Otyłość u osób niepełnosprawnych psychicznie jest znacznie częstszym zjawiskiem niż w przypadku osób zdrowych. Związane jest to z uwarunkowaniami genetycznymi lub skutkiem danej choroby. Otyłość u takich osób związana jest z dodatkowo zwiększonymi potrzebami zdrowotnymi oraz z gorszym samopoczuciem.

Częstość występowania otyłości u chorych psychicznie w stosunku do populacji ogółem:

	Mężczyźni	Kobiety
Chorzy	11,7 – 26,5%	23,1 – 58,5%
Populacja ogółem	3,9 – 23,1%	3,6 – 28%

Choroby genetyczne a otyłość

Zwiększona częstotliwość występowania otyłości może być związana z występującą chorobą genetyczną np. zespołem Downa czy zespołem Pradera – Williego. Dodatkowo u osób z porażeniem mózgowym również częściej obserwujemy BMI > 30.

Czynnikami, które mogą na to wpływać może być np. nasilona lipoliza, występowanie insulinooporności czy napady niekontrolowanego głodu.

Zespół Pradera – Williego

Jest to zespół wrodzonych wad rozwojowych. Obraz kliniczny tej choroby jest charakterystyczny – niski wzrost w stosunku do rówieśników, upośledzenie umysłowe, znacznie niższy poziom przemian metabolicznych przy jednoczesnym niepohamowanym apetycie.

• Leczenie hormonem wzrostu GH – zwiększa beztłuszczową masę ciała a zmniejsza zawartość tkanki tłuszczowej
• Leczenie risperidonem – przy jednoczesnym stosowaniu terapii behawioralnej, ograniczeniu podaży żywności oraz stosowaniu tego leku, można osiągnąć znaczne ograniczenie apetytu chorego – badania wykazały iż 5 na 7 uczestników straciło średnio ok. 10,9 kg masy ciała
• Leczenie behawioralne – dzieli się je na 4 fazy, przeprowadzane jest w grupach, zwykle 10 osobowych. Celem jest wpojenie nawyku dzielenia każdej porcji jedzenia na dwie – mniejszą i większą i wybieranie zawsze tylko tej mniejszej. Dzięki temu chory utraci masę ciała a efekty takiej terapii okazują się być długoterminowe. Dodatkowo można to stosować u małych dzieci, by od początku wpajać im ten nawyk żywieniowy.
• Leczenie dietetyczne – ze względu na niski poziom przemiany materii, dieta dla osoby dorosłej (nieleczonej GH) musi mieć maksymalnie 800 – 900 kcal/dobę. Jej podstawą powinny być warzywa, które w tak małej ilości przyjmowanych kilokalorii będą w stanie pokryć zapotrzebowanie chorego na składniki mineralne i witaminy. Dodatkowo zalecana jest kontrolowana umiarkowana aktywność fizyczna.

Zespół Downa

Zespół Downa jest stosunkowo częstą chorobą genetyczną. Przyczyną jest występowanie dodatkowego 21 chromosomu. Występuje ok. 1 raz na 800 – 1000 żywych urodzeń. Z badań wynika, iż u chorych z zespołem Downa dobrze funkcjonuje grupowa nauka, gdzie oprócz dietetyka czy lekarza, chorzy uczą się też od samych siebie. W trakcie warsztatów dowiadują się jak wykonywać ćwiczenia fizyczne, jak się odżywiać i zmienić swój tryb życia. Po 6 tygodniowym kursie, w którym brało udział 25 uczestników (otyłych z zespołem Downa) średnia masa ciała spadła z 85 kg na 81,6 kg a średnie BMI z 33,5 na 31,9. Niestety, ze względu na ograniczenia intelektualne, wielu chorych wymaga stałej kontroli spożycia przez opiekuna czy rodzica. 

• Leczenie dietetyczne – dieta powinna być klasyczną dietą redukcyjną dążącą do należnej masy ciała. Należy wyeliminować żywność typu fast – food, wysokoprzetworzoną, półprodukty, produkty obfitujące w nasycone kwasy tłuszczowej oraz kwasy tłuszczowe trans. Dodatkowo w diecie należy podawać produkty bogate w antyoksydanty, głównie w wit. A i C
• Choroby towarzyszące a wpływ na dietę
  • GERD – eliminacja kawy, alkoholu, produktów tłustych i czekolady oraz kakao ze względu na obniżanie napięcia dolnego zwieracza przełyku. Przyjmowanie posiłków tylko na siedząco i unikanie przyjmowania pozycji leżącej do 30 minut po posiłku. Potrawy łagodnie przyprawione, obróbka termiczna bazująca na gotowaniu na parze i w wodzie. Ostatni posiłek nawet do 6 godzin przed snem.
  •  Próchnica i stany zapalne przyzębia – wdrażamy produkty bogate w wit.C (jeśli nie ma towarzyszącego refluksu). Dodatkowo wybieramy produkty niskokariogenne a wykluczamy wysokokariogenne – ciasteczka, słodzone przetwory mleczne czy słodzone płatki do mleka
  • Niedoczynność tarczycy – dieta bogata w jod. Włączamy warzywa i ryby bogate w ten składnik mineralny

Aktywność fizyczna chorych upośledzonych umysłowo

Przy prawidłowej masie ciała wystarczy 30 minut dziennie aktywności fizycznej o umiarkowanym natężeniu. Natomiast, gdy chory pokonał otyłość i zależy nam na utrzymaniu należnej masy ciała, należy zwiększyć czas ćwiczeń do 60 – 90 minut dziennie.

Promocja zdrowia

Chorzy zwykle nie znają zasad prawidłowego i zbilansowanego odżywiania oraz nie zdają sobie sprawy z konsekwencji nieprawidłowych zachować żywieniowych oraz zagrożeń wynikających z otyłości. Leczenie dietetyczne takich przypadków najbardziej efektywnie przebiega w szpitalach lub placówkach opieki długoterminowej.

Chorzy są wtedy w kontrolowanym środowisku, ich wyboru są ograniczone i cały czas są pod profesjonalną opieką. Jednak istnieją dowody na to, iż przy lżejszym stopniu upośledzenia chory może być jak najbardziej zaangażowany w zmiany wprowadzane do jego życia, powinien  być uświadamiany, zdobywać nowe umiejętności i wprowadzać teoretyczną wiedzę w życie.

Najskuteczniejsza terapia przebiega w stosunku 1:1, czyli 1 chory podlegający pod 1 opiekuna.

Edukacja rodziny

Ważne jest, by nie zapominać o rodzinie i środowisku chorego. Ich wysoka świadomość i pewien profesjonalizm jest kluczową sprawą. Warto jest więc, przeprowadzać zajęcia i również edukować otoczenie. Opiekunowie poza murami szpitala czy poradni dietetycznej są odpowiedzialni za tryb żywienia chorego, za kontrolowanie podaży żywności oraz jej jakości. Powinni stosować się do ustalonych zasad i wspierać chorego, a także zmienić swój tryb żywienia, by pokazać prawidłowy wzorzec.

Bibliografia

1. Libura M., 2007 r., „Moje dziecko ma Zespół Pradera – Williego. Jak mogę mu pomóc?”
2. Banks J., 2012r., “Foods for children with Down Syndrome”
3. Hamilton S. i in., 2007r., “A review of weight loss interventions for adults with intellectual disabilities