Niepokalanek pospolity. Czym jest i jakie ma właściwości?

Rodzaj Niepokalanek (Vitex L.) obejmuje blisko 250 gatunków krzewów liściastych. Najpopularniejszy z nich niepokalanek pospolity zwany jest też z greckiego „czystym drzewem”, ponieważ używano go do obniżenia libido wśród starożytnych Greków i Rzymian [1].

Poznaj niepokalanka pospolitego

Niepokalanek pospolity od setek lat używany jest w ziołolecznictwie. Ten krzew o fioletowo-niebieskich kwiatach posiada długie, dłoniasto ułożone liście. Ma też brązowe, owalne owoce o kilku milimetrach średnicy. W naturze może osiągać do 5 metrów wysokości. Dziko rośnie w regionie śródziemnomorskim, Azji Środkowej i Ameryce Północnej [2]. Szczególnie lubi tereny podmokłe — koryta potoków czy doliny rzek. W Polsce dziko nie rośnie. Można go uprawiać, choć nie jest to łatwe, ponieważ roślina ta woli cieplejszy klimat niż ten panujący w naszym kraju.

Jak używać niepokalanka?

W lecznictwie wykorzystuje się suszone owoce, nasiona oraz liście niepokalanka pospolitego. W naturze kwiaty kwitną w czerwcu, a owoce zbiera się jesienią.

Ekstrakty z niepokalanka mają zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń, przez co formy ich podania, jak i dawki są bardzo zróżnicowane. W terapii stosuje się ekstrakty z suszonych owoców (20-40 mg dziennie), ekstrakty płynne i suche w formie tabletek lub kapsułek (powinny zawierać 0,6% kastycydy) oraz nalewki [2,3]. Suszone owoce można spożywać w postaci wywaru. Środki te przyjmuje się zazwyczaj rano, popijając płynem [4].

Na rynku istnieją gotowe preparaty w formie kropli lub tabletek. Aby uzyskać efekt terapeutyczny, zażywanie niepokalanka powinno trwać od 4 do 6 miesięcy w zależności od zaawansowania choroby i stanu zdrowia [2]. Niepłodne kobiety z brakiem miesiączki mogą stosować Vitex agnus-castus przez 12-18 miesięcy [4]. Po zaprzestaniu leczenia efekt nie utrzymuje się długo, a objawy schorzeń stopniowo wracają.

Składniki lecznicze i działanie niepokalanka pospolitego

Niepokalanek pospolity zawdzięcza swoje lecznicze działanie zawartości irydoidów, flawonoidów, olejków eterycznych, ketosteroidów, kwasu linolowego czy kastyny [2,5]. Z jego liści i kwiatów wyizolowano związki o budowie zbliżonej do hormonów płciowych [1].

Hamowanie wydzielania prolaktyny z komórek przysadki mózgowej

Z badań przeprowadzonych na szczurach i ludziach wynika, że ekstrakt z owoców niepokalanka znacząco hamuje wydzielanie prolaktyny przez komórki przysadki mózgowej [2,6]. Spowodowane jest to wiązaniem się jego ekstraktów z receptorami dopaminy w płacie przysadki. Skutkuje to zmniejszeniem podstawowego i stymulowanego przez tyreotropinę wydzielania prolaktyny [6].

Działanie to jest ściśle powiązane z aktywnością dopaminergiczną niepokalanka pospolitego. Właściwość polegającą na hamowaniu wydzielania prolaktyny wykorzystuje się w leczeniu hiperprolaktynemii, mastodynii, zespołu napięcia przedmiesiączkowego oraz zaburzeń cyklu miesiączkowego [6].

Właściwości przeciwutleniające

Flawonoidy i związki fenolowe wyizolowane z ekstraktu owoców niepokalanka pospolitego wykazują aktywność przeciwutleniającą. Odgrywają ważną rolę w pozbyciu się wolnych rodników z organizmu [4,7]. Właściwości te mogą zostać wykorzystane w zapobieganiu przedwczesnemu starzeniu czy leczeniu zespołu pomenopauzalnego.

Właściwości przeciwdrobnoustrojowe

Za właściwości przeciwdrobnoustrojowe niepokalanka pospolitego w dużej mierze odpowiadają olejki eteryczne. Z oleju z jego liści wyizolowano ponad 30 związków sprawiających, że działa on przeciwbakteryjnie. Zwalcza bakterie Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa czy Staphylococcus aureus [2,8].

Olej z nasion działa za to przeciwgrzybiczo na gatunki Candida, które powodują infekcje szpitalne [8]. Istnieją przypuszczenia, że olejki eteryczne z liści niepokalanka pospolitego będzie można wykorzystać jako składnik produktów do pielęgnacji jamy ustnej, ponieważ wykazują aktywność przeciwko bakteriom próchnicogennym, w tym Streptococcus mutans [8].

Zastosowanie niepokalanka pospolitego

Trądzik o podłożu hormonalnym

W badaniach klinicznych stwierdzono, że zmiany trądzikowe pacjentów leczonych ekstraktem z owoców niepokalanka goiły się szybciej niż w przypadku konwencjonalnego leczenia. Chorzy zażywali 20 kropli dwa razy dziennie przez 4-6 tygodni, a potem 15 kropli dwa razy dziennie przez 1-2 lata [2].

Zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS)

Zespół PMS dotyka do 40% kobiet [9]. W badaniach klinicznych dowiedziono, że ekstrakt z niepokalanka pospolitego łagodzi fizyczne objawy zaburzeń napięcia przedmiesiączkowego [6]. Kobiety z PMS mają znacznie wyższy poziom prolaktyny, zwłaszcza w drugim i trzecim tygodniu cyklu.

Istnieją doniesienia naukowe, że hamowane wydzielanie prolaktyny na skutek zażywania produktów z niepokalanka umożliwia pełny rozwój ciałka żółtego w fazie lutealnej. Podwyższa też poziom progesteronu przy zmniejszeniu objawów przedmiesiączkowych [6]. Preparaty z niepokalanka mogą łagodzić dolegliwości takie jak: drażliwość, zmiany nastrojów, ból głowy, uczucie pełności piersi czy wzdęcia [2,10].

Zaburzenia miesiączkowania

Istnieje potwierdzona klinicznie zależność pomiędzy wadami fazy lutealnej a podwyższonym stężeniem prolaktyny we krwi, czyli hiperprolaktynemią [2]. Wysoki poziom prolaktyny może powodować brak miesiączki. Pozwala to wywnioskować, że stosowanie preparatów z niepokalanka pospolitego może być pomocne przy zaburzeniach miesiączkowania tak samo, jak przy zespole napięcia przedmiesiączkowego. W przypadku utajonej hiperprolaktynemii preparaty z niepokalanka mogą skutecznie pomóc w wydłużeniu fazy lutealnej, tym samym zmniejszając nieprawidłowości cyklu miesiączkowego [2].

Chroniczny ból piersi — mastalgia

Chroniczny ból piersi często towarzyszy zespołowi napięcia przedmiesiączkowego — objaw ten występuje u 70% kobiet [9]. Związki dopaminergiczne obecne w ekstrakcie z owoców niepokalanka są szeroko stosowane w leczeniu mastalgii przedmiesiączkowej [6]. Zespołowi napięcia przedmiesiączkowego może towarzyszyć utajona hiperprolaktynemia [9]. Dlatego podwyższony poziom prolaktyny wiąże się z przedmiesiączkowym bólem piersi. Ekstrakty z niepokalanka mogą skutecznie łagodzić te objawy.

Menopauza i okres pomenopauzalny

Jak już wiemy, produkty z niepokalanka zawierają przeciwutleniacze — flawonoidy. Stres oksydacyjny przyczynia się do starzenia układu rozrodczego — uszkadza komórki jajowe i zarodki. W związku z tym stosowanie antyoksydantów prawdopodobnie hamuje starzenie się układu rozrodczego u kobiet [7]. Niepokalanek łagodzi objawy menopauzy, ale potrzebne są dalsze badania [10]. Wykazano, że surowy ekstrakt skutecznie hamuje częste przyczyny zaburzeń czynności wątroby w okresie rozrodczego — uszkadza [10].

Zaburzenia płodności u kobiet

W przypadku niepłodności u kobiet można podejrzewać niedobory progesteronu [2]. Z tego powodu poleca się stosowanie preparatów na bazie niepokalanka, ponieważ, jak wiadomo, podnosi on poziom tego hormonu. Dodatkowo w przypadku podwyższonego poziomu prolaktyny u kobiet może wystąpić problem z zajściem w ciążę [2], co jest kolejnym aspektem, dla którego warto rozważyć stosowanie niepokalanka.

Skutki uboczne oraz przeciwwskazania do stosowania niepokalanka pospolitego

Działania niepożądane

W przypadku zażywania preparatów z niepokalanka mogą wystąpić łagodne i odwracalne efekty uboczne, które ustępują po zaprzestaniu stosowania jego ekstraktów [1,3,6].

Najczęściej zauważyć można dolegliwości ze strony układu pokarmowego (nudności i biegunka) oraz ból i zawroty głowy. Niekiedy mogą wystąpić zaburzenia miesiączkowania, zmęczenie czy delikatne zmiany skórne, jak trądzik, świąd czy rumień [1,3,5,6].

Interakcja z lekami i przeciwwskazania

Nie ma oficjalnych doniesień o interakcjach preparatów z niepokalanka z lekami czy ziołami [1,2,3,5]. Istnieją natomiast przypuszczenia, że jego działanie może kolidować z antykoncepcją hormonalną czy innymi terapiami z użyciem hormonów [1] ze względu na wpływ na przysadkę mózgową [5]. Warto wspomnieć, że osoby przyjmujące leki będące agonistami lub antagonistami receptorów dopaminy powinny zachować ostrożność podczas zażywania preparatów z niepokalanka.

Dotychczasowe badania na zwierzętach wskazują, że niepokalanek może zakłócać receptory dopaminy z powodu swojej aktywności dopaminergicznej [1,2,3,5]. W związku z tym, podczas jednoczesnego podawania leków modulujących działanie dopaminy i preparatów na bazie niepokalanka może wystąpić wzajemne osłabienie działania — dotyczy to między innymi choroby Parkinsona [3] czy schizofrenii.

Ciąża i karmienie piersią

Niepokalanek pospolity wykorzystywany jest w leczeniu głównie kobiecych schorzeń, dlatego trzeba mieć na uwadze, że może być on spożywany przez kobiety, które nie wiedzą, że są w ciąży. Jednak z powodu braku wystarczającej ilości badań na temat toksyczności nie powinien być on świadomie stosowany w czasie ciąży [2,3,5].

Według tradycyjnej medycyny perskiej niepokalanek pospolity jest jedną ze skuteczniejszych roślin, którą wykorzystywano do zwiększenia ilości mleka u karmiących matek [11] i leczenia zaburzeń laktacji [4]. Stwierdzono, że stymuluje on wydzielanie mleka bez zmiany jego składu [2]. Niemniej jednak w okresie karmienia piersią powinno się zrezygnować z zażywania preparatów z niepokalanka. Temat ten wymaga większej ilości badań [2,3,5,6].

Podsumowanie

Już starożytni Grecy czy Persowie korzystali z leczniczego działania niepokalanka pospolitego. Niewielka ilość i łagodność działań niepożądanych powinna zachęcić kobiety do wypróbowania jego właściwości. Z badań coraz jaśniej wynika, że niepokalanek pospolity pomaga w zwalczeniu kobiecych schorzeń. Wielu kobietom poprawia jakość codziennego życia.

Bibliografia:

1. Zamani, M., Neghab, N., & Torabian, S. (2012). Therapeutic effect of Vitex agnus castus in patients with premenstrual syndrome. Acta Medica Iranica, 50(2), 101–106.
2. Zahid, H., Rizwani, G. H., & Ishaqe, S. (2016). Phytopharmacological Review on Vitex agnus-castus: A Potential Medicinal Plant. Chinese Herbal Medicines, 8(1), 24–29.
3. Roemheld-Hamm, B. (2005). Chasteberry. American Family Physician (Vol. 72).
4. Rani, A., & Sharma, A. (2013). The genus Vitex: A review. Pharmacognosy Reviews, 7(14), 188–198.
5. Daniele, C., Coon, J. T., Pittler, M. H., & Ernst, E. (2005). Vitex agnus castus: A Systematic Review of Adverse Events. In Drug Safety (Vol. 28, Issue 4).
6. Haider, A., Spellman, C., & Mok, M. (2017). Prolactin-Secreting Microadenoma Masked By A Herbal Product, Vitex Agnus-Castus. AACE Clinical Case Reports, 3(1), e51–e53
7. Ahangarpour, A., Najimi, S. A., & Farbood, Y. (2016). Effects of Vitex agnus-castus fruit on sex hormones and antioxidant indices in a D-galactose-induced aging female mouse model. Journal of the Chinese Medical Association, 79(11), 589–596.
8. Gonçalves, R., Ayres, V. F. S., Carvalho, C. E., Souza, M. G. M., Guimarães, A. C., Corrêa, G. M., Martins, C. H. G., Takeara, R., Silva, E. O., & Crotti, A. E. M. (2017). Chemical Composition and Antibacterial Activity of the Essential Oil of Vitex agnus-castus L. (Lamiaceae). An Acad Bras Cienc, 89(4), 2825–2832.
9. Van Die, M. D., Burger, H., Teede, H., & Bone, K. (2013). Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: A systematic review of clinical trials. Planta Medica, 79(7), 562–575.
10. Rafieian-Kopaei, M., & Movahedi, M. (2017). Systematic Review of Premenstrual, Postmenstrual and Infertility Disorders of Vitex Agnus Castus. Electronic Physician, 9(1), 3685–3689.
11. Javan, R., Javadi, B., & Feyzabadi, Z. (2017). Breastfeeding: A review of its physiology and galactogogue plants in view of traditional Persian medicine. In Breastfeeding Medicine (Vol. 12, Issue 7). Mary Ann Liebert Inc