Mikołajek płaskolistny (Eryngium planum): właściwości, zastosowanie, przeciwwskazania

Od wieków mikołajek płaskolistny (Eryngium planum) stosowany był w tradycyjnej medycynie ludowej jako remedium na liczne dolegliwości [5]. Wspomagał odporność, dodawał sił oraz wspierał w walce z bólem i stanami zapalnymi. Dziś naukowcy odkrywają coraz więcej właściwości tej niezwykłej rośliny, dostrzegając jej potencjał także w nowoczesnej dietetyce. Co sprawia, że mikołajek płaskolistny zyskuje zainteresowanie zarówno badaczy, jak i dietetyków? W tym artykule przyjrzymy się bliżej tej roślinie: jej składowi, właściwościom oraz możliwym zastosowaniom w kontekście zdrowego stylu życia.

Jak rozpoznać i jak wygląda mikołajek płaskolistny?

Jest rośliną wieloletnią, występującą naturalnie w Europie Środkowej i Wschodniej. Jej charakterystyczny, niebieskawy odcień i kolczasta struktura przyciągają wzrok i skłaniają do zgłębienia jej właściwości. Eryngium planum, to roślina, którą łatwo rozpoznać po jej charakterystycznym wyglądzie.

Jest to bylina o sztywnej, wyprostowanej łodydze, która może osiągać wysokość od 30 do nawet 100 centymetrów. Jej liście są twarde i kolczaste, co od razu przywodzi na myśl rośliny z terenów suchych i nasłonecznionych. Liście mają niebieskawo-zielony kolor, często z odcieniem srebrzystym, co dodatkowo przyciąga uwagę i nadaje roślinie unikalnego wyglądu. Najbardziej rozpoznawalnym elementem mikołajka są jego kwiaty – zebrane w małe, kuliste główki o intensywnym, niebieskim lub fioletowym kolorze. Kwiatostany te otoczone są drobnymi, sztywnymi przylistkami, które nadają roślinie kolczastej struktury.

Cała roślina wygląda surowo i nieco egzotycznie, przypominając rośliny spotykane na stepach lub w suchych, otwartych przestrzeniach. Mikołajek płaskolistny kwitnie latem, od lipca do września, kiedy przyciąga liczne owady zapylające. Dzięki swojemu ciekawmu wyglądowi i intensywnemu kolorowi Eryngium planum jest stosunkowo łatwe do rozpoznania w naturalnym środowisku.

Warto jednak pamiętać, że kolczaste liście mogą być nieprzyjemne w dotyku.

Związki aktywne

W roślinie znajdziemy saponiny triterpenowe [9]. Są to związki, które wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne oraz przeciwgrzybicze. Dodatkowo mogą wspierać funkcjonowanie układu odpornościowego i wykazują działanie ochronne na komórki. Szerzej znane są zaś flawonoidy – naturalne przeciwutleniacze o działaniu przeciwzapalnym, przeciwdziałającym stresowi oksydacyjnemu. Flawonoidy pomagają w neutralizowaniu wolnych rodników, co wspiera ochronę komórek i może zapobiegać rozwojowi wielu chorób cywilizacyjnych. W składzie rośliny znajdziemy też kwasy fenolowe, jak kwas chlorogenowy. Kwasy te działają antyoksydacyjnie i mogą wspomagać ochronę układu krążenia oraz redukcję stanów zapalnych. Kolejne związki warte uwagi to poliacetyleny. Mają właściwości przeciwzapalne i antybakteryjne. W badaniach wykazano ich możliwe działanie przeciwnowotworowe i immunomodulujące. Kolejnymi związkami są seskwiterpeny [6] – grupa związków organicznych. Mają szerokie właściwości biologiczne, które sprawiają, że są interesujące zarówno w farmakologii, jak i kosmetyce oraz aromaterapii.

Dzięki tym związkom mikołajek znajduje zastosowanie zarówno w tradycyjnej medycynie, jak i nowoczesnych suplementach diety. Badania nad tymi substancjami pozwalają na lepsze zrozumienie, jakie korzyści zdrowotne może oferować ta roślina.

Właściwości prozdrowotne

Działanie przeciwbakteryjne

Badanie przeprowadzone przez Arykbayeva i wsp. [3] dotyczyło składu chemicznego oraz działania przeciwbakteryjnego ekstraktu z podziemnych części rośliny. Analiza chromatograficzna ekstraktu zidentyfikowała m.in. kwas α-linolenowy (8,30%), kwas mirystynowy (6,40%) oraz kariofilen (6,92%). Aktywność przeciwdrobnoustrojowa ekstraktu została przetestowana wobec Staphylococcus aureus, Escherichia coli i Candida albicans. Wyniki wykazały znaczące działanie antybakteryjne ekstraktu wobec tych klinicznie istotnych patogenów. Wskazuje to na potencjał rośliny jako źródła naturalnych środków przeciwdrobnoustrojowych.

Działanie wspierające układ odpornościowy

Badanie przeprowadzone przez Ghaderiana i wsp. [1] oceniało przeciwleiszmaniozowe działanie ekstraktów metanolowych z Eryngium planum na pasożyta Leishmania major, który wywołuje leiszmaniozę – rzadko spotykaną u nas chorobę tropikalną. Obecne metody leczenia leiszmaniozy są często mało skuteczne i wiążą się z efektami ubocznymi, co motywuje do poszukiwania nowych terapii. Ekstrakty z zebranych roślin przygotowano metodą maceracji, a ich skład przeanalizowano za pomocą chromatografii gazowej (GC-MS), ujawniając obecność związków, takich jak α-pinen i kariofilen. W badaniu in vitro stwierdzono, że ekstrakt z mikołajka przy stężeniach 800 µg/ml (po 24 godzinach) i 400 µg/ml (po 48 godzinach) wykazuje podobne efekty przeciwleiszmaniozowe co lek kontrolny. Może to sugerować jego potencjał jako źródła nowych terapii przeciwko leiszmaniozie.

Inne badanie przeprowadzone przez Kikowską i wsp. [4] analizowało zawartość kwasów fenolowych i flawonoidów oraz aktywność przeciwpierwotniakową trzech gatunków z rodzaju Eryngium – w tym właśnie mikołajka płaskolistnego. Ekstrakty uzyskane metodą biotechnologiczną oceniono pod kątem aktywności przeciwpierwotniakowej wobec Acanthamoeba sp., stwierdzając, że ich skuteczność koreluje z wysoką zawartością związków fenolowych.

Działanie przeciwnowotworowe

Badanie prowadzone przez Kikowską i wsp. [2] badało właściwości przeciwnowotworowe saponin z rośliny wobec komórek raka jajnika SKOV-3. W ramach badań przesiewowych oceniono cytotoksyczność sześciu frakcji saponin przy użyciu testów LDH i SRB. Najbardziej aktywne frakcje – saponiny triterpenowe – poddano dalszej analizie. Wykazano, że saponiny indukują apoptozę komórek SKOV-3. Ekspresja 84 genów związanych z apoptozą wskazała na wzrost aktywności genów proapoptotycznych oraz obniżenie ekspresji genów antyapoptotycznych w komórkach traktowanych saponinami. Badanie dowiodło również, że saponiny z korzeni wykazują silne działanie przeciwnowotworowe poprzez ścieżkę mitochondrialną. Czyni je to potencjalnymi kandydatami do dalszych badań nad terapiami przeciwnowotworowymi.

Działanie przeciwzapalne

Mikołajek płaskolistny zawiera saponiny i flawonoidy, które wykazują właściwości przeciwzapalne. Badanie przeprowadzone przez Brąz i wsp. [1] wykazało, że ekstrakty z Eryngium planum mogą hamować produkcję mediatorów zapalnych, takich jak prostaglandyny i cytokiny, co sugeruje potencjalne zastosowanie w leczeniu stanów zapalnych.  

Wszystkie te badania pokazują potencjał zdrowotny mikołajka, jednak wskazują również na potrzebę dalszych badań, aby lepiej zrozumieć skuteczność i bezpieczeństwo stosowania tej rośliny w praktyce medycznej.

Działanie na układ nerwowy

Badanie prowadzone przez Ozarowskiego i wsp. [7] sprawdziło wpływ podawania ekstraktu z korzeni na pamięć długotrwałą u szczurów. Przez 28 dni zwierzęta otrzymywały ekstrakt mikołajka (200 mg/kg), a następnie, na koniec eksperymentu, podano im skopolaminę lub huperzynę A. Test unikania pasywnego wykazał poprawę pamięci długoterminowej w grupach zarówno kontrolnych, jak i skopolaminowych po podaniu ekstraktu. Analiza ekstraktu wykazała obecność 64 związków chemicznych, w tym fenoli i saponin, co sugeruje, że poprawa pamięci może być związana z ich skomplikowanym mechanizmem działania.

Paun i wsp. [8] testowali ekstrakt pod kątem zdolności hamowania acetylocholinoesterazy i tyrozynazy. Wyniki sugerują potencjał neuroprotekcyjny tych roślin. Jest to pierwsze badanie, które dokumentuje ich możliwe zastosowanie w terapii chorób neurodegeneracyjnych.

Formy spożycia

Mikołajek płaskolistny można stosować w różnych formach, w zależności od zamierzonych efektów zdrowotnych i dostępności surowca. Najbardziej tradycyjną formą stosowaną w medycynie ludowej był napar z suszonych elementów rośliny (przez zaparzenie gorącą wodą). Czasami możemy go znaleźć do kupienia jako element gotowych herbatek ziołowych do zaparzenia.

Ważne jest, aby skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem suplementacji mikołajkiem płaskolistnym, zwłaszcza w przypadku stosowania wyciągów o skoncentrowanym działaniu.

Przeciwwskazania i bezpieczeństwo

Jak pokazaliśmy w artykule, mikołajek ma długą historię stosowania w medycynie ludowej. Choć istnieją pierwsze badania potwierdzające jego skuteczność, to niewiele wiemy o interakcjach i bezpieczeństwie jego stosowania. 

Przede wszystkim zwróćmy uwagę na to, że roślina może wywołać reakcje alergiczne — szczególnie jeśli jesteśmy też uczuleni na selerowate [10]. Skład chemiczny mikołajka jest skomplikowany i z tego powodu zdecydowanie dla bezpieczeństwa nie warto polecać tego środka kobietom w ciąży i karmiących piersią, czy też dzieciom. Za tym idzie kolejny wniosek — nie powinniśmy go stosować, gdy obawiamy się o interakcje z lekami. Warto porozmawiać o tym z lekarzem.

Podsumowanie

Mikołajek płaskolistny to roślina budząca duże zainteresowanie badaczy. Wciąż jednak wiemy o nim za mało, by móc z dużą dozą pewności polecać ją pacjentom. Niektóre opracowania wskazują na to, że roślina wykazuje duży potencjał zdrowotny. Jego stosowanie powinno być ostrożne, szczególnie w przypadku osób zażywających leki.

Bibliografia:

1. Ghaderian E, Esboei BR, Mousavi P, Pourhajibagher M, Homayouni MM, Zeinali M. Anti-leishmanial effects of Eryngium planum and Ecbilliun elaterum methanolic extract against Leishmania major. AMB Express. 2024 Jan 3;14(1):3. doi: 10.1186/s13568-023-01656-2. PMID: 38170375; PMCID: PMC10764691.
2. Kikowska M, Piotrowska-Kempisty H, Kucińska M, Murias M, Budzianowski J, Budzianowska A, Kaczmarek M, Kowalczyk M, Stochmal A, Thiem B. Saponin Fractions from Eryngium planum L. Induce Apoptosis in Ovarian SKOV-3 Cancer Cells. Plants (Basel). 2023 Jun 29;12(13):2485. doi: 10.3390/plants12132485. PMID: 37447047; PMCID: PMC10347222.
3. Arykbayeva AB, Ustenova GO, Sharipov KO, Beissebayeva UT, Kaukhova IE, Myrzabayeva A, Gemejiyeva NG. Determination of Chemical Composition and Antimicrobial Activity of the CO₂ Extract of Eryngium planum L. Int J Biomater. 2023 Apr 27;2023:4702607. doi: 10.1155/2023/4702607. PMID: 37151378; PMCID: PMC10159749.
4. Kikowska M, Chanaj-Kaczmarek J, Derda M, Budzianowska A, Thiem B, Ekiert H, Szopa A. The Evaluation of Phenolic Acids and Flavonoids Content and Antiprotozoal Activity of Eryngium Species Biomass Produced by Biotechnological Methods. Molecules. 2022 Jan 7;27(2):363. doi: 10.3390/molecules27020363. PMID: 35056679; PMCID: PMC8781403.
5. Petran M, Dragos D, Gilca M. Historical ethnobotanical review of medicinal plants used to treat children diseases in Romania (1860s-1970s). J Ethnobiol Ethnomed. 2020 Mar 24;16(1):15. doi: 10.1186/s13002-020-00364-6. PMID: 32204715; PMCID: PMC7092505.
6. Wojtanowski KK, Mroczek T. Study of a complex secondary metabolites with potent anti-radical activity by two dimensional TLC/HPLC coupled to electrospray ionization time-of-flight mass spectrometry and bioautography. Anal Chim Acta. 2018 Oct 31;1029:104-115. doi: 10.1016/j.aca.2018.03.066. Epub 2018 Apr 18. PMID: 29907282.
7. Ozarowski M, Thiem B, Mikolajczak PL, Piasecka A, Kachlicki P, Szulc M, Kaminska E, Bogacz A, Kujawski R, Bartkowiak-Wieczorek J, Kujawska M, Jodynis-Liebert J, Budzianowski J, Kędziora I, Seremak-Mrozikiewicz A, Czerny B, Bobkiewicz-Kozłowska T. Improvement in Long-Term Memory following Chronic Administration of Eryngium planum Root Extract in Scopolamine Model: Behavioral and Molecular Study. Evid Based Complement Alternat Med. 2015;2015:145140. doi: 10.1155/2015/145140. Epub 2015 Sep 21. PMID: 26483842; PMCID: PMC4592897.
8. Paun G, Neagu E, Albu C, Radu GL. Inhibitory potential of some Romanian medicinal plants against enzymes linked to neurodegenerative diseases and their antioxidant activity. Pharmacogn Mag. 2015 May;11(Suppl 1):S110-6. doi: 10.4103/0973-1296.157709. PMID: 26109755; PMCID: PMC4461949.
9. Kowalczyk M, Masullo M, Thiem B, Piacente S, Stochmal A, Oleszek W. Three new triterpene saponins from roots of Eryngium planum. Nat Prod Res. 2014;28(9):653-60. doi: 10.1080/14786419.2014.895722. Epub 2014 Mar 17. PMID: 24627949.
10. https://www.rxlist.com/supplements/eryngo.htm#SideEffects