Jak prawidłowo dobrać żywność fortyfikowaną do potrzeb różnych pacjentów?

W obecnych czasach tempo styl życia większości z nas nie jest naturalny dla naszych organizmów. Wiele godzin spędzonych przed ekranem, praca zmianowa, brak aktywności fizycznej i przetworzona żywność stały się codziennością. Prowadzi to do powstawania tzw. chorób cywilizacyjnych oraz sprzyja niedoborom pokarmowym. Oprócz tego osłabieniu ulega ogólna odporność organizmu. Modyfikacja diety oraz większa, codzienna aktywność fizyczna dla wielu osób może stanowić wyzwanie. Zadaniem dietetyka jest wspieranie pozytywnych zmian oraz edukacja i prowadzenie pacjentów. Jednym z narzędzi, które można wykorzystać, aby ułatwić proces zmiany nawyków żywieniowych jest żywność fortyfikowana, inaczej określana jako żywność wzbogacana. Pojęcie to obejmuje produkty, do których producent dodatkowo dodał wybraną substancję lub kilka substancji odżywczych. 

Jak żywność fortyfikowana może wspomagać leczenie?

Żywność wzbogacana w anemii i niedoborach żelaza

Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest obecnie najczęściej spotykanym typem niedokrwistości. Ponadto jest najczęściej występującym niedoborem na świecie. Według danych WHO z 2022 roku cierpi na nią aż 30% światowej populacji [1]. Anemie z niedoboru żelaza określa się inaczej jako niedokrwistość mikrocytarna. Głównie występuje u dzieci, młodzieży i kobiet przed menopauzą. Najczęstszą przyczyną anemii jest dieta uboga w źródła żelaza [2].

Żelazo dzieli się na żelazo hemowe, czyli pochodzące z mięsa oraz niehemowe, znajdujące się w roślinach strączkowych (m.in soczewica, groch, soja, fasola) czy też w produktach takich jak pestki dyni, czy kakao. Żelazo hemowe charakteryzuje się większą biodostępnością, czyli jest łatwiej przyswajane przez ludzki organizm [2]. Oznacza to, że szczególnie zagrożone niedoborem żelaza są osoby na dietach wegańskich i wegetariańskich. Dodatkowo wiele substancji zawartych w żywności może zaburzać wchłanianie tego pierwiastka. Są to m.in kwas fitynowy, który znajduje się w ziarnach zbóż, niektórych owocach i warzywach oraz polifenole, których źródłem jest kawa oraz herbata [3]. Wchłanianie żelaza zaburza także spożycie wapnia, dlatego do posiłków bogatych w żelazo lepiej nie dodawać jego źródła. Korzystnie na wchłanianie żelaza działa natomiast witamina C [4]. 

Anemia z niedoborów żelaza wymaga interwencji lekarza oraz podjęcia odpowiedniej farmakoterapii. W celu zapobiegania niedoborom tego mikroelementu bądź pomocniczo w trakcie leczenia (po konsultacji z prowadzącym lekarzem) do diety można wprowadzić żywność wzbogacaną. Wybór produktów fortyfikowanych w żelazo na rynku polskim możemy znaleźć wiele. Przykładem są produkty zbożowe, soki i napoje, słodycze (w tym ciastka bądź batony zbożowe), czy też kakao. Produkty tego rodzaju łatwo jest włączyć do codziennej diety w ramach przekąski bądź dodatku do głównego posiłku. Jak już wcześniej wspomniano, należy zwrócić szczególną uwagę na biodostępność żelaza w danej żywności oraz na to, w towarzystwie jakich innych składników odżywczych jest spożywane [5].

Zadaniem dietetyka jest to, aby edukować pacjentów i pokazywać sposoby łączenia ze sobą produktów, tak aby przyswoić jak najwięcej żelaza ze spożytego posiłku. Należy natomiast uważać na nadmiar tego pierwiastka, zwłaszcza gdy wdrożona jest suplementacja. Nadmiar tego mikroelementu jest również groźny, co jego niedobory. Może prowadzić do uszkodzeń wątroby i sprzyjać powstawaniu nowotworów [6].

Żywność wzbogacana w chorobach kardiologicznych

Choroby kardiologiczne są aktualnie najczęstszą przyczyną zgonów na świecie [7]. Etiologia chorób kardiologicznych jest zróżnicowana — jako najczęstsze przyczyny wymienia się miażdżyce, używki, brak ruchu, nadwagę i nieodpowiednią dietę [8]. Odpowiednie żywienie może więc stanowić istotny element profilaktyki chorób serca. Pacjentom w grupie ryzyka lub już cierpiącym z powodu choroby można zaproponować wprowadzenie do diety produktów fortyfikowanych o wybrane składniki odżywcze.

Korzystne dla naszego serca oraz układu krwionośnego są sterole roślinne. Inaczej określa się je jako fitosterole [9]. Fitosterole są zbliżone budową chemiczną do cholesterolu. Znajdują się one w błonach komórkowych roślin. Sterole nie są syntetyzowane w organizmie człowieka, więc dieta jest ich jedynym źródłem. Ich spożycie ma udowodniony wpływ na obniżenie cholesterolu frakcji LDL, potocznie zwanego „złym cholesterolem”. Wynika to z faktu, że częściowo ograniczają absorpcję cholesterolu w jelitach. Fitosterolami wzbogacane są zazwyczaj margaryny oraz inne tłuszcze roślinne przeznaczone do smarowania pieczywa, oraz niektóre jogurty [10]. Takie produkty można zalecić pacjentom w grupie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych jako alternatywa dla zwykłego masła.

Pozytywny wpływ na układ krążenia wywierają także kwasy omega-3 [11]. Źródłami kwasów omega-3 w diecie są tłuste ryby, orzechy lub olej lniany. O kwasy omega-3, podobnie jak w przypadku fitosteroli wzbogacane są margaryny i produkty roślinne przeznaczone do smarowania. Dodatek kwasów omega-3 możemy znaleźć także w wybranych produktach mlecznych, sokach lub płatkach śniadaniowych. Należy zwrócić jednak szczególną uwagę, aby nie były to produkty z dużą zawartością cukru bądź też wysokoprzetworzone.

W celu redukcji ryzyka lub wspomagająco przy leczeniu chorób sercowo-naczyniowych warto sięgnąć po produkty wzbogacone w błonnik. Zwiększone spożycie błonnika ma udowodniony wpływ na obniżenie poziomu ciśnienia krwi. Dodatkowo jego spożycie w odpowiednich ilościach pomaga utrzymać masę ciała na prawidłowym poziomie. Zmniejsza się wówczas ryzyko zachorowania [12]. Produkty wzbogacone w błonnik dostępne na rynku polskim to m.in zbożowe ciastka i przekąski, wybrane pieczywo, batony proteinowe, jogurty czy też płatki śniadaniowe.

Potas i magnez odgrywają kluczową rolę w regulacji ciśnienia krwi i pracy serca. Ich niedobory wiążą się ze zwiększonym ryzykiem choroby wieńcowej i nadciśnienia [13]. Pacjentom w grupie ryzyka lub już borykających się z tymi schorzeniami można zalecić włączenie do diety produktów wzbogacanych w te składniki mineralne. Produkty wzbogacane mogą ułatwić spożycie tych minerałów na odpowiednim poziomie. W sklepach dostępne są m.in. musli, batony zbożowe lub proteinowe a dla osób aktywnych fizycznie napoje izotoniczne. 

Żywność wzbogacana w cukrzycy typu 2

Żywienie jest kluczową kwestią w leczeniu cukrzycy typu 2 [14]. Oprócz odpowiedniej podaży energii oraz zbilansowanych w białka, tłuszcze i węglowodany posiłków warto rozważyć włączenie do diety produktów wzbogaconych. Mogą one ułatwić spożycie wybranych witamin i składników mineralnych na odpowiednim poziomie.

Podobnie jak w przypadku chorób sercowo-naczyniowych, w profilaktyce oraz leczeniu cukrzycy typu 2 niezwykle ważny jest błonnik i kwasy omega-3. Błonnik wpływa na zmniejszenie skoków glukozy po posiłku oraz zwiększa wrażliwość na insulinę []. Ponadto jego spożycie poprawia stan mikroflory jelitowej, która również ma wpływ na metabolizm glukozy i zmniejszenie stanów zapalnych. Kwasy omega-3 natomiast obniżają ryzyko zachorowania na choroby układu krążenia u pacjentów z cukrzycą [14].

Pierwiastkiem odgrywającym szczególną rolę w profilaktyce i leczeniu cukrzycy typu 2 jest cynk. Cynk wspomaga produkcję oraz magazynowanie insuliny. Dzięki temu poprawie ulega wrażliwość na insulinę. Dodatkowo cynk ma działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne [16]. Wzbogacanie produktów w cynk nie jest tak popularne, jak w przypadku np. magnezu. Żywność fortyfikowana o ten pierwiastek to najczęściej produkty przeznaczone dla diabetyków dostępne w aptekach. W popularnych dyskontach można niekiedy znaleźć płatki śniadaniowe, jogurty lub soki wzbogacone o cynk. Wprowadzając do diety takie produkty, należy zachować szczególną ostrożność. Nadmiar cynku w organizmie ma działanie toksyczne i jego suplementacja oraz spożycie produktów wzbogacanych powinno odbywać się po konsultacji z lekarzem. 

Żywność wzbogacana w osteoporozie

Osteoporoza jest chorobą, która obecnie dotyka coraz większej części społeczeństwa. W jej efekcie dochodzi do zmniejszenia gęstości kości. Wzrasta wówczas ryzyko złamań, które mogą pojawić się już przy niewielkich obciążeniach. Jest to choroba przewlekła, w większości przypadków wymagająca długotrwałego leczenia [17]. Dotyka zazwyczaj kobiet w wieku okołomenopauzalnym i postmenopauzalnym. Dieta ma istotne znaczenie zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu osteoporozy. Zazwyczaj zaleca się dietę śródziemnomorską ze szczególnym uwzględnieniem wybranych witamin i składników mineralnych [18].

Jednymi z najważniejszych składników mineralnych i witamin dla zachowania zdrowych kości jest wapń oraz witamina D. Odpowiadają za utrzymanie gęstości kości na odpowiednim poziomie [19]. Ponadto witamina D znacznie wpływa na przyswajanie wapnia w organizmie. Gdy występują jej niedobory, nawet wysoka podaż wapnia w diecie może okazać się bezskuteczna. Spożycie witaminy D u większości osób nie pokrywa jej zapotrzebowania [20]. Wprowadzenie więc do diety produktów wzbogaconych w wapń oraz witaminę D mogłoby stanowić ułatwienie w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Wybór produktów wzbogaconych o wapń oraz o witaminę D jest szeroki w polskich sklepach i są to m.in. napoje i produkty roślinne, nabiał oraz produkty zbożowe.

Kolejną kluczową witaminą dla zdrowia kości jest witamina K2. Odpowiada za aktywację białek regulujących gospodarkę wapniową w organizmie. Wzbogacanie żywności witaminą K2 nie jest tak powszechne, jak ma to miejsce w wypadku witaminy D i wapnia [21]. Możemy ją naleźć w produktach wzbogaconych w te składniki jako dodatek bądź w suplementach diety.

Składnikiem odżywczym niezwykle ważnym w profilaktyce i leczeniu osteoporozy jest kolagen. Kolagen odpowiada za elastyczność i rozciągliwość kości. Oznacza to, że kiedy jest w organizmie na odpowiednim poziomie, są one mniej łamliwe i wytrzymalsze. Z wiekiem jego produkcja spada, więc osoby starsze są bardziej narażone na ubytki kolagenu [22]. Kolagen jest popularnym składnikiem, jeśli chodzi o żywność fortyfikowaną. W sklepach ze zdrową żywnością lub w sklepach dla sportowców możemy znaleźć szeroki wybór batonów oraz napoi z dodatkiem kolagenu.

Żywność wzbogacana dla wzmocnienia odporności

Spożycie żywności fortyfikowanej może skutecznie wspierać układ odpornościowy, zwłaszcza gdy codzienna dieta nie dostarcza wystarczającej ilości witamin i składników mineralnych.

Szczególnie ważne dla wzmocnienia odporności są:

• Witamina D — która reguluje działanie układu immunologicznego [23]. Znajdziemy ją jako dodatek do płatków śniadaniowych, kaszek dla dzieci, nabiału czy też produktów roślinnych.
• Witamina C — wspiera działanie układu odpornościowego i jest silnym antyoksydantem [24]. Zwykle jej dodatek można znaleźć w sokach i przetworach owocowych.
• Żelazo i cynk — ich niedobory znacznie osłabiają odporność organizmu [25]. Wzbogaca się nimi np. płatki śniadaniowe, produkty dla dzieci i dla sportowców.

Żywność fortyfikowana jest więc praktycznym i łatwodostępnym narzędziem wzmacniania odporności. Szczególnie korzystny wpływ na odporność może mieć w grupach najbardziej  narażonych na niedobory (dzieci, osoby starsze, osoby z dietami eliminacyjnymi). Jej regularne spożywanie może zmniejszyć ryzyko infekcji i wspomóc szybszy powrót do zdrowia.

Podsumowanie

Niedobory witamin i składników mineralnych są istotnym problem w dzisiejszym społeczeństwie. Pomimo łatwiej dostępności do szerokiej gamy produktów, konsumenci często sięgają po przetworzoną i mało odżywczą żywność. 

Żywność fortyfikowana może stanowić dodatek do zdrowej diety lub wsparcie leczenia. Wybierając produkty wzbogacane, należy zwrócić szczególną uwagę na ich składy. Producenci często wykorzystują wzbogacanie jako chwyt marketingowy, a sam produkt fortyfikowany nie jest dobrej jakości. Przykładem mogą być płatki śniadaniowe z dodatkiem witamin i składników mineralnych, jednak z dużą zawartością dodanego cukru. Warto więc edukować pacjentów w zakresie korzystania żywności fortyfikowanej, tak aby była ona uzupełnieniem codziennej zbilansowanej diety. Należy podkreślić, że w przypadku osób chorych wdrażanie suplementacji i żywności fortyfikowanej powinno się odbywać nie tylko pod okiem dietetyka, ale także lekarza specjalisty. 

Bibliografia:

1. Kumar A, Sharma E, Marley A, Samaan MA, Brookes MJ. Iron deficiency anaemia: pathophysiology, assessment, practical management. BMJ Open Gastroenterol. 2022 Jan;9(1):e000759
2. DeLoughery TG, Jackson CS, Ko CW, Rockey DC. AGA Clinical Practice Update on Management of Iron Deficiency Anemia: Expert Review. Clin Gastroenterol Hepatol. 2024 Aug;22(8):1575-1583
3. Dallas, D. C., Sanctuary, M. R., Qu, Y., Khajavi, S. H., Van Zandt, A. E., Dyandra, M., Frese, S. A., Barile, D., & German, J. B. (2015). Personalizing protein nourishment. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 57(15), 3313–3331.
4. Li N, Zhao G, Wu W, Zhang M, Liu W, Chen Q, Wang X. The Efficacy and Safety of Vitamin C for Iron Supplementation in Adult Patients With Iron Deficiency Anemia: A Randomized Clinical Trial. JAMA Netw Open. 2020 Nov 2;3(11)
5. Cappellini MD, Musallam KM, Taher AT. Iron deficiency anaemia revisited. J Intern Med. 2020 Feb;287(2):153-170.
6. Roemhild K, von Maltzahn F, Weiskirchen R,  R, von Stillfried S, Lammers T. Iron metabolism: pathophysiology and pharmacology. Trends Pharmacol Sci. 2021 Aug;42(8):640-656.
7. Asgary S, Rastqar A, Keshvari M. Functional Food and Cardiovascular Disease Prevention and Treatment: A Review. J Am Coll Nutr. 2018 Jul;37(5):429-455
8. Meijer P, Numans H, Lakerveld J. Associations between the neighbourhood food environment and cardiovascular disease: a systematic review. Eur J Prev Cardiol. 2023 Nov 9;30(16):1840-1850
9. Zhao Y., Zhuang Z., Li Y, Xiao W., Song Z., Huang N, Wang W., Dong X, Jia J, Huang T. Blood phytosterols in relation to cardiovascular diseases and mediating effects of blood lipids and hematological traits: a Mendelian randomization analysis. Metabolism. 2023 Sep;146:155611
10. Makhmudova U, Schulze PC, Lütjohann D, Weingärtner O. Phytosterols and Cardiovascular Disease. Curr Atheroscler Rep. 2021 Sep 1;23(11):68
11. Huang L, Zhang F, Xu P, Zhou Y, Liu Y, Zhang H, Tan X, Ge X, Xu Y, Guo M, Long Y. Effect of Omega-3 Polyunsaturated Fatty Acids on Cardiovascular Outcomes in Patients with Diabetes: A Meta-analysis of Randomized Controlled Trials. Adv Nutr. 2023 Jul;14(4):629-636
12. Lattimer JM, Haub MD. Effects of dietary fiber and its components on metabolic health. Nutrients. 2010 Dec;2(12):1266-89 
13. Houston MC, Harper KJ. Potassium, magnesium, and calcium: their role in both the cause and treatment of hypertension. J Clin Hypertens (Greenwich). 2008 Jul;10(7 Suppl 2):3-11
14. Jiménez-Cortegana, C.; Iglesias, P.; Ribalta, J.; Vilariño-García, T.; Montañez, L.; Arrieta, F.; Aguilar, M.; Durán, S.; Obaya, J.C.; Becerra, A.; et al. Nutrients and Dietary Approaches in Patients with Type 2 Diabetes Mellitus and Cardiovascular Disease: A Narrative Review. Nutrients 2021
15. Reynolds AN, Akerman AP, Mann J. Dietary fibre and whole grains in diabetes management: Systematic review and meta-analyses. PLoS Med. 2020 Mar 6;17(3):e1003053
16. Bjørklund G, Dadar M, Pivina L, Doşa MD, Semenova Y, Aaseth J. The Role of Zinc and Copper in Insulin Resistance and Diabetes Mellitus. Curr Med Chem. 2020;27(39):6643-6657 
17. Armas LA, Recker RR. Pathophysiology of osteoporosis: new mechanistic insights. Endocrinol Metab Clin North Am. 2012 Sep;41(3):475-86
18. Quattrini S, Pampaloni B, Gronchi G, Giusti F, Brandi ML. The Mediterranean Diet in Osteoporosis Prevention: An Insight in a Peri- and Post-Menopausal Population. Nutrients. 2021 Feb 6;13(2):531
19. Weaver CM, Alexander DD, Boushey CJ, Dawson-Hughes B, Lappe JM, LeBoff MS, Liu S, Looker AC, Wallace TC, Wang DD. Calcium plus vitamin D supplementation and risk of fractures: an updated meta-analysis from the National Osteoporosis Foundation. Osteoporos Int. 2016 Jan;27(1):367-76 
20. Rychlik Ewa, Stoś Katarzyna, Woźniak Agnieszka, Mojska Hanna, Normy żywienia dla populacji Polski, 2024, 166-169
21. Ma ML, Ma ZJ, He YL, Sun H, Yang B, Ruan BJ, Zhan WD, Li SX, Dong H, Wang YX. Efficacy of vitamin K2 in the prevention and treatment of postmenopausal osteoporosis: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Front Public Health. 2022 Aug 11;10:979649
22. Zuchowski, A., Nowicka-Zuchowska, A. (2019). Kolagen – rola w organizmie i skutki niedoboru. Lek w Polsce, 29 (11/12), 6-10
23. Wimalawansa SJ. Infections and Autoimmunity-The Immune System and Vitamin D: A Systematic Review. Nutrients. 2023 Sep 2;15(17):3842
24. Carr AC, Maggini S. Vitamin C and Immune Function. Nutrients. 2017 Nov 3;9(11):1211
25. Gombart AF, Pierre A, Maggini S. A Review of Micronutrients and the Immune System-Working in Harmony to Reduce the Risk of Infection. Nutrients. 2020 Jan 16;12(1):236