Edukacja żywieniowa pacjentów chorych na cukrzycę

Cukrzyca to choroba metaboliczna, charakteryzująca się hiperglikemią, która z kolei wynika z defektu wydzielania lub działania insuliny. Długotrwała hiperglikemia w cukrzycy może powodować: uszkodzenia, zaburzenia czynności i niewydolności różnych narządów, szczególnie oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych.

Klasyfikacja cukrzycy:

• Cukrzyca typu I – uszkodzenie komórek beta trzustki, prowadzące do całkowitego braku insuliny.
• Cukrzyca typu II – najczęstsza postać (80%). Komórki beta trzustki wytwarzają insulinę, lecz w niedostatecznej ilości, występuje insulinooporność komórek i tkanek. Decydującą rolę w rozwoju cukrzycy typu 2 odgrywają czynniki środowiskowe (otyłość, mała aktywność fizyczna).
• Cukrzyca typu MODY – występuje u osób młodych, obciążonych dziedzicznie łagodną hiperglikemią.
• Cukrzyca typu LADA – cukrzyca mieszana typu I i II. Występuje u osób szczupłych po 25. roku życia.
• Cukrzyca ciężarnych.

Edukacja żywieniowa takich pacjentów jest kluczowa, bo oprócz leków, prawidłowe żywienie w tym przypadku ma działanie terapeutyczne.

Odbywając praktyki zawodowe w poradni diabetologicznej, zauważyłam, że ogromnym problemem jest nieświadomość pacjentów. Nieprzestrzeganie prawidłowej diety może im zaszkodzić. Bardzo często słyszałam twierdzenie: „A tam, jak sobie więcej zjem, to sobie potem też więcej wstrzyknę insuliny” lub miałam do czynienia z błędnym myśleniem, że tabletka wszystko załatwi. Część pacjentów, uważała, iż jedzenie ogromnych ilości grejpfrutów im pomoże, bo jak twierdzili, grejpfrut spala cukier. Trochę w tym prawdy jest, ponieważ grejpfrut wpływa na zmniejszenie stężenia cukru we krwi – ale jednak to w dalszym ciągu owoc i należy go spożywać w ramach zaleconych wymienników owocowych.

Dzięki temu doświadczeniu wiele się nauczyłam. Wniosek zaś nasunął się jeden:

NAJWAŻNIEJSZA JEST PRAWIDŁOWA EDUKACJA !

Na początku edukacji należy zacząć od przedstawienia kwestii:

• Czym jest cukrzyca? Do czego może prowadzić wysoka hiperglikemia?

(wspominałam o tym na początku artykułu), że „cudowna” tabletka problemu nie rozwiąże (jak wielu pacjentom by się wydawało) i należy pamiętać o dobrze skomponowanej diecie.

Poziom glukozy mierzymy rano na czczo i 2 h po każdym spożytym posiłku (a pamiętajmy, iż w przypadku diabetyka posiłkiem nazywamy wszystko to, co wkładamy do ust).

O unormowanej cukrzycy mówimy wówczas kiedy 2 h po zjedzonym posiłku, poziom glukozy wynosi nie więcej niż 140 mg/dl. Ważne jest również, aby nie przekroczyć „progu nerkowego” 180 mg/dl.

• Ile wynosi dobowe zapotrzebowanie energetyczne? – odpowiedni dowóz energii ma zapewnić utrzymanie należnej masy ciała u osób z nadwagą i otyłością. Wymagana podaż energii zależy od trybu życia i od należnej masy ciała (należną masę obliczamy: od wzrostu w cm. odejmij 100). Dla pacjentów prowadzących siedzący tryb życia rozkład energii wygląda następująco: 20-25 kcal/kg nmc; zaś umiarkowany wysiłek fizyczny 25- 30 kcal/kg nmc; w przypadku ciężkiej pracy fizycznej 30 – 40 kcal / kg nmc.

Z tłuszczów powinniśmy dostarczać 30-35 % energii, białka 15 – 20 % energii – natomiast węglowodanów 45 -50 % energii (głównie z węglowodanów złożonych: kasze, razowe pieczywo, warzywa).

• Przedstawienie produktów zalecanych i przeciwwskazanych w diecie cukrzyka:

Produkty i potrawy	Zalecane	Przeciwwskazane
Napoje	Wody mineralne niegazowane, herbata bez cukru, kawa zbożowa, napoje z warzyw bez cukru, napoje z kwaśnego mleka,	Wszystkie napoje słodzone cukrem, mocna kawa, napoje owocowe, tłuste mleko, napoje alkoholowe, coca-cola, pepsi, oranżady
Pieczywo	Pieczywo razowe, pieczywo graham, bułki grahamki, chleb pełnoziarnisty	Chleb pszenny, bułki pszenne, chałki, bułki maślane, biszkopt, wypieki z dodatkiem cukru
Dodatki do pieczywa	Chude wędliny, szynka, polędwica, pasty z mięsa, warzyw, ryby morskie chude i średnio tłuste, ser twarogowy chudy, serek homogenizowany	Tłuste wędliny, kiszka, parówki, konserwy mięsne, salceson, miód, dżemy, marmolady, konfitury
Zupy i sosy gorące	Jarzynowa, pomidorowa, grzybowa, barszcz czerwony, koperkowa, kalafiorowa, rosół jarski, krupnik, ryżowa   Sosy na wywarach z warzyw np. pietruszkowy, koperkowy, potrawkowy	Zupy na tłustych wywarach mięsnych, zagęszczonych zasmażkami, z duża ilością śmietany.   Zobacz również Czym jest metabolizm i co wpływa na jego tempo?   Słodkie sosy
Dodatki do zup	Ryż pełnoziarnisty, grzanki, kasze, makaron nitki	Duże ilości pieczywa, makaronów, kasz, grochu, fasoli, groszek ptysiowy, kluski francuskie
Mięso, ryby	Cielęcina, kurczak, młoda wołowina, jagnię, królik, indyk, chude ryby	Wieprzowina, baranina, podroby, gęsi, kaczki, tłuste ryby
Potrawy półmięsne i bezmięsne	Budynie z mięsa i warzyw, sera, warzywa faszerowane mięsem	Knedle, naleśniki, pierogi z cukrem
Tłuszcze	Margaryny niskotłuszczowe w kubkach, oliwa z oliwek	Smalec, słonina, boczek, łój, margaryny twarde
Warzywa	Rzodkiewka, sałata, ogórki, rabarbar, szczypiorek, pomidory, szparagi, brokuły, kalafior,	Starte, surówki i warzywa gotowane z dodatkiem dużej ilości majonezu, śmietany, żółtek
Ziemniaki	Podawane w całości	Puree, smażone, frytki
Owoce	Grejpfruty- gat. Zielony, w ramach zaleconych wymienników owocowych	Owoce w syropach z cukrem, galaretki ze śmietaną
Desery	Kompoty, kisiele bez cukru, jabłka pieczone z pianą z białek	Wszystkie desery z cukrem miodem, ciasta, torty, pączki, chałwa, czekolada

• Informujemy o zalecanej ilości przyjmowania posiłków – zalecane jest, aby przyjmować posiłki 4 – 5 razy dziennie, mniej więcej o stałych porach. Ostatni posiłek spożywamy o godz. 18:00 i pamiętamy, aby nie był to owoc, ponieważ owoc spożyty na noc daje wysoki poziom glukozy następnego dnia rano.
• Co to są wymienniki węglowodanowe? – to porcja produktu wyrażona w gramach dostarczająca 10g węglowodanów przyswajalnych. Tak np. 100 g jabłka = 1 WW.
• Co to jest indeks glikemiczny i dlaczego jest taki ważny? IG klasyfikuje produkty żywnościowe na podstawie ich wpływu na stężenie glukozy we krwi i czasu pojawienia się zmian. Ma on duże znaczenie podczas planowania posiłków dla chorych na cukrzycę. Należy  stosować produkty o niskim indeksie glikemicznym (poniżej 55), ponieważ w małym stopniu wpływają na stężenie glukozy we krwi. Spis produktów wg. Indeksu glikemicznego można odszukać w Internecie.
• Zalecane metody przyrządzania potraw? Są to m.in.: gotowanie, duszenie, pieczenie w folii lub pergaminie. Przeciwwskazane jest pieczenie, smażenie. Pamiętajmy także, aby nie rozgotowywać potraw, ponieważ takie potrawy mają wysoki indeks glikemiczny i dają wysoki poziom glukozy we krwi.
• Co z aktywnością fizyczną? Pamiętajmy o aktywności fizycznej!

W przypadku cukrzycy typu 1, konieczne jest dobre wyszkolenie pacjenta, aby potrafił ocenić nasilenie i czas trwania wysiłku, a także zapotrzebowanie na insulinę i dodatkowe węglowodany.  Jeżeli występują u niego zaawansowane powikłania cukrzycy, należy unikać forsownego wysiłku fizycznego. Ważne jest, aby kontrolować glikemię przed wysiłkiem, w trakcie wysiłku i przez kilka godzin po jego zakończeniu. Nie muszą to być skomplikowane ćwiczenia np. na siłowni, może to być np. zwykły spacer lub jazda na rowerze.

W cukrzycy typu 2 ważny jest systematyczny wysiłek fizyczny, najlepiej codziennie 30 – 40 min. o umiarkowanym nasileniu, np. może być to spacer.

Bibliografia:

– „ Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka” Helena Ciborowska, Anna Rudnicka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.

– „Choroby wewnętrzne” na podstawie Interny Szczeklika pod redakcją Piotra Gajewskiego. Medycyna Praktyczna, Kraków 2013.