Wpływ wybranych leków na stan odżywienia

Przebieg choroby oraz stosowane leki w istotny sposób wpływają na stan odżywienia. Interakcje leków z żywnością i poszczególnymi składnikami odżywczymi są bardzo złożone. Niektóre składniki żywności mogą wpływać na metabolizm leku. Leki mogą wpływać na wchłanianie składników odżywczych [1, 2]. Mogą wchodzić w interakcje ze składnikami odżywczymi poprzez:

• Zwiększanie lub zmniejszanie wchłaniania składników odżywczych w jelitach
• Zwiększanie wydalania składników odżywczych (np. z moczem)
• Zwiększanie zapotrzebowania organizmu na dane składniki odżywcze (poprzez przyspieszanie ich metabolizmu) [1]

Jak leki mogę wpływać na stan odżywienia?

Wpływ przyjmowanych leków na stan odżywienia można podzielić na pośredni i bezpośredni. Farmaceutyki w bezpośredni sposób wpływają na stan odżywienia, gdy zachodzi interakcja między lekiem a pożywieniem lub gdy lek wpływa na wchłanianie, dystrybucję, metabolizm lub wydalanie składników odżywczych. O pośrednim wpływie leku na stan odżywienia mówimy, gdy lek wpływa na funkcjonowanie układu pokarmowego [2].

Leki mogą powodować zaburzenia układu pokarmowego, takie jak niestrawność, biegunki, wymioty oraz krwawienia z przewodu pokarmowego. Niekorzystnie na ilość i jakość przyjmowanego pokarmu może dodatkowo wpływać podrażnienie śluzówki przewodu pokarmowego oraz zaburzenia smaku i węchu [1]. Zaburzenia wchłaniania składników odżywczych mogą mieć także charakter wtórny. Oznacza to, że zaburzenia wchłaniania są następstwem złego stanu odżywienia chorego [2]. Niedobór wapnia, cynku i magnezu może zaburzać metabolizm leków [3]. Grupą szczególnie narażoną na interakcje leków z żywnością i niedożywienie są osoby w podeszłym wieku, przyjmujące dużą ilość farmaceutyków jednocześnie [4]. Dodatkowo niedobór witaminy C u osób starszych może zaburzać funkcje enzymów, odpowiedzialnych za metabolizm leków [3].

Leki przeczyszczające

Leki przeczyszczające są często stosowane przez pacjentów, szczególnie w podeszłym wieku. Znajdują zastosowanie przy zaburzeniach defekacji [2]. Na podstawie mechanizmu działania, wyróżniane są cztery grupy leków przeczyszczających:

• Leki hydrofilne i zwiększające objętość stolca, do których należą preparaty zawierające błonnik m.in. nasiona babki płesznik i jajowatej
• Leki osmotyczne, do których należy m.in. laktuloza
• Leki drażniące (pobudzające/kontaktowe), do których zaliczane są preparaty zawierające glikozydy antrachinonowe roślinne. Związki te są zawarte m.in. w liściach senesu. Do tej grupy leków należy także bisakodyl.
• Leki zmiękczające masy kałowe i leki poślizgowe np. dokuzan sodowy i parafina [5]

Długotrwałe stosowanie środków przeczyszczających może nieść za sobą poważne konsekwencje zdrowotne. Leki te przyspieszają pasaż treści pokarmowej, co prowadzi do zmniejszenia wchłaniania składników odżywczych – białek, tłuszczów, witamin i składników mineralnych [2]. Stosowanie leków przeczyszczających powoduje zmniejszenie wchłaniania wapnia, potasu, magnezu, chlorków oraz sodu. Niedobór tych składników mineralnych sprzyja zaburzeniom elektrolitowym i zaburzeniu homeostazy organizmu [6].

Szczególnie duże straty potasu powoduje bisakodyl. Niedobór potasu może być przyczyną arytmii serca oraz obrzęków [7].

Przewlekłe stosowanie parafiny prowadzi natomiast do niedoborów witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E oraz K) oraz wapnia [2, 8].

Środki przeczyszczające powodują także straty witaminy B12. Niedoborowi witaminy B12 można zapobiec, włączając do diety otręby owsiane. Produkt ten stymuluje pracę jelit, co pozwala zmniejszyć dawkę leków przeczyszczających i zapobiec niedoborowi witaminy B12. Interwencja dietetyczna w badaniach nie miała jednak wpływu na utratę witaminy B6 i folianów [9].

Leki zobojętniające

Leki zobojętniające neutralizują kwaśny odczyn kwasu żołądkowego. Ogranicza to uszkadzający wpływ soku żołądkowego na śluzówkę przełyku, żołądka i jelit. Środki zobojętniające to najczęściej słabo zasadowe sole, tlenki lub wodorotlenki, które wiążą kwas solny. Często w skład preparatów zobojętniających wchodzi m.in. wodorotlenek glinu i/lub magnezu [10, 11].

Leki zobojętniające dostępne są bez recepty i są często nadużywane przez pacjentów. Powodują zaburzenia wchłaniania m.in. wapnia, fosforu i folianów. Długotrwałe stosowanie tych leków może powodować wystąpienie niedoborów pokarmowych i prowadzić m.in. do osłabienia kości i zębów lub anemii [7].

Leki zobojętniające zawierające sole wapnia i magnezu powodują zmianę pH w jelitach, czego konsekwencją jest zmniejszenie wchłaniania folianów. Środki te nie wchodzą w interakcję bezpośrednio z kwasem foliowym ani nie działają jako inhibitor enzymu biorącego udział w metabolizmie kwasu foliowego – reduktazy dihydrofolianowej [12]. Do inhinbitorów reduktazy dihydrofolianowej należą natomiast inne farmaceutyki – lek przeciwnowotworowy – metotreksat oraz trimetoprim o działaniu bakteriostatycznym [13].

Częste przyjmowanie leków zobojętniających sprzyja powstawaniu niedoboru miedzi. Do procesu przyswajania tego pierwiastka potrzebna jest odpowiednia ilość kwasu solnego [14]. Ryzyko wystąpienia niedoboru miedzi wzrasta, gdy środki zobojętniające podawane są jednocześnie z suplementami cynku, gdyż cynk konkuruje z miedzią o miejsce wchłaniania w jelicie [2].

Przyjmowanie preparatów zobojętniających zawierających wodorowęglan sodu zwiększa ryzyko niedoboru potasu i folianów [7]. Wodorowęglan sodu oraz węglan wapnia zmniejszają także wchłanianie żelaza. W badaniu przeprowadzonym przez O’Neil-Cutting wykazano, że wodorowęglan sodu i węglan wapnia zmniejszały wchłanianie żelaza z suplementu odpowiednio o 50 i 67%. Niekorzystne działanie leków można zneutralizować, łącząc suplementy oraz produkty zawierające żelazo z witaminą C [15].

Niesterydowe leki przeciwzapalne

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) to leki stosowane w terapii przeciwbólowej i przeciwzapalnej. Ta grupa leków charakteryzuje się licznymi działaniami niepożądanymi. Mimo to NLPZ należą do najczęściej stosowanych leków na świecie i są często nadużywane przez pacjentów. Szacuje się, że codziennie 30-50 milionów ludzi na świecie zażywa teki należące do tej grupy. Do leków z tej grupy należą m.in. kwas acetylosalicylowy (aspiryna), diklofenak, ibuprofen, naproksen, indometacyna czy ketoprofen. Niektóre z tych leków są dostępne bez recepty [16].

Z grupy NLPZ szczególnie niekorzystny wpływ na stan odżywienia wykazuje kwas acetylosalicylowy (aspiryna). Kwas acetylosalicylowy jest stosowany nie tylko w terapii bólu. Niskie dawki aspiryny działają kardioprotekcyjnie – chronią przed wystąpieniem udaru i zawału mięśnia sercowego. Aspiryna zmniejsza wchłanianie takich składników odżywczych jak: witamina C, żelazo, cynk, kwas foliowy oraz witamina B12 [17].

Osoby stosujące aspirynę są szczególnie narażone na wysokie straty witaminy C (kwasu askorbinowego). W wyniku przyjmowania kwasu acetylosalicylowego, zwiększa się wydalanie witaminy C z moczem oraz z kałem. Dodatkowo aspiryna współzawodniczy z kwasem askorbinowym o wiązanie się z białkami transportowymi – albuminami osocza. Zaleca się, aby podczas długotrwałego stosowania aspiryny, suplementować witaminę C oraz dbać o to, aby w diecie były zawarte produkty będące dobrym źródłem witaminy C. Obecnie na rynku dostępne są także farmaceutyki, które łączą kwas acetylosalicylowy z witaminą C w celu zapobiegania niedoborom tej witaminy [2, 18, 19, 20].

Prawdopodobnie kardioprotekcyjna terapia niskimi dawkami aspiryny u osób starszych ma także wpływ na występowanie krwawień. Następstwem krwawień jest utrata żelaza, a w konsekwencji obniżenie stężenia hemoglobiny i anemia [21].

Inne leki z grupy NLPZ – kwas salicylowy, naproksen i ibuprofen zmniejszają wchłanianie kwasu foliowego. Leki te są antagonistami enzymów niezbędnych do metabolizmu folianów (m.in. reduktazy dihydrofolianowej) [22].

Podsumowanie

Leki są często stosowane przez pacjentów bez uzasadnienia lub w nadmiernych ilościach. Nie należy zapominać, że nawet farmaceutyki wydawane bez recepty wykazują działania niepożądane i mogą w istotny sposób wpłynąć na stan odżywienia. Przewlekłe stosowanie niektórych leków, m.in. przeczyszczających, zobojętniających czy przeciwbólowych może spowodować niedobory witamin i składników mineralnych.

Bibliografia:

1. Bellows, L. & Moore, R. (2013). Nutrient-Drug Interactions and Food. Food and Nutrition Series, 9, 9.361.
2. Zachwieja, Z. (2016). Interakcja leków z pożywieniem. Wrocław: MedPharm Polska.
3. https://www.msdmanuals.com/professional/nutritional-disorders/nutrition-general-considerations/nutrient-drug-interactions (dostęp: 5.09.2020)
4. Van Zyl, M. (2011). The effects of drugs on nutrition. S Afr J Clin Nutr, 24(3), 38-41.
5. https://www.mp.pl/interna/table/B16.1.39-1 (dostęp: 5.09.2020)
6. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/constipation/in-depth/laxatives/art-20045906 (dostęp: 6.09.2020)
7. https://pharmacysolutionsonline.com/drug-induced-nutrient-depletion.php (dostęp: 6.09.2020)
8. Mason, P. (2010). Conference on ‘Malnutrition matters’Symposium 8: Drugs and nutritionImportant drug–nutrient interactions. Proceedings of the Nutrition Society, 69, 551–557.
9. Sturtzel, B., Dietrich, A., Wagner, K-H., Gisinger, C. & Elmadfa, I. (2010). The status of vitamins B6, B12, folate, and of homocysteine in geriatric home residents receiving laxatives or dietary fiber. J Nutr Health Aging, 14(3), 219-23.
10. https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/83691,Manti-tabletki-do-rozgryzania-i-zucia (dostęp: 6.09.2020)
11. Roman, K. (2016). Farmakoterapia w leczeniu choroby wrzodowej (praca licencjacka)
12. Russell, R.M., Golner, B.B., Krasinski, S.D., Sadowski, J.A., Suter, P.M., Braun & C.L. (1988). Effect of antacid and H2 receptor antagonists on the intestinal absorption of folic acid. The Journal of Laboratory and Clinical Medicine, 112(4), 458-463.
13. Czeczot, H. (2008). Kwas foliowy w fi zjologii i patologii. Postepy Hig Med Dosw, 62, 405-419.
14. Osredkar, J. & Sustar, N. (2011). Copper and Zinc, Biological Role and Significance of Copper/Zinc Imbalance. J Clinic Toxicol, S:3.
15. O’Neil-Cutting, M.A. & Crosby, W.H. (1986). The Effect of Antacids on the Absorption of Simultaneously Ingested Iron. JAMA, 255(11), 1468-1470.
16. Samborski, W., Niklas, A., Filipiak, K.J., Kaczmarczyk. J., Dobrowolska, A. & Tykarski, A. (2017). Niesteroidowe leki przeciwzapalne a powikłania sercowo-naczyniowe i gastroenterologiczne — algorytm wyboru. Choroby Serca i Naczyń, 14, 5, 238–248.
17. https://www.peacehealth.org/medical-topics/id/hn-1088008 (dostęp: 6.09.2020)
18. Basu, T.K. (1982). Vitamin C-aspirin interactions. Int J Vitam Nutr Res Suppl, 23, 83-90.
19. Nafisi, S., Sadeghi. G.B. & Yab, A.P. (2011). Interaction of aspirin and vitamin C with bovine serum albumin. Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology, 105(3), 198-202.
20. https://www.stlukes-stl.com/health-content/medicine/33/000994.htm (dostęp: 6.09.2020)
21. Gaskell, H., Derry, S. & Moore, A. (2010). Is there an association between low dose aspirin and anemia (without overt bleeding)?: narrative review. BMC Geriatr, 10: 71.
22. Baggott, J.E., Morgan, S.L., Ha, T., Vaughn, W.H. & Hine, R.J. (1992). Inhibition of folate-dependent enzymes by non-steroidal anti-inflammatory drugs. Biochem J, 282(1), 197–202.