Żelazo bez wątpienia należy do mikroelementów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jednak zarówno niedobór jak i nadmiar pierwiastka są szkodliwe. Hemochromatoza jest schorzeniem metabolicznym, polegającym na nadmiernym wchłanianiu żelaza z przewodu pokarmowego. Możemy wyróżnić trzy typy hemochromatozy:
- Hemochromatoza pierwotna – jest schorzeniem mającym podłoże genetycznie, najczęściej mutacji podlega gen HFE
- Hemochromatoza wtórna oraz mieszana – kumulacja żelaza w organizmie ma inne podłoże niż genetyczne. Najczęściej wtórna postać związana jest z takimi schorzeniami jak nabyta niedokrwistość syderoblastyczna czy przewlekłe choroby wątroby: wirusowe zapalenie wątroby typu C, niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby czy alkoholowa choroba wątroby
Nadmiar żelaza gromadzony jest w wielu narządach (serce, płuca, nerki czy gruczoły dokrewne), jednak głównym magazynem zostają wątroba oraz szpik kostny. Kumulujące się w organach żelazo prowadzi do ich dysfunkcji, w pierwszej kolejności dając mało charakterystyczne objawy takie jak: ogólne złe samopoczucie, bóle stawów, powiększenie wątroby, umiarkowane podwyższenie aktywności enzymów wątrobowych. W ostatniej fazie choroby mamy już do czynienia z szerokim spektrum dolegliwości, wśród których wymienić należy: nadciśnienie, cukrzycę, hipogonadyzm, kardiomiopatię, marskość wątroby czy nadmierną pigmentację skóry. Najprostszymi i podstawowymi testami diagnostycznymi w kierunku oceny gospodarki żelazowej jest poziom żelaza oraz transferyny w surowicy.
Postępowanie dietetyczne
Na początek warto przypomnieć, że możemy wyróżnić dwie frakcje żelaza: hemowe i niehemowe. Źródłem żelaza hemowego są produkty pochodzenia zwierzęcego – wątroba, nerki, serce, mięso i jego przetwory. Źródłem żelaza niehemowego są żółtka jaj, produkty zbożowe z pełnego ziarna zbóż, warzywa zielone, buraki, orzechy. Istotną informacją jest przyswajalność obu form: żelazo hemowe jest przyswajane w 20%, zaś niehemowe w 5%. W pierwszej kolejności trzeba więc ograniczyć produkty pochodzenia zwierzęcego bogate w żelazo i zwiększyć pulę produktów roślinnych w diecie. Ponadto produkty pochodzenia roślinnego zawierają związki antyodżywcze, które utrudniają absorpcję żelaza z pożywienia mianowicie:
*błonnik- występujący w warzywach, owocach, orzechach, nasionach strączkowych oraz zbożach
*szczawiany- znajdziemy je w szpinaku, szczawiu, rabarbarze
*kwas fitynowy- występujący głównie w ziarniakach zbóż, orzechach i pestkach
*taniny- obecne w kawie, herbacie i czekoladzie
Ponadto przyswajalność żelaza ograniczają również jajka, białka serwatkowe i kazeinowe zawarte w mleku i jego przetworach. Pierwiastkiem, który ogranicza przyswajanie zarówno hemowego jak i niehemowego żelaza, jest wapń.
Witamina C działa w kierunku zwiększenia przyswajalności żelaza z pożywienia, dlatego też lepiej unikać łączenia produktów bogatych w żelazo z produktami bogatymi w witaminę C (czarna porzeczka, kiszona kapusta, natka pietruszki, papryka czerwona) w jednym posiłku.
Alkohol również zwiększa absorpcję żelaza więc należy go unikać.
Reasumując
Dieta w hemochromatozie powinna być oparta o produkty pochodzenia roślinnego. W jadłospisie warto uwzględnić również mleko i jego przetwory oraz ryby, szczególnie te, które możemy spożywać razem ze szkieletem np. sardynki czy szprotki. Oczywiście jadłospis powinien być układany indywidualnie pod konkretnego pacjenta, biorąc pod uwagę zarówno zalecenia dietetyczne, aktualny stan zdrowia oraz preferencje żywieniowe.
Źródła:
- K. Sikorska i wsp., „Hemochromatoza dziedziczna – najczęstsza choroba genetyczna człowieka”
- Diet Recommendations for Hemochromatosis- strona internetowa www.irondisorders.org
- Dieta w hemochromatozie- materiały edukacyjne Uniwersyteckiego Szpitala w Krakowie
- H. Ciborowska, A. Rudnicka-” Dietetyka- żywienie zdrowego i chorego człowieka”
