Nietolerancja laktozy – postępowanie dietetyczne

Piąty artykuł z cyklu: „Gdy żywność szkodzi„

Nietolerancja laktozy jest bardzo powszechna. Najmniejszy odsetek osób z tym typem nietolerancji odnotowuje się w Skandynawii -2%, podczas gdy w Ameryce Południowej, Afryce i Azji sięga 50% – 70%, a w niektórych krajach azjatyckich nawet 90% – 100%. Szacuje się, że 30-50 mln Amerykanów ma pewien stopień nietolerancji laktozy. W Polsce ocenia się, że dotyczy to około 1,5% niemowląt i dzieci oraz 25-30% osób dorosłych. Podczas badań przeprowadzonych w Warszawie stwierdzono nietolerancję laktozy u 19,4% dzieci w wieku 7-15 lat, więc jest to problem bardziej powszechny niż dotychczas sądzono.

Czym jest nietolerancja laktozy?

Nietolerancję laktozy definiuje się, jako występowanie objawów klinicznych związanych z dysproporcją między ilością spożytej z żywnością laktozy a możliwością jej strawienia i wchłonięcia w jelicie. Zaburzenia wchłaniania laktozy mogą być spowodowane zmniejszeniem jej trawienia, mniejszym transportem przez błonę komórkową erytrocytów, ograniczoną powierzchnią wchłaniania czy działaniem nieprawidłowej flory bakteryjnej w jelitach. Jednak to niedobór laktazy jest podstawową przyczyną tej nietolerancji.

Laktaza

Laktaza, czyli hydrolaza laktozowo – floryzynowa rozkłada laktozę – cukier mleczny – do glukozy i galaktozy, umożliwiając w ten sposób jej wchłonięcie. Jeśli brak jest laktazy lub występuje ona w niewystarczającej ilości to niestrawiona laktoza przechodzi do jelita grubego. Pod wpływem bytujących tam bakterii zostaje ona rozłożona, do CO₂, H, metanu, kwasu mlekowego i wodorotlenków. Powstałe w tym procesie gazy powodują niekorzystne objawy jak: ból brzucha, wzdęcia, uczucie pełności i przelewania, odgłosy ruchów perystaltycznych jelit, nadmierne oddawanie gazów a czasem biegunki. Nasilenie i występowanie poszczególnych objawów jest sprawą indywidualną i zależy od stopnia niedoboru laktazy.

Wyróżnia się 3 obrazy kliniczne niedoboru laktazy:

– Wrodzony niedobór laktazy – to rzadko występujące zaburzenie o podłożu genetycznym, charakteryzujące się całkowitym brakiem aktywności laktazy. Objawy w postaci wodnistej biegunki z kwaśnymi stolcami pojawiają się już po chwili od podania po raz pierwszy noworodkowi mleka matki lub modyfikowanego. Osoby z tym schorzeniem nie tolerują żadnej ilości laktozy i obowiązuje ich ścisła dieta bezlaktozowa przez całe życie. Niestosowanie się do tych zaleceń grozi śmiercią.

– Wtórny niedobór laktazy – występuje na skutek uszkodzenia jelit – a ściślej szczytowej części kosmków jelitowych, gdzie produkowana jest laktaza. Dzieje się tak w przebiegu ostrego zapalenia jelit o podłożu wirusowym lub bakteryjnym, nieleczonej celiakii czy chemioterapii. Ten typ niedoboru laktazy spotykany jest też u chorych w niedożywieniu, mukowistydozie, chorobie Leśniowskiego-Crohna oraz w enteropatii cukrzycowej. Postępowanie obejmuję dietę z wyłączeniem laktozy aż do momentu regeneracji śluzówki jelit.

– Pierwotny niedobór laktazy – występuje w każdym wieku i wiąże się z postępującym spadkiem aktywności laktazy (hipolaktazja). U większości osób aktywność laktazy w naturalny sposób obniża się wraz z wiekiem. Jej największa aktywność przypada na okres dzieciństwa, aby w wieku dorosłym osiągnąć 10% poziomu wyjściowego. Hipolaktazja jest częstą przyczyną bólów brzucha u dzieci. Spośród dzieci diagnozowanych z powodu bólów brzucha, hipolaktazję pierwotną stwierdzono u 31,5% badanych.

Postępowanie dietetyczne

Postępowanie dietetyczne w nietolerancji laktozy

U osób dorosłych z hipolaktazją stosuje się 3 zróżnicowane metody postępowania dietetycznego:

• całkowite wyeliminowanie z diety produktów zawierających laktozę
• ograniczenie spożycia produktów z laktozą
• włączenie preparatów z farmakologiczną formą laktazy

Ponieważ występowanie i nasilenie niekorzystnych objawów po spożyciu laktozy jest sprawą indywidualną, niektóre osoby mogą tolerować pewne jej ilości w pożywieniu. Niektórzy tolerują szklankę mleka dziennie rozłożoną na kilka mniejszych porcji, co odpowiada 11g laktozy – a niektóre osoby odczuwają dolegliwości po spożyciu 2-3g laktozy z czekolady. Należy, zatem na drodze eksperymentu sprawdzić, jaką dawkę laktozy będziemy dobrze tolerować. Zwykle dobrze tolerowane są dawki, do 10g laktozy, co odpowiada:

• mniej niż 200ml mleka
• mniej niż 200 ml jogurtu naturalnego
• mniej niż 220 ml kefiru
• mniej niż 300g twarogu
• mniej niż 300 g serka wiejskiego

Sery topione zawierają ok. 1g laktozy w 100g, a sery żółte tylko 0,1g laktozy na 100g.

Na rynku dostępna jest też farmakologiczna laktaza w tabletkach, którą spożywa się razem z posiłkiem mlecznym w celu uzupełnienia brakującej laktazy.

Inne źródła laktozy

Jeśli jednak próby z niewielkimi dawkami laktozy kończą się opisanymi wcześniej dolegliwościami, to nie pozostaje nić innego jak całkowite wykluczenie z diety produktów z laktozą. W tym przypadku należy pamiętać o tym, że laktoza to nie tylko mleko i produkty mleczne. Laktoza jest szeroko stosowana w przemyśle spożywczym. Jako że nie jest metabolizowana przez drożdże, nie daje mdłego smaku i powoduje brązowienie wypieków dodawana jest do napojów, pieczywa, ciast w proszku, sosów w proszku, płatków śniadaniowych, wędlin i gotowych wyrobów mięsnych, a także leków i środków wspomagających odchudzanie. Dla opisania skali jej wykorzystania niech posłużą dane z USA – w 1999 produkcja laktozy dla potrzeb przetwórstwa wynosiła 50 mln kg rocznie, aby w czasach obecnych sięgnąć 300 mln kg rocznie.

Co zamiast produktów mlecznych?

Osoby, które wyłączają z diety lub ograniczają spożycie produktów mlecznych muszą pamiętać o tym, że są one dobrym źródłem białka, wapnia czy witamin B₂ i _B12. Z tego powodu należy pamiętać, aby włączyć do swojej diety:

• soję i produkty sojowe – tofu, napoje sojowe wzbogacane w wapń i witaminy B₂ i B₁₂, które są jednocześnie dobrym źródłem białka
• mięso, drób, ryby, jaja- jako źródło białka i witamin B₂ i B₁₂
• ryby puszkowane zjadane z ośćmi,  jako źródło wapnia
• orzechy i nasiona, jako źródło wapnia

Naukowcy wykazują, że mniejsze ilości przyjmowanego wapnia często prowadzą do zmniejszenia gęstości kości, przez co nietolerancja laktozy pośrednio wpływa na niedopuszczenie do osiągnięcia odpowiedniej masy kostnej i może wpływać na wystąpienie osteoporozy.

Ostatnie badania naukowe wskazują na zmniejszone ryzyko wystąpienia raka płuc, jajników i piersi wśród osób z nietolerancją laktozy.  Może być to wynikiem takich czynników jak niższe spożycie kalorii z powodu niższego zużycia mleka, lub też może być to wpływ składników ochronnych zawartych w napojach roślinnych zastępujących mleko.

Literatura:

1. Ji J., Sundquist J., Sundquist K. Lactose intolerance and risk of lung, breast and ovarian cancers: etiological and clues from a population-based study in Sweden.  British Journal of Cancer 2015;112: 149-152.
2. Rychlik U., Marszałek A. Nietolerancja laktozy – współczesny stan wiedzy. Journal of Laboratory Diagnostics 2013; 49;1:71-73.
3. Szostak-Węgierek D., Szostak W. B. Występowanie hipolaktazji u dzieci w wieku szkolnym w Warszawie. Pediatr. Pol 74 (1999): 13-17.
4. Matthews, S. B., i wsp. Systemic lactose intolerance: a new perspective on an old problem. Postgraduate medical journal 81.953 (2005): 167-173.
5. Di Stefano, Michele,  i wsp. Lactose malabsorption and intolerance and peak bone mass. Gastroenterology 122.7 (2002): 1793-1799.
6. Toporowska-Kowalska, E., Kowalska E., Wąsowska-Królikowska K. Hipolaktazja jako przyczyna bólów brzucha u dzieci. Pediatr Współ Gastroenterol Hepatol i Żywienie Dziecka 1.1 (1999): 31-35.