Odwodnienie organizmu – Objawy, Skutki, Postępowanie

Czym jest odwodnienie?

Odwodnienie organizmu – z naukowego punktu widzenia terminem tym określa się ujemny bilans wodny o różnorodnym pochodzeniu. Zazwyczaj do odwodnienia dochodzi, gdy do organizmu dostarczane jest zbyt mało płynów, względem zapotrzebowania. Może wynikać to z wielu przyczyn, które dzieli się na wewnętrzne oraz zewnętrzne.

Całkowita zawartość wody w organizmie zależy od wielu czynników. Jednak zazwyczaj jej procentowa zawartość plasuje się na poziomie:

• tkanka tłuszczowa 30%,
• tkanka beztłuszczowa 70-80%.

Woda znajdująca się w organizmie stanowi element wypełniający dwie główne przestrzenie: pozakomórkową, oraz wewnątrzkomórkową. Dokładniej podział wygląda następująco:

Przestrzeń pozakomórkowa ok. 20%	Przestrzeń wewnątrzkomórkowa ok. 40%
Przestrzeń pozakomórkowa, wewnątrznaczyniowa (osocze, limfa) ok. 5 % masy ciała	Przestrzeń pozanaczyniowa – komórki tkanek ok. 38%
Przestrzeń pozakomórkowa pozanaczyniowa ok. 15 % masy ciała	Przestrzeń śródnaczyniowa – krwinki ok. 2%
Przestrzeń transcelularna ok. 2, 4 % masy ciała (woda występująca w jamach: opłucnej, osierdziowej, stawowej, w elementach układu pokarmowego, płynie mózgowo-rdzeniowym)	–

Zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej wynikające ze zbyt małej objętości wody w poszczególnych to przestrzeniach określa się mianem odwodnienia. Ze względu na rodzaj zaburzeń, które mają wpływ na molalność wody w ustroju wyróżnia się:

• odwodnienie hipertoniczne ( znaczna utrata wody, mniejsza utrata elektrolitów -> wzrost ciśnienia osmotycznego powyżej 290 mmol/kg wody)
• odwodnienie hipotoniczne (znaczna utrata elektrolitów, mniejsza wody -> spadek ciśnienia osmotycznego poniżej 280 mmol/kg wody)
• odwodnienie izotoniczne (znaczna utrata wody oraz elektrolitów ->ciśnienie osmotyczne w normie 280-290 mmol/kg wody)

Podaż płynów zależy od: klimatu, w jakim żyjemy, rodzaju pożywienia, wieku, aktywności fizycznej, oraz stanu organizmu. W związku, z czym stan odwodnienia jest częstą przypadłością.

Objawy i oznaki odwodnienia u dorosłych

Organizm nie posiada zdolności magazynowania wody w ustroju w związku, z czym nieodpowiednia tj. zbyt mała podaż płynów, może bardzo szybko doprowadzić do odwodnienia organizmu. Stan ten stanowi niekiedy pośrednie zagrożenie życia człowieka. Jednak zawsze objawiać się będzie swoistymi oznakami. Do najbardziej powszechnych zalicza się:

• zaburzenia ze strony układu nerwowego (osłabienie koncentracji, brak apetytu, bóle głowy, światłowstręt, suchość śluzówek),
• zaburzenia ze strony układu pokarmowego (nudności, wymioty, zaparcia),
• zaburzenia elektrolitowe,
• zaburzenia funkcji poznawczych i mowy,
• zmiany ciśnienia oraz tętna krwi,
• zmiana zachowań (niekiedy podniesienie poziomu agresji),
• zagęszczenie krwi,
• w krytycznych przypadkach (halucynacje, utrata przytomności),
• przewlekłe odwodnienie (dna moczanowa, mocznica, niewydolność nerek, kamica nerkowa, zakażenia pęcherza moczowego, zakażenia jelita grubego, choroby przyzębia, zaćma).

Objawy odwodnienia u dziecka / niemowlaka

Odwodnienie to stan, który może mieć różnoraki charakter, w zależności od wielu czynników. Jednym z najważniejszych jest wiek pacjenta. W odniesieniu do pacjentów najmłodszych, warto zaznaczyć, że szybkie rozpoznanie odwodnienia może mieć ogromny wpływ na dalszy los pacjenta. Odwodnienie u niemowląt może przyjąć kilka postaci. Obraz kliniczny najmłodszych, może wyglądać następująco:

Obraz kliniczny	Rodzaj odwodnienia
	Lekkie 3-5%	Umiarkowane 6-9%	Ciężkie > 10%
Stan pacjenta	Dziecko spokojne	Dziecko pobudzone	Dziecko apatyczne
Diureza	Prawidłowa	Zmniejszona	Skąpomocz
Tętno	Prawidłowe	Przyśpieszone	Przyśpieszone
Ciśnienie krwi	Prawidłowe	Prawidłowe/obniżone	Obniżone
Oddech	Prawidłowy	Głęboki/lekko przyśpieszony	Głęboki
Skóra	W normie	Zimna	Zimna/sinica
Gałki oczne	Prawidłowo napięte	Zapadnięte	Zapadnięte/suche
Błony śluzowe	Wilgotne	Suche	Bardzo suche
Elastyczność skóry	Lekko zmniejszona	Zmniejszona	Znacznie zmniejszona
Ciemię przednie	W poziomie	Zapadnięte	Znacznie zapadnięte

Odwodnienie u osób starszych

Stan odwodnienia nie dotyka wyłącznie osób aktywnych fizycznie oraz dzieci. Coraz częściej spotyka się przypadki nieodpowiedniej podaży wody u osób powyżej 65 roku życia. Uwarunkowane jest to pogorszeniem funkcji motorycznych, osłabieniem odruchu pragnienia oraz obniżeniem rezerw wody w ustroju. Taki stan powoduje, że nawet niewielkie zaburzenia w równowadze wodno-elektrolitowej, stanowią pośrednie zagrożenie zdrowia, a nawet życia pacjentów.

Do najczęściej spotykanych objawów dotykających osoby starsze, zaliczyć można:

• bóle i zawroty głowy,
• zaburzenia widzenia,
• zaburzenia świadomości (otępienie, zmiana zachowań),
• tachykardia,
• zaparcia,
• zaburzenia układu nerwowego/ równowagi (omdlenia, osłabienia),
• spadek elastyczności skóry.

Najczęściej u osób w podeszłym wieku dochodzi do odwodnienia hipertonicznego, wynikającego ze zbyt małej podaży wody. W tym przypadku zauważyć można charakterystyczne oznaki, takie jak:

• skąpomocz,
• suchość błon śluzowych,
• zaburzenia w rytmie serca,
• splątanie, omamy, lęk,
• w najgorszych przypadkach dochodzi nawet do martwicy tkanki nerwowej oraz naczyń krwionośnych.

Przyczyny odwodnienia

Stan odwodnienia może mieć przeróżne podłoże. Niekiedy wynika z nieprawidłowości związanych z funkcją narządów. Często stanowi objaw wyczerpania organizmu. Jednak zazwyczaj stan ten wynika z ujemnego bilansu wodnego, uwarunkowanego zbyt małą podażą płynów, a szczególnie w dni upalne.

Przyczyny odwodnienia można podzielić na kilka kategorii. Jedną z najważniejszych będzie podział ze względu na wiek.

Przyczyny odwodnienia
Dzieci/niemowlęta	Osoby dorosłe	Osoby starsze	Kobiety w ciąży
Biegunki/infekcje	Oparzenia	Biegunki/infekcje	Poranne wymioty
Alergie	Dieta wysokoenergetyczna	Alergie	Nudności
Nietolerancje pokarmowe	Duże spożycie kawy	Nietolerancje pokarmowe	Rozchwianie bilansu wodnego
Gorączka	Nadużywanie alkoholu	Gorączka	Zaburzenia hormonalne
Cukrzyca	Wzmożona aktywność fizyczna	Cukrzyca	Obniżenie indeksu płynu owodniowego
Zapalenie nerek	Zaburzenia odżywiania	Zapalenie nerek	Infekcje dróg moczowych
Przerost nadnerczy	Brak spożycia wody, na rzecz innych płynów: kawa, napoje energetyzujące	Przerost nadnerczy	Infekcje dróg rodnych
Infekcje górnych dróg oddechowych	Choroby nerek	Oparzenia
Oparzenia	Wymioty	Starzenie się organizmu
	Biegunki	Leki moczopędne
	Krwotoki	Leki przeciwpsychotyczne
	Stosowanie leków moczopędnych	Zaburzenia pragnienia
	Niedobór glikokortykosteroidów	Trudności w połykaniu
	Nadmierne pocenie (mukowiscydoza)	Zaburzenia pamięci
	Gorączka	Demencja
		Ból przy oddawaniu moczu
Opuszczanie głównych posiłków: a w tym niedostateczna podaż produktów (mleko, soki owocowo-warzywne)

Skutki odwodnienia

Nieprawidłowy bilans wodny już podczas pierwszych kilku godzin, daje znać o sobie szeregiem objawów. Natomiast długotrwałe rozchwianie tej równowagi może przynieść bardzo poważne konsekwencje zdrowotne. Obniżona podaż płynów ma wpływ na mechanizmy adaptacyjne, które to automatycznie przełączają się na o wiele mniejszą produkcję moczu. Zbyt mała produkcja moczu sprawia, że znajduje się w nim o wiele więcej zbędnych produktów przemiany materii. Związki te posiadają zdolność krystalizacji oraz odkładania się w elementach układu moczowego.

Przewlekły stan odwodnienia wpływa na zwiększenie ryzyka rozwoju kamicy nerkowej, dny moczanowej, czy zakażeń dróg moczowych. Zazwyczaj u takich osób występują ataki kolki nerkowej, które są niezwykle nieprzyjemnym oraz bolesnym doświadczeniem.

W najgorszych przypadkach, przewlekłe odwodnienie prowadzić może do: rozwoju chorób nowotworowych pęcherza/jelita grubego, zaburzeń w pracy nerek: nadciśnienia tętniczego, co w efekcie stanowi pośrednie zagrożenie udarem mózgu.

W 2003 roku przeprowadzono badania we Francji, które miały na celu ocenić, w jaki sposób fala upałów wpływa na śmiertelność pacjentów. Oceniono, iż odwodnienie stanowiło główny powód śmierci (aż, 1475 zgonów).

Co robić przy odwodnieniu?

Zapobiegać

Należy pod wszelkim pozorem nie doprowadzać do stanu odwodnienia. Szczególnie, kiedy pacjentowi towarzyszą dolegliwości, które predysponują do powstania stanu ujemnego bilansu wodnego.

• zapewnić stały oraz łatwy dostęp do płynów osobom sprawnym, zaś w przypadku osób niesprawnych fizycznie, należy poić do ustąpienia dolegliwości,
• informować pacjentów o konieczności spożywania płynów,
• wprowadzić do jadłospisu owoce bogate w wodę, mleko, kisiel, soki,
• monitorować jakość spożywanych płynów,
• planować przyjmowanie płynów względem schematu żywienia oraz przyjmowanych leków,
• bezwzględnie unikać produktów odwadniających: kawa, mocna herbata.

Ocena stanu pacjenta

Pozwala na dokładną analizę przypadku oraz dostosowanie działań terapeutycznych indywidualnie do pacjenta. Najczęściej wykorzystuje się skalę objawów klinicznych, do których zalicza się:

• ocena elastyczności skóry,
• suchość błon śluzowych,
• napięcie gałek ocznych,
• ocena potliwości pachwin (pozwala na dokładne określenie stanu pacjenta, brak potu świadczy o zwiększonym stężeniu sodu w organizmie, wzrostu osmolalności, obniżonym stężeniu białka całkowitego i albumin.
• kolejno ocenia się ilość wydalanego moczu, wykonuje pomiar masy ciała (utrata ok. 4 % masy ciała na przełomie 7 dni, świadczy o poważnym stanie odwodnienia).
• bioimpedencja elektryczna (technika wykorzystująca pomiar oporu elektrycznego, która bardzo dokładnie określa poziom wody w organizmie).

Określenie zapotrzebowania na wodę

Stosuje się tutaj ogólno przyjętą normę gdzie to: dobowe zapotrzebowanie wynosi 25-35 ml/kg masy ciała. IŻŻ przyjął, iż normą na spożycie u kobiet jest 2 litry/dobę oraz 2.5 litra/ dobę u mężczyzn. Oczywiście należy uwzględnić stan pacjenta, masę ciała, oraz aktywność fizyczną.

Wyrównywanie bilansu wodnego

Jako, że zaburzenia gospodarki wodnej organizmu zawsze wiążą się z brakiem równowagi poziomu sodu (hiponatremia, hipernatremia) należy dopasować rodzaj płynu do danego przypadku. Kiedy dojdzie do odwodnienia, najważniejsze jest wyrównanie deficytu wodnego. Tutaj bardzo ważne jest dopasowanie roztworu względem rodzaju odwodnienia.

Hiponatremia hipowolemiczna (większa strata elektrolitów niż wody):

• podanie 0, 9% roztworu NaCl (sól fizjologiczna)
• dążenie do normowolemii,
• w drugim rzucie podaje się 3% roztwór NaCl.

Hiponatremia normowolemiczna (defekt w wydalaniu wody bez elektrolitów):

• leczenie polega na niwelowaniu objawów klinicznych oraz dostarczeniu odpowiedniej ilości płynów do organizmu.

Hiponatremia hiperwolemiczna

• restrykcje płynowe,
• podawanie 3% NaCl,
• leczenie nerko wspomagające.

Hipernatremia hipowolemiczna

• podawanie płynów hipotonicznych.

Hipernatremia normowolemiczna

• podawanie płynów hipotonicznych,
• usunięcie czynnika wywołującego odwodnienie (np. leków moczopędnych).

Hipernatremia hiperwolemiczna

• podawanie hydrochlorotiazydu,
• uzupełnianie potasu (gdyż zwiększone wydalanie),
• terapia furosemidem.

W zakresie leczenia należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń lekarza, powyższe informacje nie mają charakteru zaleceń terapeutycznych. Jednak od strony żywieniowej, najważniejszym elementem, będzie niedopuszczenie do stanu odwodnienia.

Piśmiennictwo:

1. Ciechanowski K.: Hipo- i Hipernatremia – przyczyny i zasady terapii. Forum Nefrologiczne 2011, vol. 4, no 4, 362–366.
2. Idasiak-Piechocka Ilona.: Odwodnienie – patofizjologia i klinika. Forum Nefrologiczne 2012, vol. 5, no 1, 73–78.
3. Karowicz-Bilińska Agata.: Woda i jej znacznie dla organizmu kobiety. Ginekol Pol. 2011, 82, 455-459
4. Dymarska E., Janczar-Smuga M.: Woda, jako niezbędny składnik pokarmowy w żywieniu osób w podeszłym wieku. PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU. nr 461, 2016.
5. Jośko-Ochojska J., Spandel L., Brus R.: Odwodnienie osób w podeszłym wieku jako problem zdrowia publicznego. Hygeia Public Health 2014, 49(4): 712-717
6. Mziray M., Siepsiak M., Żuralska R., Modlińska A., Domagała P.: Woda istotnym składnikiem pokarmowym diety osób w wieku podeszłym. Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): 118-124.