Baobab: drzewo z korzeniami w chmurach. Właściwości nasion, liści i owoców baobabu

Z racji swoich kolosalnych rozmiarów baobab od zawsze wzbudzał szacunek i zachwyt. Dodatkowego mistycyzmu dodaje mu fakt zrzucania liści w porze suchej. Wtedy roślina ta wygląda, jakby korzeniami pobierała wodę z samego nieba. Istnieje wiele legend mówiących o nadzwyczajnych mocach tego drzewa. Przypisywano mu niezwykłą siłę, gdy po okresach suszy wybudzał się z wegetacji. Wtedy na jego gałęziach pojawiały się młode liście. Ludzie, wykorzystując jego potencjał, właśnie przy nim urządzali arbre a palabre, czyli zgromadzenia starszyzny (1).

Owo ogromne drzewo odbiło się nie tylko w kulturze afrykańskiej, ale także i polskiej. To właśnie w baobabie znaleźli schronienie Staś i Nel, bohaterowie „Pustyni i puszczy” H. Sienkiewicza. Nie bez powodu z pękniętego pnia baobabu wypędzili oni nietoperze. Gdyż, to właśnie nietoperze są głównymi zapylaczami tego drzewa.

Inny obraz baobabu przedstawił Antoine de Saint- Exupery w „Małym Księciu”. Tytułowy Książę codziennie usuwał pędy baobabu ze swojej malutkiej planety, by nie dopuścić do jej zniszczenia. Symbolicznie Antoine de Saint- Exupery wykorzystał baobaby do przedstawienia problemów, z którymi łatwiej się uporać, kiedy są jeszcze małe, niczym młode sadzonki wielkiego drzewa.

Roślina ta występuje w tropikalnym i subtropikalnym klimacie Afryki, Australii i Półwyspu Arabskiego. Może tam żyć, dzięki swojej specyficznej budowie: baobab jest drzewem wodnym. W swoim miąższu może zmagazynować nawet 120 tysięcy litrów wody. W przekroju pnia nie zauważymy dobrze znanych nam słojów z naszych rodzimych drzew. Drewno baobabu jest gąbczaste, przypominające włókna traw. Technologicznie używane jest jedynie do wytwarzania lin, nie nadaje się do budowy budynków czy palenia ognisk.

Czy baobab jest jadalny? Czy możemy zjeść owoce, korę z tego drzewa?

Baobab afrykański jest źródłem wody oraz pożywienia dla wielu zwierząt. Ludzie także korzystają z dobrodziejstw tej rośliny. Po przewierceniu kory zbierają wyciekający z niej sok, nadający się do bezpośredniego wypicia. Dlatego baobab nazywany jest żywą studnią. Owoce, nasiona oraz korę wykorzystuje się w trakcie obrządków religijnych. Przygotowuje się z nich także ludowe lekarstwa dla lokalnej społeczności.

Jakie produkty z baobabu można jeść?

Nasiona i olej z nasiona baobabu

Są cenne z powodu dużej zawartości tłuszczu, w tym nienasyconych kwasów tłuszczowych (4). Nasiona baobabu są częścią codziennej diety ludności afrykańskiej. Spożywa się je po upieczeniu lub kiszeniu. Do dań można także dodawać ich sproszkowaną formę.

Olej wytwarzany z nasion baobabu afrykańskiego jest wykorzystywany do przyrządzania posiłków. Stosuje się go także w medycynie ludowej do leczenia np. łuszczycy czy egzemy (5,6).

Produkt ten może zawierać cyklopropenoidowe kwasy tłuszczowe, które wykazują działanie pronowotworowe. Z tej przyczyny nie zaleca się jego spożywania (6).

Młode liście baobabu, są porównywane do szpinaku

Liście są bardzo bogatym źródłem kwasów fenolowych oraz flawonoidów. Zawierają wiele ich rodzajów, m.in. glikozydy, kwercetynę, kampferol oraz procyjanoidy. Młode liście spożywa się jako zamiennik warzyw w sałatkach lub gotuje w sosach (2). W celu przedłużenia czasu ich dostępności najczęściej poddaje się je suszeniu.

Tradycyjnie leczy się nimi ból zębów. Mają także działanie napotne, przeciwgorączkowe oraz wspomagające leczenie malarii (2).

Owoce baobabu

Są to 20-30cm podłużne owoce, kształtem przypominające dynię makaronową, mają twardą, pokrytą meszkiem skórkę. Po jej rozłupaniu zauważymy nieregularne „bryłki” białego miąższu owocowego o pudrowej fakturze. W środku każdej z nich znajduje się pestka wielkości orzecha laskowego.

Owoc baobabu afrykańskiego ma charakterystyczny kwaśno-słodki smak. Wynika on z dużej zawartości witaminy C oraz glukozy i fruktozy.

Owoc ten jest spożywany na surowo lub jako dodatek do dań. Przygotowuje się z niego przekąski oraz słodycze. Tradycyjnie spożywa się także sproszkowaną formę baobabu, np. dodaje się do owsianki. Często przygotowuje się z niego napój izotoniczny na bazie wody lub mleka (5).

W lokalnej medycynie owoce baobabu mają najszersze spektrum działania. Zauważono, że ich spożycie obniża gorączkę, działa napotnie, przeciwbiegunkowo, a przede wszystkim wzmacnia organizm.

Lokalna ludność uznaje owoce baobabu za pożywienie oraz najłatwiej dostępny środek leczniczy. Reszta świata ma je za modne superfood. Czy rzeczywiście tak jest? Przeanalizujmy jego skład.

Jakie składniki aktywne zawiera owoc baobabu?

Baobab afrykański jest bogatym źródłem witamin, składników mineralnych i związków aktywnych. Uważa się, że spożywanie tych owoców z powodzeniem może uzupełniać niedobory w diecie.

Warto zauważyć, że baobab jest dzikorosnącym drzewem. Nie powinno więc dziwić, że występują różnice w ilości składników odżywczych w poszczególnych owocach. Na zawartość tych składników ma wpływ miejsce rośnięcia baobabu, warunki atmosferyczne czy jakość ziemi.
Pamiętajmy także, że w trakcie przechowywania oraz obróbki technologicznej maleje zawartość składników aktywnych znajdujących się w owocach.

Ilości składników kształtują się następująco:

Składnik w 100 g produktu (Suszonego(1) lub świeżego(2))	Ilość
Witamina C  (1)	466 mg
Witamina C (2)	126-509mg
Witaminy z gr. B Witamina A, D, E, F	brak danych
Wapń (1)	309 mg
Wapń (2)	293,8-379,7 mg
Potas (2)	240 mg
Fosfor (1)	775 mg
Fosfor (2)	927,9-1135,5 mg
Żelazo (1)	14,97 mg
Cynk (2)	1,8 mg
Magnez (1)	155 mg

Źródło: opracowanie własne na podstawie 1 i 5.

Oprócz wymienionych witamin i składników mineralnych, owoce baobabu afrykańskiego są źródłem błonnika. W 100 g sproszkowanych owoców jest nawet 80 g błonnika (5). 

W 100 g suszonych owoców znajduje się od 460 mg do 972 mg związków fenolowych. Mają one wszechstronne działanie, m.in. zmniejszają stany zapalne, pozytywnie wpływają na gospodarkę lipidową, a także regulują poziom cukru we krwi (5).

Składniki bioaktywne znajdujące się w baobabie to:

• Kwas galusowy
• Taniny
• Katechiny i epikatechiny
• Procyjanidyna
• Kofeina
• Kwas fitowy
• Inuhibitory trypsyny

Właściwości, czyli w jaki sposób spożywanie baobabu afrykańskiego wpływa na organizm człowieka?

Przede wszystkim zauważono, że spożywanie owoców baobabu wpływa na regulację poziomu glukozy we krwi. Wyniki tych badań tłumaczy się dużą zawartością błonnika oraz substancji aktywnych. Zauważono także, że baobab wykazuje zdolność do zmniejszania aktywności enzymów rozkładających cukry w dwunastnicy (2,5).

Ponadto spożywanie owoców baobabu wpływa pozytywnie na glikemię poposiłkową (9).

Włączenie do diety produktów z baobabu powoduje zmniejszenie stresu oksydacyjnego. W trakcie badań zauważono, że produkty te mają działanie inaktywujące wolne rodniki (9). Jest to niezwykle ważne w profilaktyce chorób cywilizacyjnych.

Baobab korzystnie wpływa na mikrobiom jelitowy. Badanie z 2021 roku potwierdziło, że owoce z baobabu afrykańskiego mogą się stać najlepiej tolerowanym prebiotykiem. Nie wywołują wzdęć przy spożywaniu większych ilości, a także korzystnie wpływają na produkcję maślanu (8).

Wpływ baobabu na masę ciała

W jaki sposób spożywanie baobabu afrykańskiego może wpływać na masę ciała?

Analizując skład owocu i nasion baobabu można zauważyć wysoką zawartość błonnika w tych produktach. Błonnik wpływa na dłuższe utrzymywanie sytości. Stymuluje pracę jelita, dzięki czemu zapobiega jego nowotworom. Pozytywnie wpływa na mikrobiotę układu pokarmowego, a także na krzywą cukrową i profil lipidowy (7). Mechanizmy te przyniosą wiele korzyści w aspekcie utrzymywania lub zmniejszania masy ciała.

Jak wykorzystuje się produkty z baobabu w kuchni?

W sklepach dostępne są sproszkowane liście i owoce baobabu afrykańskiego. Nadadzą one naszym potrawom cytrusowo-karmelowy aromat.

Dodatek liści baobabu będzie pasował do koktajli owocowych, warzywnych, zup czy sałatek.

Sproszkowane owoce z powodzeniem można dodać do smoothie owocowych, koktajli na bazie mleka czy napoju roślinnego. Jest to doskonały dodatek do owsianki lub jogurtu.

Warto dodać owoc baobabu do lodów czy deserów, gdyż jego składniki spowodują zmniejszenie wahań glukozy we krwi po posiłku.

Czasami zaleca się dodatek proszku z baobabu do ciast czy ciasteczek. Niestety w trakcie pieczenia dojdzie do częściowego zniszczenia jego składników aktywnych. Lepiej będzie, jeśli produktów z baobabu afrykańskiego nie będziemy podgrzewać (1). Z tej przyczyny korzystniejsze będzie posypanie baobabem gotowych, wcześniej ugotowanych czy upieczonych dań.

Z racji bogatego składu dzienne spożycie nie powinno przekraczać 15 g.

Jakie produkty z baobabu są dostępne w sklepach bio?

• Oferty sklepów z produktami bio i superfoods niestety są ubogie pod względem produktów z baobabu.
  Od 2008 r. na terenie Unii Europejskiej jest dozwolony obrót suszonymi liśćmi, sproszkowanymi owocami oraz olejem z nasion.
• W sklepach nie kupimy surowych owoców czy pestek baobabu. Nie są także dostępne przetwory m.in. suszone owoce w kawałkach, przeciery, dżemy.

W jaki sposób tradycyjnie spożywa się nasiona i owoce baobabu

Maari- kiszone nasiona baobabu. Dzięki procesowi fermentacji zwiększa się biodostępność składników odżywczych nasion (3).
Mutchayan– danie ze zmiksowanych fermentowanych zbóż z dodatkiem owoców baobabu
Tayohounta– pasta ze sfermentowanych obranych nasion. Używana przede wszystkim do przyprawiania dań.
Gelado de mucua– lody przygotowane na bazie owoców baobabu
Lalo– sproszkowane liście, z których przygotowuje się zupy w Mali
Bouye– napój przygotowany z mleka, cukru i sproszkowanego baobabu
Piwo– na bazie baobabu i cukru trzcinowego. Tradycyjnie jest wytwarzane w Tanzanii.

Na co zwrócić uwagę przy planowaniu jadłospisu?

• Interakcje z lekami: produkty z baobabu są bogate w witaminę C, błonnik, substancje aktywne. Mogą one wchodzić w interakcje z lekami np. z antykoagulantami (lekami przeciwzakrzepowymi)
• Nadmiar błonnika: prowadzi do zaburzeń perystaltyki jelit. Zmniejsza także wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz składników mineralnych
• Nadmierna suplementacja produktami z baobabu może spowodować zaburzenia gospodarki elektrolitowej
• Alergie: produkty z tej rośliny mogą powodować wysypkę, swędzenie, trudności w oddychaniu

Baobab czy baobab bio?

Baobaby są roślinami dzikożyjącymi, dotychczas nie utworzono plantacji tych roślin. Od wielu lat ich uprawa wygląda w ten sam sposób. Czy można przyjąć, że każdy produkt z baobabu jest bio? W dużym uproszczeniu tak, na ten aspekt ma jeszcze wpływ technologiczna obróbka produktu.

W jaki sposób popularność baobabu wpływa na lokalne społeczności?

Aktualnie uprawa baobabu jest źródłem dochodu mieszkańców wielu wsi (1). Jednak zbyt duże zainteresowanie produktami z baobabu może niekorzystnie wpłynąć na lokalną ludność. Zarówno może to pogłębić ich niedożywienie jakościowe, jak i obniżyć jakość sprzedawanych produktów. Aby, do tego nie dopuścić niezbędne jest przestrzeganie zasad zrównoważonej uprawy.

Podsumowanie

• Owoce baobabu niewątpliwie są jednymi ze światowych superfood.
• Warto włączać do diety produkty z baobabu. Działają one antyoksydacyjne oraz poprawiają funkcjonowanie układu pokarmowego. Ponadto regulują poziom glukozy, pozytywnie wpływają na gospodarkę lipidową.
• Spożywanie oleju z nasion baobabu jest potencjalnie niebezpieczne.
• Pamiętajmy, by nie podgrzewać produktów z tej rośliny, by zachować jak największą ilość jej bioaktywnych składników.
• Baobab jest wartościowym dodatkiem do zdrowej diety, warto go wykorzystywać w tworzonych dla pacjentów jadłospisach

Najczęstsze pytania:

Bibliografia:

1. Monteiro S., Reboredo F., Lageiro M., Lourenco V., Dias J., Lidon F., Abereu M., Martins A., Alvarenga N. (2022), Nutritional Properties of Baobab Pulp from Different Angolan Origins, Plants (Basel), 11(7), 2227
2. Braca A., Sinsgalli C., De Leo M., Muscatello B., Cioni P., Milella L., Ostuni A., Giani S., Sanogo R. (2018) Phytochemical Profile, Antioxidant and Antidiabetic Activities of Adansonia digitata L. (Baobab) from Mali, as a Source of Health- Promoting Compounds, Molecules, 23(12), 3104
3. Muthai K., Karori M., Muchugi A., Indieka A., Dembele C., Mng’omba S., Jamnadass R. (2017) Nutritional variation in baobab (Adansonia digitata L.) fruit pulp and seeds based on Africa geographical regions, Food Sci Nutr., 5(6), 1116-1129
4. Parkouda C., Ba/Hama F., Ouattara/Songre L., Tano-Debrah K, Diawara B. (2015) Biochemical changes associated with the fermentation of baobab seeds in Maari: An alkaline fermented seeds condiment from western Africa, Journal of Ethnic Foods, 2(2), 58-63
5. Silva M., Rita K., Bernardo M., de Mesquita M., Pintao A., Moncada M. (2023) Adansonia digitata L. (Baobab) Bioactive Compounds, Biological Activities, and the Potential Effect on Glycemia: A Narrative Review, Nutrients, 15(9), 2170
6. Msalilwa U., Makule E. Munishi L., Ndakidemi P. (2020) Physicochemical Properties, Fatty Acid Composition, and the Effect of Aeating on the Reductio od Cyclopropenoid Fatty Acids on Baobab (Adansonia digitata L.) Crude Seed Oil. J Lipids, Article ID 6691298
7. Perez-Jimenez J. (2024) Dietary fiber: Still alive, Food Chemistry, vol. 439, 138076
8. Foltz M., Zahradnik A., Van den Abbeele P., Ghyselinck J., Marzorati M. (2021) A Pectin- Rich, Baobab Fruit Pulp POwder Exerts Prebiotic Potential on the Human Gut Microbiome In Vitro. Microorganisms, 9(9), 1981
9. Rita K., Bernardo M., Silva M., Brito J., Mesquita M., Pintao A., Moncada M. (2022) Adansonia digitata L. (Baobab Friut) Effect on Postprandial Glycemia in Healthy Adults: A Randomized Controlled Trial. Nutrents, 14(2), 398