Herbata z czerwonokrzewu. Rooibos w terapii zespołu metabolicznego

Rooibos to termin używany zarówno w odniesieniu do rośliny – czerwonokrzewu afrykańskiego, jak i naparu z czerwonokrzewu. Napoje z czerwonokrzewu potocznie są nazywane „herbatą”, jednak nie mają nic wspólnego z powszechną herbatą chińską. Rooibos jest krzewem dorastającym do 1-2 metrów, o miękkich, igłokształtnych liściach i żółtych kwiatach [1, 2].

Czerwonokrzew afrykański

Czerwonokrzew afrykański (łac. Aspalatus linerais) jest rośliną motylkową, występującą naturalnie w południowej części Afryki, w rejonie gór Cederberg. Rooibos przystosowany jest do trudnych warunków klimatycznych, panujących w tym regionie. W lecie często występują tam upały powyżej 48C oraz pożary. Zimą temperatura spada do 0C i występują częste opady [2].

Coraz popularniejsza staje się uprawa czerwonokrzewu w celach komercyjnych. Rooibos naturalnie nie zawiera kofeiny, dlatego może być alternatywą dla kawy czy tradycyjnej herbaty [2].

Rooibos zielony czy czerwony?

Komercyjnie dostępny jest Rooibos fermentowany (czerwony) lub zielony (niefermentowany). Różnią się one nie tylko kolorem suszu i napoju. Herbata z czerwonokrzewu różni się także smakiem i zapachem naparu.

Czerwony Rooibos ma bursztynowy kolor i miodowy, lekko karmelowy smak, natomiast zielony ma bardziej wytrawny, „trawiasty” smak. Liście fermentowane i niefermentowane różnią się także składem chemicznym i właściwościami. Rooibos zielony zawiera więcej C-glikozydów dihydrochalkonu – aspalatyny i notofaginy, przez co wykazuje silniejsze właściwości antyoksydacyjne niż czerwony. W procesie fermentacji, w wyniku utleniania aspalatyny, powstają flawanony (glukopiranozydy eriodykcjolu). Nie występują one w czerwonokrzewie niefermentowanym [3, 4].

Zespół metaboliczny

Zespół metaboliczny znany jest także pod nazwą „zespół Ravena” czy „zespół X”. Jest definiowany jako współwystępowanie wielu zaburzeń metabolicznych (otyłości, zaburzenia gospodarki węglowodanowej i lipidowej oraz nadciśnienia tętniczego). Predysponuje do wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.

Zespół metaboliczny prowadzi także do uszkodzenia narządów. Negatywny wpływ dotyczy wątroby (zwiększone ryzyko wystąpienia niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby), trzustki oraz uszkodzenia mięśni [5,6].

Obowiązująca definicja zespołu metabolicznego została opracowana w 2009 roku przez International Diabetes Federation (IDF) oraz American Heart Association/National Heart, Lung and Blood Institute (AHA/NHLBI).

Defnicja zespołu metabolicznego

Zespół metaboliczny jest diagnozowany, gdy stwierdzone zostaje współwystępowanie 3 z 5 poniższych kryteriów:

• Obwód talii ≥ 94 cm u mężczyzn, ≥ 80 cm u kobiet (normy dla rasy kaukaskiej).
• Stężenie trójglicerydów ≥ 150 mg/dl lub stosowane jest leczenie hipolipemizujące.
• Stężenie „dobrego cholesterolu” HDL wynosi < 40 mg/dl u mężczyzn i < 50 mg/dl u kobiet lub gdy stosowane jest leczenie.
• Wartości ciśnienia tętniczego są ≥ 130/85 lub stosowane jest leczenie hipotensyjne.
• Stężenie glukozy we krwi ≥ 100 mg/dl lub stosowane jest leczenie hipoglikemizujące [5]

Zespół metaboliczny jest czynnikiem ryzyka rozwoju chorób serocowo-naczyniowych, będących jedną z głównych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych. Potrzebne są jednak dalsze badania, które pozwolą na dokładne poznanie patogenezy, profilaktyki i leczenia tej choroby [5].

Rooibos a zespół metaboliczny

Ekstrakty i składniki aktywne mają wpływ na wszystkie składowe zespołu metabolicznego. Dotychczas najlepiej opisane zostało działanie antyoksydacyjne oraz przeciwcukrzycowe czerwonokrzewu.

Zaburzenia gospodarki węglowodanowej

Przeciwcukrzycowe właściwości czerwonokrzew zawdzięcza obecności aspalatyny oraz 2-O-glukozydu kwasu fenylopirogronowego. Występujące także pod skrótową nazwą PPAG) [1, 7].

Meta analiza 12 badań na gryzoniach wykazała, że główne związki fenolowe obecne w czerwonokrzewie oraz ekstrakty z Rooibos w istotny sposób obniżają poziom glukozy we krwi badanych zwierząt. Mogą zostać wykorzystane w przyszłości w prewencji lub leczeniu wspomagającym cukrzycy. Potrzebne są jednak dalsze badania, które pozwolą ustalić skuteczne i bezpieczne dawki ekstraktów lub składników aktywnych zawartych w czerwonokrzewie [7].

Do składowych zespołu metabolicznego można zaliczyć zaburzenia gospodarki węglowodanowej, takie jak insulinooporność oraz cukrzycę. W konsekwencji oporności komórek na działanie insuliny, w komórkach β trzustki dochodzi do nadprodukcji insuliny.

W rezultacie dochodzi do hiperinsulinemii, która niesie za sobą poważne konsekwencje zdrowotne, takie jak stłuszczenie wątroby i hipertriglicerydemię [8]. Wykazano, że aspalatyna poprawia insulinowrażliwość poprzez zwiększanie ekspresji transportera glukozy GLUT4, hamowanie glukogenezy oraz zwiększanie wychwytu glukozy przez komórki. Aspalatyna ponadto chroni komórki β trzustki przed stresem oksydacyjnym oraz apoptozą [6].

Dyslipidemia

Duża ilość tkanki tłuszczowej, charakterystyczna dla osób z zespołem metabolicznym, sprzyja występowaniu dyslipidemii [6].

Badania na modelu zwierzęcym oraz z udziałem ludzi wskazują na korzystny wpływ składników aktywnych zawartych w Rooibos na profil lipidowy.

Marnewick i wsp. sprawdzili, jak spożywanie 6 filiżanek herbaty z czerwonokrzewu na dobę przez okres 6 tygodni, wpływa na profil lipidowy osób obciążonych czynnikami ryzyka sercowo-naczyniowego. Po przeprowadzeniu interwencji odnotowano wzrost enzymów antyoksydacyjnych w osoczu badanych osób oraz poprawę profilu lipidowego: obniżenie stężenia cholesterolu LDL oraz trójglicerydów i podwyższenie stężenia „dobrego” cholesterolu HDL [cyt. za 8]

Orlando i wsp. przeprowadzili badanie z udziałem małp z indukowaną cukrzycą. Zwierzętom podawano przez 28 dni ekstrakt z niefermentowanego czerwonokrzewu. Po zakończonej interwencji odnotowano, że suplementacja spowodowała redukcję stężenia cholesterolu całkowitego we krwi.

Dodatkowo w grupie zwierząt z cukrzycą zaobserwowano obniżenie stężenia utlenionego cholesterolu LDL. Prawdopodobnie u podłoża hipolipemizującego działania ekstraktu z Rooibos leży inny mechanizm niż w przypadku leków hipolipemizujących – statyn [9].

Potrzebne są dalsze badania mające na celu poznanie dokładnego mechanizmu regulacji profilu lipidowego przez aspalatynę. Pozwoli to na opracowanie terapii wspomagającej zaburzeń lipidowych i zespołu metabolicznego. Umożliwi to na ograniczenie dawki statyn, a tym samym zmniejszenie efektów ubocznych będących konsekwencją farmakologicznego leczenia dyslipidemii [9].

Wpływ na tkankę tłuszczową i masę ciała

Zwiększone odkładanie tkanki tłuszczowej wisceralnej, charakterystycznej dla osób z zespołem metabolicznym, predysponuje do powstawania procesu zapalnego w organizmie. Zwiększeniu ulega wtedy aktywności makrofagów oraz cytokin prozapalnych (m.in. IL-6, IL-1β oraz TNF-α).

Wisceralna tkanka tłuszczowa sprzyja ponadto niekorzystnym zmianom, takim jak podwyższenie stężenia leptyny oraz hamowanie wydzielania adiponektyny.

Badania na liniach komórkowych wykazały, że ekstrakty z czerwonokrzewu hamują adipogenezę. Ponadto związki fenolowe zawarte w Rooibos – luteolina, orientyna i izoorientyna hamują enzym lipazę trzustkową. To zaś prowadzi do ograniczenia wchłaniania tłuszczu, a tym samym sprzyja zmniejszeniu ilości dostarczonych kalorii. Wyizolowana aspalatyna ma także zdolność do regulacji wydzielania adiponektyny [8].

Ciśnienie tętnicze

Czerwonokrzew może także znaleźć zastosowanie w redukcji wartości ciśnienia krwi. Persson i wsp. wykazali, że już jednokrotne spożycie herbaty z czerwonokrzewu (w ilości 400 ml) może mieć korzystny wpływ na regulację ciśnienia tętniczego. Stwierdzono, że Rooibos działał analogicznie do leków hipotensyjnych – hamował enzym konwertazę angiotensyny. Działanie to było najsilniejsze w 60 minucie od wypicia naparu [10].

Stres oksydacyjny i stan zapalny w przebiegu zespołu metabolicznego

Nadprodukcja wolnych rodników oraz zwiększone wytwarzanie prozapalnych cytokin sprzyja uszkodzeniu narządów w przebiegu zespołu metabolicznego.

Przeprowadzono liczne badania laboratoryjne, na modelu zwierzęcym oraz z udziałem ludzi. Potwierdzają one silne antyoksydacyjne działanie aspalatyny, ekstraktów oraz herbaty z czerwonokrzewu.

Wykazano, że aspalatyna chroni przed uszkodzeniem struktur organizmu przez wolne rodniki, podnosi poziom enzymów antyoksydacyjnych i glutationu oraz zapobiega niekorzystnemu utlenianiu cholesterolu LDL. Ochronne działanie aspalatyny obserwowano także w odniesieniu do kardiomiocytów (komórek mięśnia sercowego). Podanie aspalatyny ograniczało apoptozę komórek oraz chroniło je przed uszkodzeniem przez wolne rodniki. Ponadto aspalatyna zarówno w badaniach na liniach komórkowych, jak i na modelach zwierzęcych, zmniejszała indukowaną reakcję zapalną.

Wyniki badań sugerują, że czerwonokrzew może ograniczyć stres oksydacyjny i stan zapalny w przebiegu zespołu metabolicznego. Aspalatyna wykazuje ponadto działanie kardioprotekcyjne, co może ograniczyć wystąpienie chorób sercowo-naczyniowych, będących konsekwencją zespołu metabolicznego [6].

Możliwe interakcje czerwonokrzewu z lekami znajdującymi zastosowanie w terapii zespołu metabolicznego

Badania laboratoryjne wykazały, że aspalatyna zawarta w ekstraktach z czerwonokrzewu ma zdolność do hamowania aktywności enzymu CYP3A4, odpowiedzialnego za metabolizm ksenobiotyków i leków. Badania te sugerują, że może wystąpić interakcja między produktami z czerwonokrzewu a lekami przeciwcukrzycowymi (pochodnymi sulfonylomocznika) oraz hipolipemizującymi (statynami).

Hamujące działanie było zależne czasu podania i dawki ekstraktu. Aby szczegółowo poznać zagrożenia związane z równoczesnym stosowaniem leków oraz produktów z Rooibos, konieczne jest przeprowadzenie farmakokinetycznych i farmakodynamicznych badań na modelu zwierzęcym [6].

Rooibos – surowiec o wielokierunkowym działaniu prozdrowotnym

Wyniki najnowszych badań dowodzą, że czerwonokrzew ma wielokierunkowe działanie prozdrowotne.

Ekstrakty i składniki aktywne Rooibos, mogą znaleźć zastosowanie w prewencji i terapii wspomagającej zespołu metabolicznego oraz poszczególnych jego składowych. Potrzebne są natomiast dalsze badania, które pozwolą na ustalenie odpowiedniej dawki ekstraktów lub związków biologicznie czynnych obecnych w czerwonokrzewie.

Ważne jest także poznanie potencjalnych skutków ubocznych oraz interakcji z lekami, które mogą wystąpić przy stosowaniu Rooibos.

Piśmiennictwo:

1. Sarnowska M., Gawron-Gzella A. (2016). Rooibos (Aspalathus linearis (Burm. f.) R. Dahlgren)– substancje biologicznie aktywne i działanie farmakologiczne. Post Fitoter, 17, 189-199.
2. https://rooibosltd.co.za/ (dostęp 4.08.2020)
3. Joubert, E. & de Beer, D. (2014) Antioxidants of Rooibos Beverages: Role of Plant Composition and Processing, 131-144, Preedy V.R., Elsevier, Waltham
4. Dmowski P. I Szczygieł P. (2017). SENSORY characterization and the antioxidant activity of rooibos tea. STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA, 7(5), 73-87.
5. Kramkowska, M. i Czyżewska K. (2014). Zespół metaboliczny — historia, definicje, kontrowersje. Forum Zaburzeń Metabolicznych, 5(1), 6–15 7.
6. Johnson, R., de Beer D., Dludla, P., Ferreira, D., Muller, C.J.F. & Joubert E. (2018). Aspalathin from Rooibos (Aspalathus linearis): A Bioactive C-glucosyl Dihydrochalcone with Potential to Target the Metabolic Syndrome. Planta Med, 84(9-10):568-583.
7. Sasaki, M., Nishida, N. & Shimada, M. (2018). A Beneficial Role of Rooibos in Diabetes Mellitus: A Systematic Review and Meta-Analysis. Molecules, 23(4):839.
8. Muller C.J.F., Malherbe, C.J., Chellan, N., Yagasaki, K., Miura, Y. & Joubert E. (2017). Potential of rooibos, its major C-glucosyl flavonoids, and Z-2-(β-D-glucopyranosyloxy)-3-phenylpropenoic acid in prevention of metabolic syndrome. Crit Rev Food Sci Nutr, 58(2):227-246.
9. Orlando, P., Chellan, N., Louw, J., Tiano, L., Cirilli, I., Dludla, P., Joubert , E. & Muller, C.J.F. (2019). Aspalathin-Rich Green Rooibos Extract Lowers LDL-Cholesterol and Oxidative Status in High-Fat Diet-Induced Diabetic Vervet Monkeys. Molecules, 2;24(9):1713.
10. Persson, I.A., Persson, K. & Hägg, S. (2010). Effects of green tea, black tea and Rooibos tea on angiotensin-converting enzyme and nitric oxide in healthy volunteers. Public Health Nutr, 13, 730-737.