Pozostałości pestycydów a bezpieczeństwo żywności

Pestycydy dopuszczone do stosowania w ochronie roślin nazywamy środkami ochrony roślin (śor). Są to ważne narzędzia w pracy rolnika, pozwalające na ograniczanie strat w plonach i produkowanie żywności wysokiej jakości, bezpiecznej dla konsumentów i w przystępnych cenach.

W przypadku wielu roślin uprawnych, uzyskanie handlowego plonu bez odpowiedniej ochrony przed chwastami, szkodnikami czy chorobami nie jest możliwe. Co więcej, mimo stosowania śor, globalnie tracimy 40% plonów rocznie. Bez „leków dla roślin” straty te mogłyby się podwoić. Dodatkowo, zwalczając choroby grzybowe roślin nie tylko dbamy o plon ale również zapobiegamy powstawaniu szkodliwych dla ludzi i zwierząt substancji produkowanych przez grzyby – mikotoksyn.

Stosowanie pod kontrolą

Śor nazywane są często lekami dla roślin: fitofarmaceutykami. Takie określenie jest w pełni uzasadnione, ponieważ charakter tych produktów, proces ich tworzenia, dopuszczania do obrotu i stosowania (autoryzacji) oraz sposób ich stosowania jest analogiczny do leków i obwarowany wieloma aktami prawnymi.

Zgodnie z prawem i dobrą praktyką, preparaty do ochrony roślin stosujemy tylko wtedy, kiedy jest to niezbędne, w ściśle określonych dawkach oraz w dokładnie określonym czasie.

W uzasadnionych przypadkach śor mogą być stosowane profilaktycznie, natomiast co do zasady w ochronie roślin pierwszeństwo mają metody agrotechniczne, fizyczne czy mechaniczne. Takie podejście nazywamy Integrowaną Ochroną Roślin. Jest ono obowiązkowe dla profesjonalnych użytkowników śor.

Nadzór nad stosowaniem śor przez rolników sprawuje Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), która bada m.in. sprawność techniczną opryskiwaczy i pobiera próbki materiału roślinnego na etapie uprawy, aby skontrolować czy rolnicy stosują śor zgodnie z prawem. PIORIN nie kontroluje zatem bezpieczeństwa żywności.

Wszelkie dostępne na rynku produkty spożywcze kontroluje Sanepid, między innymi pod kątem pozostałości. Warto wiedzieć, że próby nie są pobierane losowo, ale w taki sposób aby zwiększyć prawdopodobieństwo wykrycia nieprawidłowości.

Sanepid publikuje także ostrzeżenia dotyczące żywności, np. w przypadku wykrycia w produktach spożywczych niebezpiecznych substancji czy bakterii.

Wyniki kontroli artykułów spożywczych pod kątem pozostałości, Sanepid przesyła do EFSA (Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności), który w Europie jest najważniejszą niezależną instytucją zajmującą się pozostałościami pestycydów w żywności [1]. EFSA zajmuje się oceną ryzyka związanego z żywnością, wspiera Unię Europejską w badaniach śor oraz uczestniczy w ustalaniu najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności.

Jak powstają środki ochrony roślin?

Analogicznie do leków, rdzeniem śor jest substancja aktywna o określonym stężeniu. W skład preparatu mogą też wchodzić substancje pomocnicze. Tworzenie nowej substancji i wprowadzanie jej do obrotu trwa średnio około 10 lat.

W tym czasie wykonywanych jest ponad 150 badań – od podstawowych testów chemicznych i fizycznych po badania toksykologiczne i ekotoksykologiczne. Dzięki temu możemy precyzyjnie określić m.in. w jaki sposób dana substancja działa na szkodnika i roślinę, jaka jest najmniejsza skuteczna dawka, jaka jest dawka bezpieczna dla człowieka, jakie jest tempo biodegradacji i jaki jest wpływ na całe środowisko, w tym – pszczoły.

Po zakończeniu badań następuje proces autoryzacji. Proces ten jest wieloetapowy i ściśle uregulowany a biorą w nim udział eksperci – naukowcy z całej Europy. Dany środek ochrony roślin zyskuje autoryzację na poziomie unijnym (Komisja Europejska i EFSA) i krajowym (w Polsce: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wspierane przez jednostki naukowe). Tylko wtedy, gdy podczas niezależnej oceny ryzyka zostanie potwierdzone, że przy prawidłowym stosowaniu produktu pozostałości śor nie powodują zagrożenia – m.in. dla konsumentów. Ponadto środki ochrony roślin nie mogą kumulować się w środowisku i w naszych organizmach, muszą ulegać rozkładowi (biodegradacji).

Pozostałości śor mają prawo być w żywności

Pozostałości to śladowe ilości produktów lub ich metabolitów, występujące na powierzchni lub wewnątrz zebranych plonów. Najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości śor w poszczególnych produktach spożywczych, określane jako NDP (po angielsku – MRL, Maximum Residue Level), wyrażane w mg/kg produktu są wyznaczane na etapie autoryzacji śor przez EFSA i ogłaszane w formie aktów prawnych, dostępnych na stronie internetowej Komisji Europejskiej [2].

Ustalając MRL bierze się pod uwagę przede wszystkim właściwości toksykologiczne substancji, realne poziomy pozostałości wykrywane w plonach przy prawidłowo wykonywanych opryskach oraz nasze zwyczaje żywieniowe. Uwzględnia się tutaj „scenariusz najgorszego przypadku”, czyli bardzo wysokie ale realistyczne spożycie danego produktu.

W praktyce MRL są co najmniej sto razy mniejsze niż dawka bezpieczna dla człowieka. Zatem wartości MRL, choć mają bezpośredni związek z bezpieczeństwem produktu, nie stanowią granicy bezpieczeństwa. W uproszczeniu są to normy handlowe, których przekroczenie sprawia, że produkt jest nielegalny i nie powinien znaleźć się na rynku.

Wyniki monitoringu żywności pod kątem pozostałości

Zgodnie z prawodawstwem UE, EFSA corocznie przedstawia raport z analizy poziomów pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na rynku europejskim. Najnowszy raport [3], opublikowany w kwietniu 2020 roku, przedstawia analizę wyników dla 91 015 próbek pobranych w 2018 roku w 30 europejskich krajach. Czytamy w nim, że 95,5% próbek mieści się w granicach norm prawnych (MRL), a w ponad 52% próbek nie wykryto jakichkolwiek pozostałości. Jest to bardzo dobry wynik, który pokazuje, że żywność w Europie jest bezpieczna.

Przypisy:

1. Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 roku ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności
2. EU Pesticides database: https://ec.europa.eu/food/plant/pesticides/eu-pesticides-database/public/?event=activesubstance.selection&language=PL
3. The 2018 European Union report on pesticide residues in food. EFSA Journal 2020;18(4):6057, 103 pp. https://doi.org/10.2903/j.efsa.2020.6057