Bezpieczeństwo żywności – aspekty prawne

Bezpieczeństwo żywności jest ważne nie tylko dla przedsiębiorców i producentów żywności, ale także dla całego społeczeństwa. Zgodnie z definicją Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) powszechny dostęp do bezpiecznej, umożliwiającej utrzymanie zdrowego i aktywnego życia żywności uznano za fundamentalne prawo człowieka. Zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego jest zatem podstawowym obowiązkiem każdego państwa.

Czym jest bezpieczeństwo żywności?

Zgodnie z definicją FAO żywność dostępna w danym kraju powinna być bezpieczna, zdrowa i zdatna do spożycia przez ludzi, odpowiadać wymogom bezpieczeństwa i jakości żywności oraz być uczciwie i dokładnie oznakowana zgodnie z przepisami prawa. Systemy kontroli żywności chronią zdrowie i bezpieczeństwo konsumentów oraz pomagają zapewnić bezpieczeństwo i jakość żywności rynku krajowego, jak i międzynarodowego.

Ochrona zdrowia obywateli danego kraju jest jedną z podstawowych ról rządu. Jednocześnie kontrola żywności ma zasadnicze znaczenie dla zapewnienia uczciwych praktyk w handlu żywnością, które mają na celu wspieranie możliwości gospodarczych wszystkich zainteresowanych stron w całym łańcuchu żywnościowym [1].

Codex Alimentarius

W dobie szybko zmieniających się technologii żywnościowych i stale rosnącego światowego handlu żywnością, kontrola zagrożeń w całym łańcuchu żywnościowym nabrała kluczowego znaczenia. Aby sprostać pojawiającym się wyzwaniom XXI wieku, systemy kontroli żywności muszą być na bieżąco z najnowszymi osiągnięciami, funkcjonować w oparciu o koncepcję analizy ryzyka i być zharmonizowane z międzynarodowymi standardami i najlepszymi praktykami opracowanymi w ramach Kodeksu Żywnościowego (Codex Alimentarius).

Codex Alimentarius został utworzony w 1960 r. przez Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) oraz Światową Organizację Zdrowia (WHO). Jest on zbiorem przyjętych na szczeblu międzynarodowym norm żywnościowych i związanych z nimi tekstów przedstawionych w jednolity sposób. Mają one na celu zapewnienie konsumentowi bezpiecznego, zdrowego i wolnego od fałszerstw produktu spożywczego, prawidłowo etykietowanego i prezentowanego.

Kodeks Żywnościowy zawiera normy dotyczące wszystkich głównych środków spożywczych, zarówno przetworzonych, półprzetworzonych, jak i surowych, przeznaczonych do dystrybucji wśród konsumentów np. świeżości produktów, zasad ich mrożenia, przetwarzania owoców i warzyw, płatków zbożowych, nasion roślin strączkowych, tłuszczów i oleju, ryb, mięsa oraz mleka i produktów mlecznych.

Zawiera także przepisy dotyczące m.in. higieny żywności, dodatków do żywności, pozostałości pestycydów i leków weterynaryjnych, zanieczyszczeń, etykietowania i prezentacji, metod analizy i pobierania próbek oraz kontroli i certyfikacji przywozu i wywozu. Nad tworzeniem Kodeksu żywnościowego pracuje 166 państw nadając mu w ten sposób charakter globalny.

Pomimo tego, że Codex Allimentarus nie zastępuje praw i ustaw dotyczących bezpieczeństwa żywności w danym kraju wiele państw decyduje się wprowadzać jego przepisy na szczeblu krajowym i regionalnym [2,3].

Prawo żywnościowe w Unii Europejskiej

Unia Europejska ma jedną z najlepiej opracowanych systemów bezpieczeństwa żywności na świecie. Europejska polityka bezpieczeństwa żywności ma dwa podstawowe cele: ochronę zdrowia ludzkiego i interesów konsumentów a także umożliwienie funkcjonowania rynku europejskiego w sposób sprawny i jednolity. W związku z tym Unia Europejska „czuwa nad ustanowieniem (i przestrzeganiem) standardów kontroli w takich obszarach jak higiena produktów paszowych i żywnościowych, zdrowie zwierząt, zdrowie roślin i zapobieganie zanieczyszczeniom żywności przez substancje zewnętrzne. UE reguluje również kwestię etykietowania produktów żywnościowych i pasz.” [4]

Aktem prawnym regulującym bezpieczeństwo żywności w Unii Europejskiej jest rozporządzenie (WE) nr 178/2002 parlamentu europejskiego i rady z dnia 28 stycznia 2002 r. Na mocy tego rozporządzenia powołano Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), którego działania obejmują m.in. udzielania niezależnych, aktualnych porad naukowych na temat bezpieczeństwa żywności zwiększając w ten sposób zaufanie do unijnego sytemu bezpieczeństwa żywności.

Ustanowiono również system wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach (RASFF), umożliwiający państwom członkowskim i komisji szybką wymianę informacji na temat zagrożenia i koordynację ich odpowiedzi w związku z zagrożeniami dla zdrowia, które mogą być spowodowane przez żywność lub pasze. Rozporządzenie określa również podejście dotyczące oceny ryzyka, a także wprowadza zasady identyfikacji żywności i produktów paszowych [5]. Dokładne zasady działanie tego systemu są regulowane przez rozporządzenie komisji (UE) nr 16/2011 z dnia 10 stycznia 2011 r. ustanawiające środki wykonawcze dla systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach żywnościowych i środkach żywienia zwierząt.

System HACCP

W 2014 roku przyjęte zostały również nowe ramy ustawodawcze znane jako pakiet higieniczny. W jego skład wchodzą rozporządzenie (WE) nr 852/2004 w sprawie higieny środków spożywczych, rozporządzenie (WE) nr 853/2004 ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego i rozporządzenie (WE) nr 854/2004 wprowadzające wspólnotowe ramy dla urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi, które ustanawia również szczegółowe zasady dotyczące świeżego mięsa, małży, mleka i przetworów mlecznych.

Za higienę środków spożywczych odpowiada system wykorzystujący metodę HACCP – analiza zagrożeń i krytycznych punktów kontroli, który jest monitorowany przez kontrole urzędowe przeprowadzane przez właściwe organy [4].

Ma on charakter prewencyjny, a jego celem jest eliminacja lub redukcja do odpowiedniego poziomu wszystkich zagrożeń zdrowotnych żywności, które mogą się pojawić od dostawy surowców spożywczych, poprzez ich przechowywanie i przetwarzanie, kończąc na dystrybucji gotowych już produktów i posiłków. Podczas identyfikacji i oceny istotności zagrożenia, a także wyznaczenia prawdopodobieństwa ich wystąpienia wyznacza się krytyczne punkty kontroli (Critical Control Point- CCP). Są to miejsca w procesie, które powinny być w szczególności nadzorowane ze względu na zwiększone ryzyko zakażenia żywności. Do każdego CCP przypisywane są działanie, które należy podejmować, gdy wystąpi dane zagrożenie [6].

Wszystkie zakłady zajmujące się produkcją żywności muszą opracować i wdrożyć 7 zasad systemu HACCP tzn. przeprowadzić analizę zagrożeń, wyznaczyć CCP, określić dla każdego z nich wartości docelowych i granic tolerancji, ustalić sposób monitorowania każdego CCP, opracować działania korygujące, ustalić procedurę weryfikacji systemu, aby potwierdzić, że jest on skuteczny i zgodny z planem oraz prowadzić potrzebną dokumentację. Na całym świecie system HACCP jest uznawany za najbardziej skuteczne narzędzie zapewniające bezpieczeństwo żywności [7].

Bezpieczeństwo żywności w Polsce

Z racji tego, że Polska jest krajem członkowskim Unii Europejskiej regulacje ustanowione przez Parlament Europejski dotyczą także naszego kraju. Dodatkowo, zgodnie z art. 76 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997roku, władze publiczne chronią konsumentów przed działaniami, które zagrażają ich zdrowiu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Nad jakością artykułów rolno-spożywczych, zarówno podczas produkcji jak i w jej obrocie, nadzór sprawuje Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS). Jej zadaniem jest podejmowanie czynności mających na celu eliminacje z rynku produktów, które nie spełniają warunków zadeklarowanych przez producentów lub określonych w przepisach, a także przeciwdziałanie wprowadzaniu do obrotu produktów, które są zafałszowane. IJHARS kontroluje produkty pod względem zgodności ich składu oraz znakowania żywności. Ponadto został on wyznaczony przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi jako krajowy punkt kontaktowy ds. oszustw żywnościowych dla Polski. W związku z tym po otrzymaniu zgłoszenia IJHARS zleca kontrolę przedsiębiorstwa, którego zgłoszenie dotyczy, a także robi wszystko w celu wyjaśnienia nieprawidłowości.

W przypadku wykrycia zafałszowania artykułów rolno-spożywczych, zgodnie z art. 29 z dnia 21 grudnia 2000 roku o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, podaje się taką informacje do wiadomości publicznej, z pominięciem informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa. Producent wprowadzający do obrotu zafałszowany artykuł rolno-spożywczy podlega karze pieniężnej w wysokości nie niższej niż 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary, ale nie niższej niż 1000 zł [8,9].

Ze względu na obowiązek zapewnienia ochrony zdrowia konsumenta, a także zagwarantowania im prawa do informacji powstało rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 1169/2011 z dnia 25 października 2011 roku dotyczące przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. Główną przyczyna powstania tej regulacji była konieczność uproszczenia i ujednolicenia zasad Unii Europejskiej w tym zakresie. Zgodnie z tym rozporządzeniem informacje na temat żywności muszą być rzetelne, jasne i łatwe do zrozumienia dla konsumenta, a etykiety produktów spożywczych jasne i zrozumiałe, aby konsument mógł w świadomy sposób podejmować decyzje żywieniowe. Uwzględniono w nim również aspekty, które dotyczą czytelności etykiety np. kolor i czcionkę [9,10].

Zwrócono także uwagę na to, że „informacje na temat żywności nie mogą wprowadzać w błąd a w szczególności:

• co do właściwości środka spożywczego: jego charakteru, tożsamości, właściwości, składu, ilości, trwałości, kraju lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji; przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których on nie posiada;
• przez sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie właściwości, zwłaszcza przez szczególne podkreślanie obecności lub braku określonych składników lub składników odżywczych;
• przez sugerowanie poprzez wygląd, opis lub prezentacje graficzne, że chodzi o określony środek spożywczy lub składnik, mimo że w rzeczywistości komponent lub składnik naturalnie obecny lub zwykle stosowany w danym środku spożywczym został zastąpiony innym komponentem lub innym składnikiem” [10]

Kontrolą przedsiębiorstw zajmujących się produkcją i przetwarzaniem żywności w Polsce zajmuje się również Narodowa Izba Kontroli (NIK) oraz Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKIK). Na ich stronach internetowych można odnaleźć najnowsze raporty dotyczące kontroli w zakresie bezpieczeństwa żywności [11,12].

Podsumowanie

Jednym z elementów ochrony zdrowia konsumentów jest dbanie o to, aby produkowana i sprzedawana żywność była bezpieczna, dlatego wszystkie regulacje prawne obejmujące swoim zakresem ten temat są niezmiernie ważne. Aby konsument mógł się czuć bezpiecznie podczas spożywania posiłków oraz podczas zakupów spożywczych producenci żywności muszą bardzo starannie przestrzegać tych zasad. Wprowadzenie systemu RASFF, HACCP oraz systematyczne kontrole przedsiębiorstw produkujących żywność umożliwiają zmniejszenie ryzyka zakażenia żywności oraz jej fałszowania i wprowadzania w błąd konsumenta.

Bibliografia

1. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) http://www.fao.org/home/en/ [8.10.2020r.]
2. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) http://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/about-codex/en/ [6.10.2020r.]
3. Instytut Żywienia i Żywności http://www.izz.waw.pl/strona-gowna/8-edukacja/eufic/107-co-to-jest-codex-alimentarius [6.10.2020r.]
4. Parlament Europejski https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/51/bezpieczenstwo-zywnosci. [6.10.2020r.]
5. Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności
6. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej https://ncez.pl/informacje-dla-producentow-zywnosci/system-haccp/system-haccp [7.10.2020r.]
7. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej https://ncez.pl/informacje-dla-producentow-zywnosci/system-haccp/zasady-systemu-haccp [7.10.2020r.]
8. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno- Spożywczych https://www.gov.pl/web/ijhars [8.10.2020r.]
9. Ozimek, I., Przeździecka-Czyżewska, N., Szlachciuk, J. (2017). Zafałszowania artykułów rolno-spożywczych w świetle regulacji prawnych oraz działań organów urzędowej kontroli żywności w Polsce. Zeszyty Naukowe SGGW – Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, (120), 97-109
10. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności.
11. Kontrolna Narodowa Izba https://www.nik.gov.pl [9.10.2020r.]
12. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów https://www.uokik.gov.pl [9.10.2020r.]