie, pełnoziarniste, graham, pieczywo chrupkie, pieczywo z dodatkiem otrąb, pumpernikiel	Pieczywo świeże, jasne, pszenne bułki, pieczywo cukiernicze, rogale
Mąka	Mąka z niskiego przemiału – żytnia, razowa	Mąka z wysokiego przemiału — pszenna, kukurydziana, ziemniaczana
Kasze, makarony	Kasze gruboziarniste (gryczana, jaglana, jęczmienna, pęczak) ryż brązowy, otręby, Płatki jęczmienne, owsiane, makarony z mąki razowej	Kasze drobne (manna, krakowska, jęczmienna), kukurydziana, jęczmienna, perłowa, ryż biały, makaron z mąki pszennej
Mięso, wędliny	Chude mięsa (gotowane, duszone lub smażone bez tłuszczu) — wołowina, cielęcina, królik, chudy drób (indyk, kurczak), chuda szynka (wołowa, drobiowa) i polędwica	Tłuste (smażone na oleju, margarynach twardych), mięsa (wieprzowe, wołowe, baranina, gęś, kaczka), tłuste wędliny (baleron, boczek, pasztety), tłuste kiełbasy
Jaja	Gotowane na miękko, na parze	Smażone na tłuszczu
Ryby	Gotowany dorsz, sandacz, szczupak, leszcz	Węgorz, ryby smażone
Mleko i przetwory mleczne	Chude mleko (0–2% tłuszczu), kefiry, jogurty z odtłuszczonego mleka, chudy ser twarogowy	Tłuste mleko (> 2%), kefiry i jogurty z tłustego mleka, śmietany, sery typu ”fromage”, sery topione, śmietanka kremowa
Owoce	Wszystkie gatunki, szczególnie te zawierające drobne pestki (agrest, winogrona, kiwi, poziomki, truskawki, świeże czarne jagody), owoce suszone, nisko słodzone dżemy	Wysoko słodzone dżemy, konfitury
Warzywa	Wszystkie warzywa, w postaci surówek lub gotowane (brokuły, buraki, pomidor, papryka, szpinak, sałata, pietruszka), dynia, surowa marchew	Warzywa smażone (frytki), wzdymające , (groch, fasola, bób, kapusta, cebula, kalafior, świeży ogórek) gotowana marchew
Cukier, miód, słodycze, przekąski	Galaretki przygotowane z owoców,musy, pestki słonecznika, dyni, orzechy laskowe, pistacjowe, migdały, miód (w ograniczonych ilościach)	Czekolada, kakao, torty, kremy, lody tradycyjne, kisiele, ciastka, cukier (biały brunatny, owocowy, gronowy, słodowy),
Napoje	Napoje niegazowane, kompoty, soki, (jabłkowy, winogronowy, gruszkowy, nektary owocowe, napary owocowe	Bardzo słodkie napoje, wody gazowane, napoje czekoladowe, kawa prawdziwa, mocna herbata
Przyprawy	Wszystkie ziołowe przyprawy (głównie: koperek, kminek, musztarda, sól, ziele  angielskie, liść laurowy, majeranek, anyż, cynamon)	Duże ilości ostrych przypraw, ocet

W 2008/2012 roku Instytut Żywności i Żywienia opracował zalecane dzienne normy spożycia wody dla różnych grup ludności, w tym niemowląt i dzieci.
Ilość płynów w dziennej diecie według EFSA

Należy pamiętać, iż odpowiednia ilość płynów zwiększa objętość masy kałowej i zapobiega zaparciom. Według Instytutu Żywności i Żywienia zalecane dzienne normy na spożycie wody dla dzieci wynosi:

• dzieci 2-3 lata- 1300ml
• dzieci 4-8 lat-1600ml
• chłopcy 9-13 lat- 2100ml
• dziewczynki 9-13lat- 1900ml

Ilość wody, którą należy podać dziecku, aby zachowany był zrównoważony bilans wodny organizmu, a tym samym by uniknąć zaparć, można również obliczyć w oparciu o wagę Malucha. Dziecko o wadze do 10kg powinno wypijać 100ml płynów, a na każdy kolejny kilogram masy ciała po 50ml.

Bibliografia:

1. J. Ryżko (2008) III Klasyfikacja rzymska zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego okresu niemowlęcego i młodszego dzieciństwa. Przegląd Gastroenterologiczny 2008; 3(2): 72-78
2. A. Rustecka i in. (2010) Najczęstsze zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego u niemowląt i ich związek z żywieniem. Część II. Biegunki ostre i zaparcia. Pediatr Med Rodz 2010, 6 (3), p. 198-203
3. M. Czerwionka-Szaflarska, B. Romańczuk (2008) Postępowanie w zaparciu czynnościowym stolca u dzieci i młodzieży. Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 5, 349-357
4. M. Reich, B. Iwańczak (2007) Constipation in Children – Causes, Diagnostic and Treatment. Adv Clin Exp Med 2007, 16 3, 443-456
5. D. Włodarek (2005) Dietetyka. Format- AB. Warszawa str:194-195
6. http://ukladpokarmowy.prv.pl/Zaparcia%20stolca%20u%20dzieci.pdf
7. http://zdrowybrzuszek.pl/ile-latem-powinien-wypijac-maluszek-latem/

Przeczytaj także:

• Rotawirus – odżywianie i nawadnianie niemowlaka

• 10 zasad żywienia dzieci w wieku 1-3

• Dlaczego dzieci nienawidzą warzyw?