Etykieta żywności. Jakie reguły rządzą etykietowaniem produktów spożywczych?

Prawidłowe znakowanie żywności jest niezbędne dla producentów żywości, konsumentów oraz organów nadzorczych. Zasady znakowania żywności zostały określone w wielu światowych oraz krajowych aktach prawnych. W celu ujednolicenia wyglądu etykiet Komisja Europejska zaprojektowała wzór etykiety, która obowiązuje w całym przemyśle spożywczym. Zgodnie z nowymi wymaganiami etykiety muszą być czytelne oraz nie mogą wprowadzać w konsumenta w błąd.

Kto nadzoruje etykietowanie żywności?

Zasady prawidłowego etykietowania żywności zostały określone w Unijnym Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 1169/2011 z dnia 25.10.2011 r. w sprawie przekazywania konsumentowi informacji na temat żywności. Po opublikowaniu rozporządzenia przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego musiały w ciągu 3 lat dostosować się do nowych wytycznych. 

Kontrolą jakości artykułów spożywczych w Polsce zajmuje się:

• Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta-UOKiK
• Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych-IJHARS 

Raporty wyżej wymienionych instytucji, dotyczące kontroli etykiet środków spożywczych, są publikowane na ich stronach internetowych. Przedsiębiorcy, którzy nie stosują się do przepisów dotyczących znakowania żywności, podlegają karom finansowym. Produkty źle oznakowane mogą zostać wycofane ze sprzedaży, ponieważ mogą stanowić zagrożenie dla konsumentów. Wysokość kary finansowej określana jest na podstawie:

• stopnia szkodliwości czynu,
• stopnia zawinienia,
• zakresu naruszenia,
• dotychczasowej działalności podmiotu oraz wysokoci jego obrotu.

Ogólne zasady

Informacje znajdujące się na opakowaniu produktu spożywczego muszą być: czytelne, nieusuwalne, zrozumiałe, oraz nie mogą wprowadzać w błąd odbiorcy. Umożliwi to świadomy wybór właściwego produktu spożywczego przez konsumenta.

Jakie informację MUSZĄ znaleźć się na etykiecie produktu? 

Współcześnie konsumenci zwracają coraz większą uwagę na kupowane produkty oraz ich skład. Producenci zgodnie z rozporządzeniem 1169/2011 mają obowiązek umieścić na etykiecie [1]: 

• wykaz składników,
• wykaz składników lub substancji powodujących alergie, lub reakcje nietolerancji użytych przy wytworzeniu, lub przygotowywaniu żywności i nadal obecnych w produkcie gotowym (nawet, jeżeli ich forma uległa zmianie), 
• ilości określonych składników,
• ilości netto żywności,
• daty minimalnej trwałości lub terminu przydatności do spożycia,
• specjalnych warunków przechowywania lub warunków użycia,
• instrukcji użycia,
• danych identyfikujących podmiot odpowiedzialny za przekazywanie informacji na temat żywności,
•  informacji o wartości odżywczej,
• w przypadku napojów, o zawartości alkoholu większej niż 1,2% objętościowo, wymagane jest wskazanie informacji o rzeczywistej zawartości objętościowej alkoholu

Producenci są również zobligowani do umieszczania szczegółowych danych w przypadku:

• środków spożywczych, których trwałość została przedłużona w wyniku użycia gazów – ,,pakowany w atmosferze ochronnej”,
• środków spożywczych, które zawierają substancje słodzące – ,,zawiera substancje słodzące” – informacja ta musi być umieszczona obok nazwy, 
• środków spożywczych zawierających dodatki cukru, jak i substancji słodzących – ,,zawiera cukier i substancje słodzące” – informacja ta musi być umieszczona obok nazwy.

W oznakowaniu żywności istnieją pewne odstępstwa [2]:

• napoje alkoholowe nie muszą przedstawiać wartości odżywczej oraz wykazu składników,
• produkty takie jak: słodziki, zioła, przyprawy, żywność, której powierzchnia opakowania jest mniejsza niż 25 cm2, nie muszą przedstawiać wartości odżywczej,
• świeże owoce i warzywa nie muszą przedstawiać wykazu składników, 
• woda gazowana, która jest oznaczona jako ,,nasycona dwutlenkiem węgla” nie musi przedstawiać wykazu składników. 

Producenci mogą również umieścić dodatkowe informacje na etykiecie pod warunkiem, że:

• nie wprowadzają w błąd konsumenta, 
• są to informacje oparte o fakty naukowe,
• nie brzmią dwuznacznie.

Dostępność i umieszczanie obowiązkowych informacji na temat żywności

Etykieta produkty musi być zaprojektowana w taki sposób, aby była czytelna dla konsumentów. Na czytelność etykiety składają się następujące elementy [1]:

• rozmiar czcionki,
• odstępy między literami,
• odstępy między wierszami,
• grubość linii pisma,
• barwa czcionki,
• rodzaj czcionki,
• stosunek szerokości liter do ich wysokości,
• powierzchnia materiału 
• kontrast między pismem a tłem. 

Wymogi językowe

Obowiązkowe informacje, które znajdują się na etykiecie żywności, muszą być napisane łatwym językiem. Produkty wprowadzone do sprzedaży w Polsce powinny być oznakowane w języku polskim. Przepisy dopuszczają stosowanie nazwy produktów importowanych, pod którą ten produkt jest wprowadzany w innym kraju członkowskim. Taka nazwa nie może jednak wprowadzać konsumenta w błąd. Nie stosuje się zagranicznych nazw w przypadku produktów, które różnią się składem lub sposobem produkcji od typowej żywności sprzedanej w Polsce [1]. 

Przepisy dotyczące obowiązkowych danych produkcji

Nazwa środka spożywczego

Nazwa środka spożywczego jest podstawowym elementem etykiety. Oznacza nazwę określoną w przepisach unijnych. Jeśli przepisy nie przewidują takiej nazwy, to należy użyć nazwy przewidzianej w przepisach ustawowych, wykonawczych, administracyjnych mających zastosowanie w państwie członkowskim, w którym żywność ta jest sprzedawana konsumentowi.

Producenci mają możliwość stosowania nazwy opisowej np. ,,kruche ciasteczka oblane czekoladą mleczną” pod warunkiem, że nazwa ta będzie uzupełniona właściwą nazwą dla danej kategorii produktu. Nazwa opisowa może być umieszczona na froncie produktu, a nazwa właściwa dla danej kategorii – w miejscu, gdzie są umieszczone pozostałe informacje [2]. Jeśli w nazwie produktu umieszczona jest informacja np. ,,z jabłkiem” to producenci mają obowiązek określić procentowy dodatek danego składnika [1]. 

Dodatkowe formy prezentacji informacji 

Poza informacjami podstawowymi dopuszcza się umieszczanie różnych form graficznych i symboli na etykiecie. Powinny one ułatwić konsumentowi wybór najlepszego dla siebie produktu. Pod obrazkiem na etykiecie producenci umieszczają dopisek ,,propozycja podania” – oznacza to, że zdjęcie nie przedstawia konkretnego produktu znajdującego się w opakowaniu a jedynie wizję jego podania. 

Masa lub objętość netto

Według rozporządzenia producenci są zobowiązani do umieszczenia ilości netto produktu na opakowaniu. Gramatura może zostać zaprezentowana jako:

• objętość netto dla produktów płynnych
• masa netto dla innych produktów.

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2014 r. w sprawie znakowania niektórych produktów spożywczych wprowadza możliwość określania ilości netto w jednostkach masy lub objętości. Rozporządzenie to dotyczy m.in.: lodów, sosów i produktów fermentacji mlekowej [4]. 

Dane minimalnej trwałości i termin przydatności do spożycia

Data minimalnej trwałości to data, do której prawidłowo przechowywany środek spożywczy zachowuje swoje właściwości. Data minimalnej trwałości najczęściej znajduje się na produktach, które mogą być długo przechowywane. Data minimalnej trwałości nie jest wymagana dla [2]:

• świeżych owoców i warzyw,
• octu,
• soli kuchennej,
• cukru w stanie stałym,
• wyrobów cukierniczych składających się prawie wyłącznie z cukrów aromatyzowanych lub barwionych,
• gum do żucia,
• win, win likierowych, win musujących, win aromatyzowanych oraz podobnych produktów uzyskanych z owoców innych niż winogrona, a także napojów objętych kodem CN 2206 00 uzyskanych z winogron lub moszczu winogronowego,
• napojów o zawartości alkoholu wynoszącej 10% objętościowo lub więcej.

Termin przydatności do spożycia to termin, po którego upływie środek spożywczy traci przydatność do spożycia. Termin przydatności do spożycia podawany jest w przypadku artykułów, które łatwo się psują np. mięso, ryby lub sery [2].

Warunki przechowywania lub warunki użycia

Dla żywności szczególnie wrażliwej na psucie się muszą zostać określone warunki przechowywania. Powinno to zagwarantować zachowanie pierwotnych właściwości produktu. Do specjalnych warunków przechowywania należą [2]: 

• temperatura,
• ekspozycja na słońce,
• informację typu ,,przechowywać w suchym i chłodnym miejscu”.

Kraj lub miejsce pochodzenia

Wskazanie kraju lub miejsca pochodzenia jest obowiązkowe [1]:

• w sytuacji, gdy pominięcie tej informacji mogłoby wprowadzić w błąd konsumenta,
• w odniesieniu do mięsa objętego kodami Nomenklatury scalonej („CN”).

Instrukcje użycia

Instrukcja użycia musi się znaleźć na każdym produkcie, który wymaga obróbki termicznej przed spożyciem np. [2]:

• produkty mrożone wymagają upieczenia lub ugotowania,
• produkty w proszku np. instant wymagają ugotowania.

Informacja o wartości odżywczej

Od 13 grudnia 2016 r. producenci mają obowiązek umieszczania informacji o [1]:

• wartości odżywczej produktu, 
• ilości tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, węglowodanów, cukrów, białka oraz soli.

Treść obowiązkowych informacji może być wzbogacona o ilość jednego lub więcej następujących składników [1]: 

• kwasy tłuszczowe jednonienasycone,
• kwasy tłuszczowe wielonienasycone,
• błonnik pokarmowy,
• skrobia,
• alkohole wielowodorotlenkowe,
• witaminy, 
• składniki mineralne.

Wartość odżywcza oraz ilość wymaganych składników jest przeliczona i przedstawiona w 100 g produktu. Producenci mogą też tę wartość przeliczyć na jedną porcję produktu, o ile oszacują ile porcji, zawiera jedno opakowanie. 

W 2019 roku Komisja Europejska wydała rozporządzenie, według którego maksymalna ilość tłuszczów trans zawartych w produkcie spożywczym to 2 g / 100 g tłuszczu. Oznacza to, że producenci żywności albo muszą zmodyfikować skład produktu, albo ich produkt zostanie wycofany ze sprzedaży. Przepisy zaczęły obowiązywać 01.04.2021 roku [5]. 

Substancje i produkty powodujące alergie lub nietolerancje pokarmowe

Aby produkt był poprawnie oznakowany, to etykieta musi zawierać nazwę każdego składnika alergennego, oraz składnika pochodzącego ze składnika alergennego wykorzystywanego do produkcji i obecnego w gotowym produkcie, nawet jeśli jego forma uległa zmianie. Do takich substancji należą [1]:

• Zboża zawierające gluten (tj. pszenica, żyto, jęczmień, owies, pszenica orkisz, kamut lub ich odmiany hybrydowe) oraz produkty pochodne.
• Skorupiaki i produkty pochodne.
• Jaja i produkty pochodne.
• Ryby i produkty pochodne.
• Orzeszki ziemne (orzeszki arachidowe) i produkty pochodne.
• Soja i produkty pochodne.
• Mleko i produkty pochodne (łącznie z laktozą).
• Orzechy, tj. migdały, orzechy laskowe, orzechy włoskie, orzechy nerkowca, orzechy pekan, orzechy brazylijskie, pistacje/orzech pistacjowy, orzechy makadamia i produkty pochodne.
• Seler i produkty pochodne.
• Gorczyca i produkty pochodne.
• Nasiona sezamu i produkty pochodne.
• Dwutlenek siarki i siarczyny w stężeniach powyżej 10 mg/kg lub 10 mg/l w przeliczeniu na SO2.
• Łubin i produkty pochodne.
• Mięczaki i produkty.

Wykaz alergenów może uchronić konsumentów przed skutkami alergii i nietolerancji, a nawet wstrząsem anafilaktycznym. 

Grupy produktów wymagające szczególnego znakowania

Istnieją pewne grupy produktów, w stosunku do których przepisy są jeszcze bardziej sprecyzowane, a należą do nich [1]:

• produkty i przetwory z mięsa, 
• produkty rybołówstwa i akwakultury,
• mleko i przetwory mleczne,
• miód,
• produkty owocowe — soki, nektary.

Co z żywnością genetycznie zmodyfikowaną? 

Według definicji GMO (organizm genetycznie zmodyfikowany) to organizm, inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony z wykorzystaniem technik inżynierii genetycznej w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych, na skutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji. Modyfikacja genetyczna polega zatem na wszczepieniu do genomu biorcy fragmentu DNA z innego organizmu, który jest odpowiedzialny za daną cechę.

W lipcu 2019 roku opublikowano ustawę, która ma na celu wdrożenie przepisów umożliwiających oznakowanie produktów wytworzonych bez wykorzystania GMO. Zgodnie z ustawą, takie oznaczenie może znaleźć się na żywności (pochodzenia roślinnego i zwierzęcego) i paszy.

Na żywności i paszach zawierających powyżej 1% GMO obligatoryjnie musi się znaleźć informacja – ,,Ten produkt zawiera organizmy zmodyfikowane genetycznie” lub ,,Ten produkt zawiera zmodyfikowany genetycznie [nazwa organizmu] ”. Szczegóły są dostępne w Ustawie z dnia 13 czerwca 2019 r. o znakowaniu produktów wytworzonych bez wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako wolnych od tych organizmów [7].

Czy konsumenci czytają etykiety?

Podczas przeprowadzonych badań ankietowych oceniano czy klienci sklepów spożywczych czytają etykiety produktu przed włożeniem go do koszyka. W badaniu wzięli udział także respondenci z Polski. Ocenie poddano produkty z kategorii: płatki śniadaniowe, słodycze, napoje, dania gotowe, słone przekąski i jogurty. Wyniki badań wykazały, że jedynie 16,8% kupujących przeczytało etykietę. Konsumenci zwrócili uwagę na wartość energetyczną, ilość cukru oraz zawartość tłuszczu w produkcie [3]. 

Czy suplementy diety podlegają tym samym przepisom?

Suplementy diety są środkami spożywczym, których celem jest uzupełnieniem normalnej diety w witaminy, składniki mineralne, lub inne substancje. Suplementy diety są żywnością, wykazującą efekt odżywczy lub inny efekt fizjologiczny. Najczęściej są wprowadzone do sprzedaży w kapsułkach, tabletkach oraz proszku, aby umożliwić ich dawkowanie. Szczegółowe wytyczne odnoszące się do suplementów diety są dostępne w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety [6]. 

Praktyczny poradnik — na co zwracać uwagę podczas zakupów:

• czytaj skład produktów — im krótszy, tym lepiej, 
• sprawdzaj, jaka jest data minimalnej trwałości oraz termin przydatności — nikt nie lubi wrócić do domu z żywnością nienadającą się do spożycia,
• jeśli masz wątpliwość co do przygotowania lub przechowywania zakupionego produktu, te informacje również znajdziesz na opakowaniu,
• staraj się wybierać produkty z jak najmniejszą zawartością tłuszczu oraz cukru – dzięki temu ograniczysz nadmiar energii w swojej diecie,
• jeśli masz alergie lub nietolerancje pokarmowe, to koniecznie sprawdzaj, czy dany produkt jest dla Ciebie bezpieczny.

Podsumowanie

Etykietowanie żywności jest jasno opisane w Unijnym Rozporządzeniu. Mimo to nadal słyszymy o wielu sytuacjach, w których łamane jest prawo. AgroUnia nagłaśnia wiele przykładów nieprawidłowo oznakowanej żywności w supermarketach. Niepokojący jest również fakt, jak wiele żywności przyjeżdża do nas z zagranicy. Jednocześnie bardzo trudno znaleźć na półkach sklepowych nasze krajowe produkty.

Bibliografia:

1. ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) NR 1169/201 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie wydania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz dyrektywy Rady 90/496 / EWG, Rady (WE) nr 1925/2006 oraz dyrektywy Rady 90/496 / EWG Rady (WE) nr 1925/2006 1999/10 / WE, dyrektywy 2000/13 / WE Parlamentu Europejskiego Rady, dyrektywy Komisji 2002/67 / WE i 2008/5 / WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004 – https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=celex%3A32011R1169#d1e1177-18-1
2. Wymagania w zakresie znakowania produktów spożywczych, (2015), Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu.
3. https://cordis.europa.eu/article/id/31697-europeans-understand-food-labels-but-dont-use-info/pl
4. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI z dnia 31 marca 2014 r. w sprawie warunków stosowania środków ochrony roślin.
5. ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) 2019/649 z dnia 24 kwietnia 2019 r. zmieniające załącznik III do rozporządzenia (WE) nr 1925/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do izomerów trans kwasów tłuszczowych, innych niż izomery trans kwasów tłuszczowych naturalnie występujące w tłuszczu pochodzenia zwierzęcego 
6. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 9 października 2009 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety. 
7. Ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o oznakowaniu produktów wytworzonych bez wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako wolnych od tych organizmów.