Czy brak anemii oznacza brak problemów z żelazem u osób starszych?

Coraz częściej jesteś rozdrażniona bez powodu? A kiedy ostatnio badałaś poziom żelaza? Tak niedobór żelaza może objawiać się obniżonym nastrojem!

Problem niedoboru żelaza bez zdiagnozowanej anemii może mieć istotny wpływ na zdrowie seniorów. Jednakże stan ten często pozostaje nierozpoznany. Niedobory mogą wystąpić, gdy poziom hemoglobiny jest jeszcze w normie i nie doszło do pełnoobjawowej anemii. W jaki sposób zdiagnozować więc sam niedobór żelaza i dlaczego to takie istotne w populacji osób starszych? O tym w dzisiejszym artykule.

W artykule omówiono skutki niedoborów żelaza u osób starszych. Poruszone są też metody zapobiegania im.

Fizjologiczne zmiany u seniorów a niedobory żelaza

Wpływ starzenia się organizmu na wchłanianie żelaza:

• Zmniejszona absorpcja jelitowa. Wraz z wiekiem dochodzi do systematycznego zmniejszenia ilości kosmków jelitowych, a w wyniku tego zmniejsza się powierzchnia wchłaniania
• U seniorów może dochodzić do wzrostu poziomu hepcydyny — enzymu odpowiedzialnego za regulacje poziomu żelaza. Poziom hepcydyny może wzrastać w przypadku występowania stanu zapalnego, a jak wiadomo osoby starsze zmagają się z wielochorobowością. Wysoki poziom hepcydyny hamuje uwalnianie żelaza z jego magazynu, czyli wątroby
• Leki — często stosowane przez seniorów IPP (inhibitory pompy protonowej) w leczeniu refluksu oraz zgagi zobojętniają sok żołądkowy. W efekcie mogą zaburzać wchłanianie żelaza [1,2]

Zmniejszone zapotrzebowanie na żelazo a realne niedobory

U kobiet po menopauzie zmniejsza się zapotrzebowanie na żelazo do 10 mg/dobę. Czy w związku z tym kobiety nie muszą się obawiać anemii? Niestety wiele zmian, które zachodzą w organizmie wraz z wiekiem, utrudnia wchłanianie tego pierwiastka.

Zmiany w diecie i stylu życia seniorów, które mogą wpływać na podaż żelaza

Zmiany w diecie i stylu życia seniorów mogą znacząco wpływać na podaż żelaza, co często prowadzi do niedoborów tego pierwiastka. Seniorzy często wybierają produkty, które są miękkie i łatwiejsze do przeżucia. W związku z tym dieta staje się monotonna i niedoborowa. Seniorzy preferują produkty mleczne, natomiast unikają produktów takich jak strączki czy mięso, które są najlepszym źródłem żelaza. Ponadto osoby starsze nie spożywają odpowiedniej ilości  witaminy C, która jest niezbędna do wchłaniania żelaza [1,3]

Objawy niedoboru żelaza bez anemii

Niedobór żelaza może wywoływać wiele objawów, nawet bez rozwinięcia pełnej anemii. Mimo że hemoglobina może pozostawać na poziomie normy, niska dostępność żelaza wpływa na funkcjonowanie organizmu w subtelny, ale znaczący sposób. Oto typowe objawy niedoboru żelaza bez anemii:

• Subkliniczne objawy niedoboru żelaza:
  • Zmęczenie i osłabienie.
  • Zmniejszona zdolność koncentracji i pogorszenie funkcji poznawczych.
  • Zmiany w wyglądzie skóry, włosów i paznokci [1,4].

Znaczenie monitorowania objawów u seniorów, nawet przy braku anemii.

Objawy te mogą być lekceważone przez seniorów i tłumaczone starością. Jednak nie powinny być one bagatelizowane, gdyż niedobór żelaza może przerodzić się w niedokrwistość z niedoboru żelaza. Jak pokazują dane, aż 17,4% osób po 60. roku życia cierpi na niedokrwistość z niedoboru żelaza. Niedokrwistość wiążę się z niekorzystnym rokowaniem zarówno w odniesieniu do chorobowości, jak i śmiertelności. Anemia zwiększa więc ryzyko zgonów u osób w podeszłym wieku, dlatego należy kontrolować markery wskazujące na niedobór żelaza [4].

Diagnostyka niedoborów żelaza

Obniżony poziom ferrytyny jest najbardziej wiarygodnympoczątkowym markerem diagnozy niedoboru żelaza bez anemii. WHO definiuje niski poziom ferrytyny w surowicy jako niższy niż 12 mikrogramów/l u dorosłych. Jednak już stężenie niższe niż 30 mikrogramów/l może świadczyć o kończących się zapasach żelaza w organizmie [4,5].

Metody oceny poziomu żelaza we krwi:

Tab 1. Metody oceny poziomu żelaza we krwi [4].

Test diagnostyczny	Niedobór żelaza bez anemii
Hemoglobina	N
Średnia objętość krwinki czerwonej	N lub ↓
Ferrytyna w surowicy	↓
Całkowita zdolność wiązania żelaza	N lub ↑
Nasycenie transferyny	↓
Rozpuszczalny receptor transferyny	N lub ↑

N = norma ↓ = obniżony ↑ = podwyższony

Trudności w diagnostyce niedoborów żelaza bez objawów anemii szczególnie u seniorów 

Wczesne wykrycie niedoborów żelaza może być trudne wśród seniorów. Wynika to z tego, że objawy są maskowane przez słabą wydolność fizyczną czy też przemęczenie. Ponadto wiele leków stosowanych przez seniorów może dawać efekty uboczne, które mogą być mylone z objawami niedokrwistości [1].

Znaczenie regularnych badań krwi u osób starszych.

Objawy niedoboru żelaza są często lekceważone u seniorów. Stąd należy oznaczać markery gospodarki żelazowej minimum raz w roku, a najlepiej raz na pół roku. Ważne, aby lekarz rodzinny kierował pacjentów na badania profilaktyczne.

Przyczyny niedoborów żelaza u seniorów

Czynniki żywieniowe:

• • Niedostateczna podaż żelaza w diecie. Seniorzy ograniczają spożycie produktów mięsnych czy też roślin strączkowych na rzecz produktów mlecznych. Prze to dieta jest niedoborowa nie tylko w żelazo, ale również inne mikroskładniki
  • Choroby przewodu pokarmowego takie jak: celiakia, nieswoiste choroby zapalne jelit, biegunki, polipy czy zakażenia pasożytnicze zaburzają wchłanianie żelaza w jelitach. 
  • Spożywanie posiłków z kawą lub herbatą w celu nawilżenia pokarmu to częsty błąd popełniany przez seniorów. Zaburza on wchłanianie żelaza [1,2]

Czynniki zdrowotne:

• • Wiele chorób przewlekłych występujących u seniorów może zaburzać metabolizm żelaza. Zalicza się do nich głównie: przewlekłe choroby nerek, reumatoidalne zapalenie stawów, cukrzyca, choroby wątroby
  • Używanie leków wpływających na wchłanianie żelaza. Wchłanianie żelaza zaburzają głównie: IPP oraz lewotyroksyna [1,2]

Zalecenia żywieniowe i suplementacja

Rekomendacje dietetyczne dla seniorów z niedoborem żelaza

Produkty bogate w żelazo hemowe i niehemowe

Tab. 2 Produkty bogate w żelazo hemowe i niehemowe [6].

Żelazo hemowe	Żelazo niehemowe
wątróbka gęsia, drobiowa	tofu
wołowina	fasola/soczewica
pasztet drobiowy, pasztet z królika	pestki dyni
drób	kasza gryczana/kasza jaglana
ryby	natka pietruszki

Czynniki wspomagające i hamujące wchłanianie żelaza 

Tab. 3 Czynniki wspomagające i hamujące wchłanianie żelaza [6]

Czynniki ułatwiające wchłanianie żelaza	Czynniki hamujące wchłanianie żelaza
witamina C – spożywanie produktów bogatych w witaminę C, takich jak: owoce cytrusowe, papryka, brokuły czy truskawki, razem z produktami zawierającymi żelazo, może znacznie zwiększyć jego przyswajalność	fityniany — obecne w zbożach czy strączkach, aby zmniejszyć ich poziom, należy moczyć strączki lub wybierać te z puszki
kwasy organiczne np. kwas mlekowy obecny w produktach fermentowanych (jogurt, kefir, kiszonki)	polifenole — taniny zawarte w kawie i herbacie ograniczają wchłanianie żelaza, dlatego nie należy popijać posiłków kawą i herbatą. Należy odczekać minimum 30 minut z jej wypiciem
Białko zwierzęce – dodatek mięsa do roślinnych źródeł żelaza może zwiększyć jego wchłanianie	Wapń — produkty mleczne najlepiej spożywać w innych posiłkach niż te, które zawierają żelazo, ponieważ wapń może ograniczyć jego wchłanianie

Rola suplementacji żelaza

Kiedy jest konieczna i jakie formy są najbardziej efektywne?

Suplementacja żelaza w przypadku braku zdiagnozowanej anemii nie zawsze jest konieczna. Z tego powodu leczenie niedoboru żelaza warto rozpocząć od modyfikacji dietetycznych. Często niedobór żelaza znacznie pogarsza jakość życia lub jest związany z występującymi chorobami współistniejącymi. Gdy istnieje ryzyko rozwoju anemii z niedoboru żelaza, należy rozważyć wprowadzenie suplementacji żelaza [6].

Jakie suplementy żelaza są najczęściej stosowane?

Najczęściej w niedoborze żelaza stosowane są sole żelaza takie jak: siarczan, fumaran, glukonian. Dawkę zawsze ustala lekarz. Suplement powinien być przyjmowany na czczo, a jeżeli jest źle tolerowany to godzinę przed posiłkiem lub dwie godziny po posiłku. Najnowsze doniesienia naukowe wskazują, że suplementacja co drugi dzień może być korzystniejsza niż przyjmowanie suplementu codziennie. Korzystne może być również połączenie suplementacji żelaza z witaminą c oraz laktoferyną w celu zwiększenia jej wchłaniania. Jeżeli jednak doustna suplementacja nie przynosi pożądanych efektów, lekarz może zalecić przyjmowanie żelaza dożylnie [7].

Potencjalne skutki uboczne suplementacji u seniorów

Suplementacja żelaza wiąże się z wieloma efektami ubocznymi. Do najczęstszych zaliczane są:

• • Objawy żołądkowo-jelitowe takie jak: zaparcia, biegunka, zgaga, niestrawność, nudności i wymioty
  • ciemne zabarwienie stolca, nie jest niebezpiecznym stanem, ale może powodować stres u seniorów
  • podrażnienie przewodu pokarmowego, co może nasilać przewlekłe choroby przewodu pokarmowego takie jak refluks, wrzody często występujące u seniorów
  • interakcja z lekami to bardzo ważna kwestia u osób starszych, które zmagają się z wielochorobowością. Głównie zwraca się tutaj uwagę na leki takie jak: IPP czy lewotyroksyna

Konsekwencje przedawkowania żelaza u seniorów

Przedawkowanie żelaza u seniorów może być stanem zagrożenia życia. Zbyt duże dawki mogą prowadzić do uszkodzenia wątroby, trzustki, mikrokosmków jelitowych oraz do zaburzeń w składzie mikrobioty jelitowej [7].

Żelazo na receptę a żelazo OTC

Żelazo na receptę daje szybsze i lepsze efekty wyrównania poziomu, ale jest toksyczne i łatwo je przedawkować. Preparaty OTC mają gorszą przyswajalność (inna wartościowość), ale też przy nadpodaży mogą uszkadzać wątrobę i mikrokosmki oraz powodować zaburzenia mikrobioty. Z tego powodu do suplementacji żelazem należy podchodzić rozważnie [7].

Profilaktyka niedoborów żelaza u osób starszych

• Edukacja pacjentów i ich opiekunów na temat znaczenia odpowiedniej podaży żelaza odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu niedoborom żelaza. Warto więc nagłaśniać ten temat, chociażby w popularnych czasopismach czytanych przez seniorów.
• Seniorzy są szczególnie narażeni na niedobory żelaza. Dlatego należy u nich stale monitorować parametry gospodarki żelaza, tak aby, jak najszybciej wdrożyć odpowiednie modyfikacje żywieniowe i ewentualne leczenie.
• Współpraca z lekarzami i dietetykami odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu stanem odżywienia u seniorów. Każdy senior zagrożony niedoborem żelaza powinien być odsyłany do dietetyka, który może zalecić zmiany w diecie.

Podsumowanie

Pomimo tego, że niedobór żelaza jest powszechnym problemem, to wciąż jest często pomijany, szczególnie u seniorów. Należy jednak pamiętać o tym, że wczesne rozpoznanie i leczenie może zapobiec rozwinięciu pełnoobjawowej anemii. Może być ona stanem zagrożenia życia wśród seniorów.

Poziom żelaza oraz ferrytyny powinien być rutynowo oceniany wśród osób starszych. Poziom hemoglobiny nie jest wystarczającym markerem oceniającym zapasy żelaza w organizmie.

Pomimo tego, że niedobór żelaza wśród seniorów jest dużym problemem, to jednak brakuje publikacji naukowych, które oceniałyby skalę tego problemu. Z tego względu należy przeprowadzić więcej badań w tym zakresie, aby przedstawić skalę problemu. 

Bibliografia:

1. Smith DL. Anemia in the elderly. Am Fam Physician. 2000;62(7):1565-1572.
2. https://ashpublications.org/blood/article/131/5/505/104393/Anemia-at-older-age-etiologies-clinical
3. Mossakowska M., Wiecek A., Błędowski P. (red.): Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. PolSenior. Termedia Wyd. Med., Poznań 2012 – dieta seniorów
4. Balendran S, Forsyth C. Non-anaemic iron deficiency. Aust Prescr. 2021 Dec;44(6):193-196. doi: 10.18773/austprescr.2021.052. Epub 2021 Dec 1. PMID: 35002031; PMCID: PMC8671013. 
5. Al-Naseem A, Sallam A, Choudhury S, Thachil J. Iron deficiency without anaemia: a diagnosis that matters. Clin Med (Lond). 2021 Mar;21(2):107-113. doi: 10.7861/clinmed.2020-0582. PMID: 33762368; PMCID: PMC8002799. 
6. https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/iron
7. https://ashpublications.org/hematology/article/2015/1/8/20735/Iron-deficiency-new-insights-into-diagnosis-and