Psychodietetyka jest specjalizacją łączącą wiedzę z zakresu dietetyki i psychologii. W Polsce dziedzina ta dynamicznie rozwija się dopiero od niedawna. Ten krótki okres rozwoju sprawia, że specjaliści napotykają liczne wyzwania w budowaniu swoich kompetencji zawodowych. Nawet najbardziej zaangażowani w rozwój zawodowy psychodietetycy mogą nieświadomie popełniać błędy w pracy z pacjentem. Popełniane błędy rzadko wynikają z braku troski o pacjenta czy niedostatecznych starań podczas pracy. Często są konsekwencją niewystarczającej obserwacji własnych metod pracy i ich skuteczności w konkretnych przypadkach klinicznych. O skuteczności pracy psychodietetyka świadczy między innymi poprawa samopoczucia pacjenta, lepsza relacja z jedzeniem i własnym ciałem.
1. Niedostateczne granice kompetencji
Psychodietetycy mogą pracować z pacjentami, których problemy wykraczają poza obszar ich specjalistycznej wiedzy. Wiele zaburzeń odżywiania współwystępuje z poważnymi problemami psychicznymi. U pacjenta zgłaszającego objawy kompulsywnego objadania się mogą równocześnie występować zaburzenia lękowe lub objawy depresyjne. Skuteczna tutaj może okazać się terapia poznawczo-behawioralna, do której psychodietetyk nie jest przygotowywany. Próby samodzielnego prowadzenia terapii w takich przypadkach mogą prowadzić do pogorszenia stanu pacjenta i odroczenia właściwej pomocy [1].
Równocześnie u pacjentów często diagnozuje się inne problemy zdrowotne, które mogą wymagać specjalistycznej wiedzy medycznej. Na przykład pacjentce, która ma trudności z redukcją masy ciała w wyniku niezdiagnozowanej dotąd niedoczynności tarczycy, należy zalecić wizytę u endokrynologa. Warto korzystać z pomocy innych specjalistów tak, aby zapewnić jakościową i holistyczną opiekę dla pacjenta. Z tego powodu ważne jest ciągłe poszerzanie swojej wiedzy i umiejętności poprzez dodatkowe kursy, szkolenia i superwizje.
2. Brak indywidualizacji podejścia
Powszechnym błędem spotykanym w pracy psychodietetyka jest nadmierne skupianie się na gotowych schematach i uniwersalnych planach. Gdy do gabinetu trafia pacjent chory na anoreksję, specjalista może pochopnie już na wstępie założyć, że zna źródła problemu. Wprawdzie wielu chorych zmaga się z podobnymi trudnościami, jak utrata poczucia kontroli nad własnym życiem, jednak generalizowanie doświadczeń pacjenta nieuchronnie tworzy bariery komunikacyjne, utrudniające efektywną pracę. Każdy pacjent przechodzi przez proces na swój własny sposób. Ważny tutaj jest styl funkcjonowania emocjonalnego pacjenta. Niektórzy potrzebują więcej wsparcia, empatii i cierpliwości, a inni bardziej rzeczowego podejścia [1].
3. Ignorowanie mechanizmów stojących za zachowaniami żywieniowymi
Skupienie się wyłącznie na objawach, z którymi pacjent trafia do gabinetu, to jeden z największych błędów psychodietetyka. Zaburzone nawyki żywieniowe często nie są źródłem problemu a jedynie jego skutkiem. Kompulsywne objadanie się może być mechanizmem radzenia sobie z poczuciem pustki emocjonalnej i próby wypełnienia jej. Koncentracja wyłącznie na aspektach dietetycznych, takich jak zbilansowanie posiłków w celu zapobiegania napadom głodu w najlepszym przypadku przyniesie jedynie krótkotrwałą poprawę. W miejsce wyleczonego objawu pojawi się nowy równie destrukcyjny. Efektywne podejście do pacjenta wymaga rozpoznania głębszych mechanizmów emocjonalnych i behawioralnych kształtujących jego zachowania żywieniowe [6].
Historia życia pacjenta dostarcza kluczowych informacji do zrozumienia jego relacji z jedzeniem. Wzorce wyniesione z domu rodzinnego, w którym jedzenie mogło być formą nagrody, kary lub pocieszenia, często silnie oddziałują na dorosłe życie. Traumatyczne doświadczenia, takie jak przemoc, zaniedbanie czy utrata bliskiej osoby, mogą prowadzić do używania jedzenia jako mechanizmu regulacji emocji. Identyfikacja tych czynników stanowi fundament skutecznej pomocy pacjentowi.
4. Skupianie się wyłącznie na redukcji masy ciała
Pacjenci często na początku oczekują szybkich rezultatów w postaci spadku masy ciała. Jest to zrozumiałe, gdyż widoczne efekty stanowią dla wielu kluczową motywację do podjęcia współpracy ze specjalistą. Rolą psychodietetyka jest zadbanie o pojawienie się tego rezultatu. Jednakże równie istotne jest edukowanie pacjenta o szerszym spektrum korzyści płynących z profesjonalnej opieki.
Kompleksowe podejście do pacjenta obejmuje nie tylko działania mające na celu zmniejszenie masy ciała, ale również budowanie zdrowej relacji z jedzeniem. Wielu pacjentów zmaga się z emocjonalnym jedzeniem, restrykcyjnymi dietami czy zaburzonym postrzeganiem własnego ciała. Przykładowo, pacjentka może regularnie sięgać po słodycze w wyniku stresujących sytuacji w pracy, nie widząc związku między jedzeniem a emocjami. Współpraca z psychodietetykiem pozwala na rozpoznanie tych wzorców i zmianę podejścia do odżywiania.
Zwiększenie świadomości żywieniowej stanowi kolejny istotny element. Pacjent uczy się rozpoznawać wartość odżywczą produktów, planować zbilansowane posiłki oraz dostosowywać sposób odżywiania do swoich indywidualnych potrzeb. Ta wiedza pozostaje z nim na długo po zakończeniu współpracy ze specjalistą i jest fundamentem długotrwałych efektów.
5. Niewystarczająca praca nad motywacją wewnętrzną pacjenta
Koncentracja na motywacji wewnętrznej pacjenta stanowi kluczowy element skutecznej pracy psychodietetycznej. Wielu specjalistów popełnia błąd, skupiając się wyłącznie na przekazywaniu wiedzy i zaleceń żywieniowych. Bez odpowiedniego zadbania o motywację pacjenta do wprowadzenia i utrzymania zmian nie przyniesie to oczekiwanych rezultatów.
Motywacja zewnętrzna oparta na nagrodach lub karach może wydawać się skutecznym narzędziem. Jeśli specjalista pochwali pacjenta, ten ucieszy się i z dużym prawdopodobieństwem będzie jeszcze skuteczniej realizować zalecenia. Jednak takie podejście ma swoje wady. Po pierwsze, rozwiązanie to działa tylko krótkoterminowo, przez co pacjentowi po zakończeniu współpracy będzie trudno kontynuować pracę nad sobą. Po drugie, na niektóre osoby takie podejście może działać negatywnie. Psychodietetyk stosując motywację zewnętrzną, na przykład mówiąc, że coś mu się podoba, stawia siebie w roli eksperta. To on w tej relacji decyduje, co jest dobre, a co nie. Może to spowodować brak poczucia autonomii i wycofanie niektórych pacjentów [1].
Dialog motywujący
Metodą wartą wprowadzenia w praktyce psychodietetycznej jest dialog motywujący. Opiera się on na partnerskiej relacji między specjalistą a pacjentem. Zakłada, że pacjent dysponuje wszelkimi wewnętrznymi zasobami psychicznymi i motywacyjnymi. Rolą specjalisty jest jedynie pomóc mu je wykorzystać do wprowadzenia pozytywnych zmian. Stosując tę metodę w kontekście wspomnianym w poprzednim punkcie, zamiast mówić „Podoba mi się ten pomysł”, specjalista powie: „Słychać, że jesteś zadowolony z tego pomysłu”. Takie sformułowanie podkreśla, że pacjent jest ekspertem w kwestii samego siebie i skutecznie wspiera budowanie poczucia sprawczości pacjenta.
Istotnym elementem dialogu motywującego jest akceptacja. Nie oznacza ona aprobowania wszystkich działań pacjenta, lecz szanowanie jego wartości i perspektywy. Specjalista przyjmuje postawę pełną szacunku i zrozumienia, co sprzyja budowaniu zaufania niezbędnego w procesie terapeutycznym.
Praktyczne zastosowanie dialogu motywującego można zilustrować na przykładzie pacjenta zmagającego się z regularnym podjadaniem przekąsek wieczorem. Specjalista, zamiast powiedzieć: „Powinien Pan ograniczyć jedzenie po kolacji, to szkodliwy nawyk” zastosuje dialog motywujący i zapyta: „Co Pan myśli o swoim zwyczaju jedzenia wieczornych przekąsek? Jak wpływa to na Pana samopoczucie?”. Przy pierwszym pytaniu pacjent może poczuć się oceniany i zacznie szczegółowo wyjaśniać przyczyny podjadania, jednocześnie wzmacniając wewnętrzny opór przed zmianą. Taka konfrontacyjna forma komunikacji jedynie oddala od przekonania kogoś do zmiany. Drugie pytanie zachęca pacjenta do samodzielnej refleksji i wywołuje ambiwalencję względem zmiany. To wewnętrzne wahanie specjalista zręcznie wykorzysta, aby pokazać pacjentowi, że ma powody, aby dokonać zalecaną zmianę.
Efektywność dialogu motywującego została potwierdzona licznymi badaniami naukowymi w różnorodnych obszarach opieki nad pacjentem. Niektórzy specjaliści wyrażają obawy, że stosowanie tej metody wymaga zbyt dużo czasu, którego nie posiadają. Wyniki badań obalają jednak to przekonanie, wykazując skuteczność dialogu motywującego nawet podczas krótkich, 15-minutowych konsultacji. Dowodzi to, że nie istnieją uzasadnione powody dla rezygnacji z implementacji tej metody w codziennej praktyce psychodietetycznej [5].
Nieefektywne strategie motywacji
Mowa tutaj o motywacji opartej na lęku czy też poczuciu winy. Niektórzy specjaliści uważają ten sposób za skuteczny. Mają przekonanie, że jeśli odpowiednio nastraszą pacjenta jego stanem zdrowia, to ten „weźmie się w garść” i zastosuje się do ich zaleceń. Przykładem tej metody jest zdanie: „Jeśli nie przestanie Pan jeść tych wieczornych przekąsek, to w ciągu kilku najbliższych lat z pewnością rozwinie się u Pana cukrzyca typu 2, a to może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak ślepota czy amputacja kończyn.” Rzeczywistość jednak potwierdza nieskuteczność tej metody – pacjenci odczuwają jedynie większe poczucie winy, które może pogłębiać ich problemy z odżywianiem [1].
Stosowanie strategii wzbudzających lęk czy poczucie winy prowadzi zazwyczaj do zmiany. Jednak jest to krótkotrwała zmiana, po której następuje szybki powrót do starych nawyków, często z dodatkowymi negatywnymi konsekwencjami psychologicznymi. Pacjent motywowany strachem przed chorobą lub wstydem związanym ze swoim wyglądem rozwija niezdrową relację nie tylko z jedzeniem, ale również z własnym ciałem.
6. Zaniedbywanie własnej higieny pracy
Praca psychodietetyka niesie ze sobą szczególne ryzyko wypalenia zawodowego. Specjaliści w tej dziedzinie stale mają do czynienia ze złożonymi problemami swoich pacjentów. To przy braku odpowiednich strategii ochronnych może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych i zawodowych. Specyfika tego zawodu wymaga kontaktu z trudnymi emocjami, frustracją i oporem. Dodatkowo często efekty pracy są widoczne dopiero po dłuższym czasie, co może prowadzić do poczucia nieskuteczności i braku satysfakcji zawodowej [2].
Własna działalność
Wielu psychodietetyków decyduje się na otwarcie własnej działalności, co wiąże się z licznymi obowiązkami administracyjnymi, marketingowymi i finansowymi. Prowadzenie własnej działalności wymaga nie tylko bardzo wysokich kompetencji merytorycznych, ale również umiejętności promowania swojej firmy. Często wiąże się to z wieloma godzinami spędzonymi na tworzeniu treści wrzucanych do social mediów. Dodatkowo początkowo treści te rzadko kiedy wiążą się z większą ilością klientów, co wydaje się marnowaniem swojego czasu. Skuteczne łączenie tych dwóch ról stanowi wielkie wyzwanie [2].
W tym przypadku dobrze zaplanowana strategia zarządzania czasem to podstawa. Pozwala na utrzymanie wysokiej jakości usług przy jednoczesnym pozyskiwaniu nowych klientów i wypełnianiu obowiązków administracyjnych, co przekłada się na stabilny rozwój działalności.
Zmęczenie współczuciem
Zmęczenie współczuciem stanowi odrębną formę wypalenia zawodowego. Może ona dotykać przedstawicieli wielu zawodów skupiających się na pomocy innym, w tym psychodietetyków. Zjawisko to wynika z długotrwałego, intensywnego kontaktu z cierpieniem i trudnościami pacjentów. Stan ten charakteryzuje się stopniowym wyczerpaniem zdolności do empatycznego reagowania na problemy podopiecznych. Psychodietetyk doświadczający zmęczenia współczuciem może zauważyć u siebie obniżoną wrażliwość na potrzeby pacjentów, trudności w utrzymaniu profesjonalnego zaangażowania oraz poczucie emocjonalnego dystansu [4].
Strategie profilaktyki i przeciwdziałania
- Regularna superwizja zawodowa, umożliwiająca omówienie trudnych przypadków i otrzymanie wsparcia merytorycznego,
- Dbałość o równowagę między życiem zawodowym a prywatnym,
- Świadome planowanie obciążenia pracą i liczby przyjmowanych pacjentów,
- Rozwój zawodowy i poszerzanie kompetencji, które zwiększają poczucie skuteczności.
Znaczenie samoświadomości
Kluczowym elementem w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu jest uważność na swój stan psychiczny i fizyczny. Pozwala to rozpoznać wczesne sygnały ostrzegawcze. Istotne jest również zrozumienie własnych granic i umiejętność asertywnego ich komunikowania zarówno pacjentom, jak i współpracownikom [6].
Czy należy przyznawać się do popełnionych błędów?
Transparentne komunikowanie błędów popełnionych podczas pracy pomaga pacjentowi uwolnić się od poczucia odpowiedzialności za ewentualne niepowodzenia procesu. Przykładowo, kiedy psychodietetyk początkowo niewłaściwie zinterpretował emocjonalne podłoże problemów pacjenta, i poskutkowało to nieodpowiednim doborem strategii w stosunku do rzeczywistych potrzeb pacjenta. Jeśli pacjent nie jest tego świadomy, może obarczać siebie winą za niepowodzenie, co negatywnie wpłynie na jego stan psychiczny. Dodatkowo przyznanie się do pomyłki zapewnia pacjenta, że wszelkie dalsze decyzje będą podejmowane z uwzględnieniem jego interesu i dobrostanu.
Zatajenie popełnionych błędów może prowadzić do nieodwracalnych szkód w relacji między psychodietetykiem a pacjentem. Zaufanie, będące fundamentem relacji, zostaje naruszone, co znacząco utrudnia dalszą współpracę i negatywnie wpływa na jej efektywność.
Przyznanie się do błędu w pracy z pacjentem stanowi wyraz profesjonalizmu oraz odzwierciedla kluczowe wartości etyczne takie jak szacunek, uczciwość i odpowiedzialność zawodową. Nie umniejsza to autorytetu psychodietetyka, wręcz przeciwnie wzmacnia to wiarygodność i buduje głębsze zaufanie, niezbędne w procesie skutecznego wsparcia pacjenta w drodze do zdrowszego stylu życia [3].
Podsumowanie
Skuteczna praca psychodietetyka wymaga holistycznego podejścia do pacjentów, które łączy wiedzę dietetyczną z umiejętnościami psychologicznymi. Kluczowe jest budowanie wewnętrznej motywacji pacjenta, świadomość granic własnych kompetencji oraz zapobieganie wypaleniu zawodowemu. Profesjonalny psychodietetyk charakteryzuje się szczerością w relacji z pacjentami, indywidualnym podejściem oraz ciągłym rozwojem zawodowym. Efektywna praca poprawia jakość życia pacjenta poprzez budowanie zdrowej relacji z jedzeniem i własnym ciałem.
Bibliografia
- Albano, G., Teti, A., Scrò, A., Bonfanti, R. C., Fortunato, L., & Lo Coco, G. (2024). A systematic review on the role of therapist characteristics in the treatment of eating disorders. Research in psychotherapy (Milano), 27(2), 750. https://doi.org/10.4081/ripppo.2024.750
- McCormack, H. M., MacIntyre, T. E., O’Shea, D., Herring, M. P., & Campbell, M. J. (2018). The Prevalence and Cause(s) of Burnout Among Applied Psychologists: A Systematic Review. Frontiers in psychology, 9, 1897. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.01897
- Medau, I., Jox, R.J. & Reiter-Theil, S. (2013). How psychotherapists handle treatment errors – an ethical analysis. BMC Med Ethics 14, 50. https://doi.org/10.1186/1472-6939-14-50
- Noor, AM, Suryana, D., Kamarudin, EME i in. (2025) Zmęczenie współczuciem w zawodach pomocowych: przegląd literatury scopingowej. BMC Psychol 13 , 349. https://doi.org/10.1186/s40359-024-01869-5
- Rubak, S., Sandbaek, A., Lauritzen, T., & Christensen, B. (2005). Motivational interviewing: a systematic review and meta-analysis. The British journal of general practice : the journal of the Royal College of General Practitioners, 55(513), 305–312.
- Trimboli, F., Keenan, C. W., & Marshall, R. L. (2016). Common Errors in Conducting Psychodynamic Psychotherapy: Illustrative Vignettes and Alternative Strategies. American Journal of Psychotherapy, 70(2), 185–202. https://doi.org/10.1176/appi.psychotherapy.2016.70.2.185
