Właściwa dieta przyszłej matki podczas ciąży oraz karmienie piersią dziecka w jego pierwszych miesiącach życia gwarantują nie tylko prawidłowy rozwój niemowlęcia i optymalny stan odżywienia, ale również wpływają na odległe efekty zdrowotne, programując stan zdrowia na kolejne lata. Prawidłowy sposób żywienia niemowlęcia warunkuje m.in.:
– harmonijny rozwój i funkcjonowanie mózgu oraz zmysłów,
– prawidłowy rozwój kości, stawów i mięśni, co chroni przed osteoporozą w wieku dorosłym,
– ochronę przed otyłością,
– rzadsze występowanie lub łagodniejszy przebieg tzw. chorób cywilizacyjnych: chorób układu sercowego (choroby wieńcowej, zawału serca), naczyń krwionośnych (nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu), uczuleń i chorób alergicznych (astmy, atopowego zapalenia skóry) i chorób nowotworowych.
Żywienie człowieka jest ważnym czynnikiem środowiskowym determinującym zdrowie: somatyczne, psychiczne (intelektualne i emocjonalne) oraz społeczne. Omawiając zależności między żywieniem a zdrowiem należy uwzględnić kwestie takie jak: żywność, zalecenia żywieniowe oraz metody oceny efektów żywienia.
W dzieciństwie kształtować zaczynają się nawyki żywieniowe. Ewentualne błędy mogą się utrwalić, a w przyszłość skutkować wieloma schorzeniami. Dieta dziecka istotnie koreluje ze stanem zdrowia dorosłego. Błędy żywieniowe popełnione przede wszystkim przez rodziców, ośrodki żywienia zbiorowego (przedszkola i szkoły), zwiększają ryzyko wystąpienia i rozwoju licznych schorzeń takich jak: otyłość, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze czy osteopenia i osteoporoza. Zwiększa się także ryzyko występowania próchnicy zębów, niedokrwistości, chorób układu krążenia, opóźnień wzrastania i dojrzewania.
Do najczęstszych popełnianych błędów w żywieniu niemowląt zaliczyć można:
– zbyt krótkie karmienie piersią,
– podawanie zbyt dużej ilości soków, często przeznaczonych dla osób dorosłych,
– zastępowanie mleka modyfikowanego mlekiem krowim w żywieniu niemowląt i małych dzieci,
– dosalanie i dosładzanie potraw,
– zbyt późne wprowadzanie dań mięsnych do diety niemowląt,
– nieprawidłowości w podaży płynów.
Cechą charakterystyczną wieku wczesnego dzieciństwa jest dynamiczny rozwój. W okresie tym kształtują się zachowania zdrowotne, które pozwalają dzieciom i młodzieży wejść w dorosłe życie. Wpływają one w największym stopniu na zdrowie człowieka w dalszych latach jego życia oraz trudno poddają się zmianom. Korelacja między dietą dziecka a prawdopodobieństwem występowania wielu przewlekłych schorzeń w wieku dorosłym jest uwarunkowana zespołem czynników. Wymienić tu należy, m.in.: uwarunkowania genetyczne, rodzaj i ilość spożywanych produktów. Nieprawidłowa dieta, związana z niskim poziomem edukacji żywieniowej, zwiększa ryzyko występowania wielu chorób cywilizacyjnych.
Od okresu prenatalnego do wczesnego dzieciństwa na występowanie długoterminowych skutków chorobowych bądź rozwojowych istotny wpływ ma niedożywienie ilościowe i jakościowe. Sposób żywienia, który charakteryzował się zbyt niską podażą energetyczną bądź był niewystarczająco zbilansowany może powodować w wieku dorosłym:
– mniejszą od przeciętnej masę ciała,
– znaczne obniżenie odporności i większe prawdopodobieństwo zapadalności na infekcje,
– predyspozycje do nadciśnienia tętniczego i choroby wieńcowej,
– większe zagrożenie cukrzycą.
Stan zdrowia dziecka w okresie niemowlęcym warunkowany jest w dużej stopniu przez styl życia rodziny, zwyczaje kulturowe i całokształt zachowań związanych z żywieniem. Niewłaściwy sposób żywienia we wczesnym dzieciństwie może skutkować także większą skłonnością do reakcji alergicznych w wieku dojrzałym. Zbyt duża kaloryczność diety w wieku niemowlęcym może zwiększyć ryzyko zachorowania na otyłość w przyszłości. Wysoka zawartość cholesterolu w diecie niemowlęcej ma istotny wpływ na hipercholeretolemię w późniejszym wieku.
Korelacja między modelem żywieniowym we wczesnym dzieciństwie a występowaniem chorób w wieku dorosłym jest następująca:
-spożywanie soli w wieku niemowlęcym i we wczesnym dzieciństwie a zapadalność na nadciśnienie tętnicze u dorosłych,
– spożywanie mleka krowiego a ryzyko cukrzycy typu 1,
– wpływ sposobu żywienia na prawdopodobieństwo występowania zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego,
– udział długołańcuchowych kwasów tłuszczowych w diecie a rozwój umysłowy.
Karmienie piersią podczas pierwszego roku życia uważa się jako ochronę przed zakażeniami układu oddechowego i alergiami pokarmowymi w późniejszym czasie. Niemowlęta karmione w sposób sztuczny zdecydowanie częściej są hospitalizowane z powodu zakażeń bakteryjnych. Występuje także zwiększone ryzyko biegunek, szczególnie rotawirusowych oraz zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych. Sztuczne żywienie niemowląt istotnie zwiększa ryzyko zapadalności na chorobę Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG).
Już u dzieci zauważa się rozwój otyłości, miażdżycy czy nadciśnienia tętniczego pierwotnego. Z tego powodu określenie czynników ryzyka rozwoju miażdżycy u dzieci jest bardzo ważne. Poza dobrze poznanymi czynnikami ryzyka miażdżycy zwrócono ostatnio uwagę na korelacją sposobu żywienia a rozwojem miażdżycy i czynnikami prawdopodobieństwa wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. Jednak mimo niepodważalnego wpływu diety w okresie niemowlęcym oraz wczesnego dzieciństwa na kształtowanie profilu zdrowotnego w późniejszym wieku, nie można eksponować roli pojedynczych czynników.
Otyłość:
Do przyczyn otyłości u dzieci zalicza się: niską świadomość rodziców i opiekunów na temat wpływu prawidłowego żywienia na rozwój oraz zdrowie dziecka, źle zbilansowaną dietę, bierne spędzanie czasu wolnego. Poważnym problemem jest przenoszenie otyłości z wczesnego dzieciństwa do wieku dorosłego. Jak pokazują badania, osoby ze wskaźnikiem BMI powyżej 80 centyla pomiędzy 3. a 9. rokiem życia mają trzykrotnie wyższe ryzyko otyłości między 24. a 39 rokiem życia, przy czym ryzyko to wzrasta czterokrotnie u osób z nadwagą w okresie nastoletnim.
Powszechna jest opinia o bezpośrednim i silnym wpływie nadmiernej podaży wysokokalorycznych pokarmów na występowanie otyłości. Jednak również dzieci urodzone z masą ciała zbyt małą w stosunku do wieku ciążowego, o mniejszej ilości tkanki tłuszczowej, w dorosłym życiu mają zwiększone prawdopodobieństwo zachorowania na otyłość, ze skutkami ze strony układu krążenia (choroba niedokrwienna serca) i oddechowego (choroba obturacyjna płuc). Przyczyną otyłości w wieku niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie mogą być także uwarunkowania genetyczno-hormonalne.
Wyższe spożycie białka skutkuje większą stymulację hormonu wzrostu (HGH)
i insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1) oraz insuliny, co może doprowadzić do większego namnażania i rozwoju komórek tłuszczowych. W ten sposób w hipotezie programowania żywieniowego największy wpływ na rozwój otyłości miałoby odgrywać białko. Istnieją badania, które potwierdzają hipotezę wpływu stężenia białka w diecie niemowlęcej na ryzyko wystąpienia otyłości
w wieku dziecięcym.
Już około 40 lat temu zwrócono uwagę na wpływ sposobu żywienia niemowląt na predyspozycje do otyłości w życiu dorosłym. Zauważono, że liczba komórek tłuszczowych nabyta we wczesnym dzieciństwie warunkuje rozwój otyłości w późniejszym wieku. Obecnie wiadomo, że komórki tłuszczowe posiadają zdolność do magazynowania tłuszczu w każdym wieku. Fizjologiczny wzrost komórek skutkuje większym stopniem odkładania tłuszczu w wieku niemowlęcym. Z chwilą zmniejszenia podaży mleka i zwiększeniem aktywności fizycznej dochodzi do wyszczuplenia sylwetki u dzieci. Większy wpływ na zachorowanie na otyłość w przyszłości mają złe nawyki żywieniowe dzieci, takie jak nieregularne spożywanie posiłków, duża podaż w diecie produktów wysokoenergetycznych zawierających tłuszcze nasycone, brak dyscypliny w żywieniu przejawiający się częstymi przekąskami w formie słodyczy, ciast czy potraw typu Fast food. Wymienione wyżej przykłady negatywnie wpływają na prawidłową regulację łaknienia i sprzyjają odkładaniu tłuszczu.
Aby uniknąć otyłości w wieku dorosłym należy pamiętać o:
– odpowiednio zbilansowanej diecie dziecka,
– regularności posiłków,
– unikaniu częstego podjadania, szczególnie należy wystrzegać się słodyczy, ciast i potraw typu Fast food,
– zachęcaniu do uprawianiu sportu, aktywnego spędzania czasu wolnego, uczestniczenia w zajęciach wychowania fizycznego.
Wśród zachowań żywieniowych po ukończeniu przez dziecko 12 miesiąca życia, które mogą zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia otyłości w wieku dorosłym wymienia się:
– w procesie odstawienia od piersi: przedłużenie karmienia butelką, późne wprowadzenie do diety dziecka pokarmów wymagających żucia, błędy w organizacji posiłków i przekąsek.
– psychologiczne podejście do żywienia (stosowanie pokarmów „ jako smoczka” bądź nagrody, tolerowanie kaprysów żywieniowych).
– rodzaj diety stosowanej po odstawieniu od piersi (zachęcanie do spożywania słodyczy, niechętne urozmaicanie żywienia, zwłaszcza owocami i jarzynami, zachęcanie do spożywania potraw smażonych).
Przejście z karmienia naturalnego na sztuczne to ważne wydarzenie w życiu dziecka pod względem dietetycznym i emocjonalnym. Może mieć ono istotny wpływ na dalszy rozwój dziecka oraz kształtowanie nawyków żywieniowych.
Hipercholesterolemia i miażdżyca:
Prawdopodobieństwo zachorowania na chorobę niedokrwienną serca jest ściśle związane
z żywieniem. Do podstawowych czynników ryzyka miażdżycy u dzieci należą: wysokie lub nieprawidłowe wyniki: RR, tCH, HDL, TG, apoliproteiny B, apoliproteiny A-1, glukozy, BMI. Podczas rozpoznania miażdżycy ważne są także takie parametry jak: CRP, homocysteina, lektyna
i adioponektyna, molekuły adhezyjne.
Pasma tłuszczów, zawierające makrofagi, wypełnione lipidami osadzają się w naczyniach tętniczych u dzieci oraz młodzieży i są prekursorami zmian prowadzących do rozwoju choroby wieńcowej. Rozległe zmiany miażdżycowe występują u dzieci matek z hipercholesterolemią. Istotną rolę w prewencji miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca mają wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-6 (EPA I DHA). Wywierają działają one hipolipedemicznie, antyaterogennie
i hipotensyjnie, dlatego ich podaż w zwyczajowej diecie jest istotna. Ważne jest ograniczenia spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych.
Uważa się, że sposób żywienia niemowląt wpływa na ukształtowanie głównych szlaków metabolicznych cholesterolu również u osób dorosłych. Kolejnym potencjalnym czynnikiem ryzyka wystąpienia miażdżycy jest lipoproteina A. Przypuszcza się, ze bierze ona udział w akumulacji lipidów i powstawaniu zakrzepów. Jej stężenia są w znacznym stopniu zdeterminowane genetycznie
i podlegają niewielkim modyfikacjom środowiskowym.
Głównym procesem prowadzącym do powstania choroby niedokrwiennej serca jest miażdżyca. Zdrowa dieta od wczesnego dzieciństwa gwarantuje odwracalność zmian miażdżycowych i normalizację procesów metabolicznych ustroju.
Żywienie dziecka podczas jego pierwszego roku życia w sposób sztuczny zwiększa ryzyko wystąpienia miażdżycy oraz hiperlipemii w przyszłości.
Nadciśnienie tętnicze:
Nadciśnienie tętnicze jest również uwarunkowane genetycznie i koreluje z podażą soli
w codziennej diecie. Dla dzieci, w których rodzinach były przypadki udarów lub nadciśnienia tętniczego zalecana jest dieta niskosodowa i wysokopotasowa. Występowanie nadciśnienia, upośledzonej tolerancji glukozy i zwiększonego stężenia fibrynogenu zostaje zaprogramowane przed urodzeniem i/lub we wczesnej fazie okresu niemowlęcego. Zależy ono od odżywienia płodu oraz tempa wzrastania. Aby zapobiegać chorobom sercowo‑naczyniowych należy unikać w 1 roku życia dziecka stosowania soli.
Zespół metaboliczny:
Korelację żywienia we wczesnym okresie życia z jego efektami w życiu dorosłym można wykazać w wieloletnich badaniach. Nieprawidłowa dieta, otyłość i niska aktywność fizyczna to główne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Sposób żywienia obfity w kwasy tłuszczowe trans, nasycone kwasy tłuszczowe, cukier i sól istotnie zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia zespołu metabolicznego. Błonnik i antyoksydanty to składniki, które mogą przyczynić się do zapobiegania schorzeniu. Rekomendowane są także wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Ich podaż jednak nie powinna przekraczać 10% całości energii (w tym rodzina n-3 – ok. 2%). Zaleca się, aby stosunek n-6/n-3 nie wynosił mniej niż 4:1. Podkreśla się także wpływ kwasów omega-3 (zwłaszcza DHA) na rozwój układu nerwowego, psychosomatycznego oraz w profilaktyce chorób metabolicznych i psychicznych. Rekomendowane jest także ograniczenie cholesterolu.
Cukrzyca:
Cukrzyca I typu jest uwarunkowana wieloma czynnikami. Na predyspozycje genetyczne wpływa m.in. żywienie. Białka mleka krowiego mogą indukować różnego rodzaju procesy autoimmunologiczne. Brak podaży białka mleka krowiego w pierwszym półroczu życia niemowlęcia może odegrać istotną rolę w prewencji cukrzycy typu I w pierwszej dekadzie życia. Podawanie tranu w 1 roku życia dziecka znacznie obniża ryzyko wystąpienia cukrzycy I typu.
Podczas badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii stwierdzono, iż u dzieci <17 roku życia w Wielkiej Brytanii cukrzyca typu 2 stanowi nadal mniejszy problem niż cukrzyca typu 1, wskazano jednak tendencję wzrostową występowania przypadków cukrzycy typu 2 u dzieci, a otyłość i wywiad rodzinny w kierunku cukrzycy typu 2 ściśle korelują z ryzykiem rozwoju choroby.
Inne badania udowodniły, że stosunkowo krótkie karmienie naturalne oraz wczesne wprowadzenie do diety niemowląt białek mleka krowiego zwiększało prawdopodobieństwo występowania przeciwciał przeciwwyspowych (ICA), przeciwinsulinowych (IAA), przeciw fosfatazie tyrozynowej (IA2, IA2A) i przeciwko dekarboksylazie kwasu glutaminowego (GADA), których poziom ściśle jest związany z cukrzycą typu 1.
Osteoporoza:
Problemem pediatrycznym jest również osteoporoza – określana jako metaboliczna choroba układowa, dla której charakterystyczny jest zanik masy kostnej oraz uszkodzenie mikroarchitektury
i makroarchitektury kości, co może skutkować zwiększeniem ich łamliwości. Najważniejszymi czynnikami w etiopatogenezie osteoporozy są: niedobór i upośledzenie metabolizmu witaminy D, ujemny bilans wapniowy oraz niedobory białkowe w diecie.
Kamica nerkowa:
Sposób żywienia obfity w kwasy szczawiowy przyczynia się do odkładania złogów szczawianowych. Jest to skutek niedoboru wapnia w diecie, w wyniku czego szczawian nie może być związany w niewchłaniany i wydalany szczawian wapnia. Kamica nerkowa często towarzyszy przewlekłemu zapaleniu jelit lub zaburzeniom trawienia tłuszczów.
Próchnica:
Nadmiar sacharozy wpływa na występowanie próchnicy. Dlatego też wprowadzenie cukrów do diety niemowlęcia powinno nastąpić jak najpóźniej.
Zaburzenia czynności układu pokarmowego:
Sposób żywienia oraz nieprawidłowe nawyki kształtowane we wczesnym dzieciństwie mają silny wpływ na występowanie zaburzeń czynnościowych układu pokarmowego. Posiłki obfite w tłuszcz, nadmiar czekolady, słodyczy, słodkich napojów zaburzają motorykę układu pokarmowego. Korzystne działanie ma błonnik, m.in.: obniżenie stężenia glukozy, cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi. Niepożądane działanie błonnika wynika z wysokiej zawartości fitynianów w produktach zbożowych i strączkowych. Fityniany mogą wiązać żelazo, cynk oraz wapń i obniżać ich działanie.
Występowanie raka jelita grubego w krajach zachodnich ma związek z dietą o niskiej zawartości błonnika, często wprowadzaną od wczesnego dzieciństwa. Wcześniejsze pojawienie się choroby Leśniowskiego-Crohna kojarzone jest ze spożywaniem większej ilości cukrów i tłuszczów, przy jednocześnie niskiej podaży witaminy C.
Alergie pokarmowe:
Prewencja alergii pokarmowej zawiera m.in. zmianę tolerancji immunologicznej na antygeny poprzez podawanie kobietom ciężarnym w III trymestrze probiotyków (np. Lactobacillus GG) czy prebiotyków oraz kontynuację ich stosowania w okresie niemowlęcym do 6 miesiąca życia. Z kolei podawanie glutenu między 5-6 miesiącem życia ma również na celu immunomodulację układu odpornościowego w kierunku jego tolerancji. Według obowiązujących standardów gluten należy wprowadzać do diety stopniowo, jeszcze w okresie dominującego karmienia piersią.
Obecnie prewencja alergii pokarmowej u niemowląt i małych dzieci składa się z jest z dwóch koncepcji, które są niezależnie testowane. Są to: zmniejszenie alergenności podawanego pokarmu czyli u niemowląt głównie mleka dostosowanego do wieku dziecka oraz wzmocnienie bariery śluzówkowej jelita i indukcji tolerancji poprzez złożony mechanizm immunologiczny.
Zmniejszenie alergenności pokarmu w przypadku diety niemowlęcia karmionego sztucznie otrzymuje się przez stosowanie mieszanek dla niemowląt, które mają w swoim składzie hydrolizaty białka – o znacznym lub nieznacznym stopniu hydrolizy. W licznych badaniach wykazano skuteczność tego sposobu prewencji alergii i dlatego dozwoloną rekomendację stosowania hydrolizatów białka u niemowląt z rodzin atopowych.
Rozwój umysłowy:
Przewlekłe niedożywienie w wieku niemowlęcym ma istotny wpływ na opóźnienie wzrastania dziecka oraz jego rozwój psychiczny. Z niedożywieniem kojarzone są także: dysgrafia, dyslekcja oraz zaburzenia uczenia się. Do prawidłowego rozwoju OUN niezbędne są nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 oraz omega-6. Kwasy DHA oraz ARA pełnią ważną funkcję w optymalnym rozwoju umysłowym.
Bibliografia:
- Bujko J. (red.), Podstawy dietetyki, wyd. SGGW, Warszawa, 2006.
- Zalewska M., Maciorowska E., Rola edukacji żywieniowej w populacji dzieci, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2013, 19, 3.
- Socha J., Socha P., Weker H., Żywienie dzieci a zdrowie wczoraj, dziś i jutro, Pediatria Współczesna, Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 2010, 12, 1.
- Horvath A., Dziechciarz P., Żywienie dziecka w 1. roku życia, Standardy Medyczne. Pediatra, 2010, t. 7.
- Socha P., Gruszfeld D., Socha J., Zalecenia żywieniowe dla niemowląt – krótkotrwały i odległy wpływ na stan zdrowia, Standardy Medyczne. Pediatra, 2009, t. 6.
- Kosecka M., Prawidłowe żywienie dzieci w wieku wczesnoszkolnym jako niezbędny element profilaktyki chorób cywilizacyjnych, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2014, 20, 2.
- Szajewska H., Horvath A. (red.), Poradnik żywienia niemowląt, Medycyna Praktyczna.
- Krawczyński M. (red.), Żywienie dzieci w zdrowiu i w chorobie, wyd. Help-Med, Kraków, 2015.
