Cząber. Właściwości prozdrowotne i zastosowanie w kuchni

Przyprawy są bardzo cennym składnikiem wielu potraw. Zastosowanie ziół w kuchni pozwala w bardzo szybki sposób podkreślić smak oraz aromat przygotowywanego dania. Jednak zalety stosowania przypraw nie odnoszą się jedynie do nadania potrawom pożądanych cech sensorycznych. Zioła dzięki licznym związkom chemicznym wykazują właściwości lecznicze i zdrowotne, dlatego znalazły swoje zastosowanie w medycynie. Przyprawy wykazujące właściwości zdrowotne mogą być stosowane wspomagająco w leczeniu niektórych chorób m.in. cukrzycy. Przyprawy bogate w związki fenolowe pozwalają utrzymać poziom glikemii na stałym poziomie. Skutecznie mogą przyczynić się również do jej obniżenia. Innym przykładem mogą być np. przyprawy zawierające związki o działaniu hipotensyjnym jak np. cynamon czy czosnek. Takie przyprawy skutecznie są stosowane we wspomaganiu leczenia nadciśnienia tętniczego. Dzisiejszy artykuł poświęcony innej cennej roślinie, jaką jest cząber.

Cząber ogrodowy. Uprawa 

Cząber ogrodowy (Satureja hortensis L.) jest rośliną jednoroczną. Niegdyś była to roślina uprawiana tylko w rejonach Morza Śródziemnomorskiego. Dzisiaj cząber uprawiany jest w wielu miejscach na świecie. Co ciekawe tylko na nielicznych obszarach można znaleźć cząber dziko rosnący. Roślinę tę uprawia się nie tylko w przydomowych ogrodach, ale również na balkonach. W Polsce cząber pochodzi jedynie z uprawy.

Są kraje jak np. Turcja, w których cząber pozyskiwany jest nie tylko z plantacji, ale również ze stanowisk naturalnych.

Roślina posiada rozgałęziony pęd główny, natomiast pędy boczne są bardzo gęsto ulistnione. Listki są wąskie, długie natomiast kwiaty najczęściej są w kolorze białym. Cząber nie jest wymagający co do gleby. Powinien być uprawiany, w warunkach dostępu do światła i osłonięty przed działaniem wiatru.

Najcenniejszym surowcem rośliny jest oczywiście ziele. Wykorzystuje się je w przetwórstwie spożywczym m.in. do przygotowywania przypraw. Roślina może dorastać nawet na wysokość 30-50 cm. Ziele cząbru zbiera się w okresie kwitnienia (lipiec – sierpień). Następnie poddaje się je procesowi suszenia (w temp. około 35*C). W ten sposób można wydobyć z niego to, co najcenniejsze, czyli olejki eteryczne. Są one wykorzystywane m.in. w przemyśle farmaceutycznym. (Nudrzyńska-Wierdak; 2016)

Wartość odżywcza

	Procentowa zawartość makroskładników oraz olejku eterycznego w surowcu cząbru ogrodowego
Sód	2,95%
Fosfor	0,49%
Potas	2,18%
Wapń	2,96%
Magnez	0,51%
Zawartość olejku eterycznego	3,80%

(Seider-Łośykowska; 2006)

Cząber ogrodowy i jego właściwości zdrowotne 

Cząber ogrodowy swoje zastosowanie znalazł już prawie 2000 lat temu jako przyprawa do potraw. Jednak zasługuje on na znacznie większe uznanie niż tylko przypisanie mu właściwości sensorycznych. Przyprawa ta dzięki zawartości licznych substancji chemicznych wykazuje bardzo szerokie działanie lecznicze i zdrowotne.

Ziele cząbru wykazuje właściwości wspierające układ pokarmowy. Wspiera trawienie, wykazuje działanie przeciwbiegunkowe i przeciwskurczowe. To nie wszystkie właściwości, które można przypisać tej roślinie. Cząber wykazuje również działanie antybakteryjne. Zawartość w cząbrze naturalnych antyoksydantów wspomaga walkę z wolnymi rodnikami. (Emre, Kurşat, Yilmaz, Erecevit; 2021)

Właściwości antyoksydacyjne

Abdollahi i.in. (2003) wykazali, że cząber jest źródłem substancji o właściwościach niszczących wolne rodniki. Nadmierne ich wytwarzanie w organizmie jest stanem patologicznym, któremu należy przeciwdziałać. Wolne rodniki powstają m.in. w wyniku stresu, aktywności fizycznej czy działania promieniowania UV. Nasz organizm również w niewielkich ilościach sam je wytwarza w warunkach fizjologicznych.

Jeśli dojdzie do nadmiernego ich powstawania, mogą przyczynić się one do rozwoju wielu chorób. Do takich schorzeń możemy zaliczyć m.in. cukrzycę, miażdżycę, nadciśnienia tętnicze czy choroby nowotworowe. Właściwości zmiatające wolne rodniki roślina ta zawdzięcza obecności fenoli i flawonoidów. Im więcej związków o działaniu antyoksydacyjnym tym zioło wykazuje wyższy poziom działania antyoksydacyjnego.

Właściwości przeciwcukrzycowe, hepatoprotekcyjne, antycholesterolemiczne

Jak wykazują badania przeprowadzone przez Saadat i.in. (2004) wolne rodniki odgrywają znaczną rolę w procesie powstawaniu cukrzycy. Cząber dzięki obecności związków zmiatających wolne rodniki może być stosowany wspomagająco przy leczeniu cukrzycy.  

Najafi i.in. (2016) w swoich badaniach wykazali, że olejek eteryczny pozyskiwany z cząbru przyczynia się do obniżenia cholesterolu całkowitego. Co więcej, zaobserwowano również aktywność enzymów wątrobowych. Obniżenie stężenie glukozy we krwi na czczo, trójglicerydy, lipoproteiny o małej gęstości (LDL) i lipoproteiny o bardzo małej gęstości (VLDL). Cząber jest uznawany za zioło wspomagajace pracę wątroby.  

Assaei i.in. (2004) udowodnili, że nadczynność tarczycy jest często związana ze stresem oksydacyjnym i nagromadzeniem wolnych rodników w wątrobie, a to w konsekwencji prowadzić może do uszkodzenia wątroby i upośledzenia jej funkcji.

W wielu badaniach na zwierzętach wykazano korzystny wpływ olejku pozyskiwanego z cząbru na poziom transaminazy asparaginianowej w surowicy i transaminazy alaninowej. Aminotransferaza asparaginianowa i transaminaza alaninowa są enzymami wewnątrzkomórkowymi biorącymi udział w procesach metabolicznych zachodzących w komórkach. Oba enzymy występują głównie w komórkach wątroby, ale również znaleźć je można w mięśniu sercowym.

Bardzo istotne jest to, że oba enzymy w surowicy zdrowego człowieka występują w niewielkich ilościach, a do ich wydzielania dochodzi w momencie uszkodzenia wątroby. Olejek eteryczny pozyskiwany z cząbru ma zatem właściwości wspomagajace pracę wątroby, a także wspomaga procesy regeneracyjne.

Korzystny wpływ olejku z cząbru zaobserwowano również na wątrobowy dialdehyd malonowy (MDA), który jest głównym produktem ubocznym utleniania wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Jest to biologiczny marker stresu oksydacyjnego. Związek ten bardzo niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie organizmu. MDA niszczy naczynia krwionośne oraz przyczynia się do rozwoju miażdżycy. Uszkadza strukturę błony komórkowej, zaburzając jej funkcjonowanie. Olejek pozyskiwany z cząbru wraz w połączeniu z witaminą E (200 mg / kg) dzięki właściwością antyoksydacyjnym zapobiega wytwarzaniu dialdehydu malonowego, a tym samym chroni m.in. naczynia krwionośne przed jego szkodliwym działaniem i degradacją. (Assaei i.in.; 2004).

Podawanie pacjentom sproszkowanych liści surowego cząbru wykazało znaczny spadek poziomu cholesterolu całkowitego i LDL. Zaobserwowano również wzrost cholesterolu HDL, całkowitej mocy przeciwutleniaczy i substancji reaktywnych z kwasem tiobarbiturowym  (TBARS), które są jednym z markerów stresu oksydacyjnego. Co ciekawe w tych badaniach nie zaobserwowano wpływu rośliny na poziom glukozy w surowicy krwi. A także trójglicerydów, kreatyniny i TBARS w surowicy (z Vosough-Ghanbari i.in.; 2008). 

Właściwości wspomagajace krzepniecie krwi i zapobieganie powstawaniu zatorów

Badania przeprowadzone przez Yazdanparast i Shahriyary (2008) wykazują, że ekstrakt metanolowy pozyskiwany z rośliny ma właściwości hamujące na adhezję aktywowanych płytek krwi. Co więcej, wykazano również hamujące działanie na adhezję płytek krwi. Dzięki takim właściwościom korzystnie wpływa na proces krzepnięcia krwi.

Korzystny wpływ na układ immunologiczny i wsparcie odporności

Ekstakt etanolowy pozyskiwany z tej rośliny istotnie pływa na parametry immunologiczne. Przyjmowanie ekstraktu w badaniach wykonanych przez Dehkordi i.in. (2015) dowiodło istotnego wzrostu albumin, czyli głównych białek osocza krwi. Zaobserwowana również wzrost poziomu fagocytozy, czyli procesu, który stanowi pierwszą linię obrony naszego organizmu przed patogenami. Co więcej, zaobserwowano wzrost liczby neutrofili jednego rodzaju komórek odpornościowych. (Dehkordi i.in.; 2015) 

W innych badaniach oceniono różne stężenia wodno-alkoholowego ekstraktu pod kątem ich działania rozkurczającego na tchawicę. Wykazano wówczas działanie przeciwzapalne na wywołane zapalenie błony śluzowej nosa i zatok. (Uslu i.in.; 2003)

Wykazano, że cząber ma działanie ochronne w nawracającym aftowym zapaleniu jamy ustnej. Zarówno olejek eteryczny, jak i ekstrakt wodno-alkoholowy wykazały skrócenie czasu eliminacji bólu. Wpłynęły również istotnie na skrócenie czasu całkowitego wyleczenia (Amanlou, Babaee, Saheb-Jamee, Salehnia, Farsam; 2007)

Olejek z cząbru ogrodowego — pozyskiwanie i właściwości zdrowotne

Olejek pozyskiwany z cząbru jest najcenniejszym składnikiem, który można wydobyć z tej rośliny. Nie bez powodu cząber zbierany jest w okresie kwitnienia. To właśnie wtedy zawartość olejków eterycznych jest w nim największa. W zależności od metody pozyskiwania olejków eterycznych ich skład może znacząco się różnić. Sefidkon i in. (2006) przeprowadzili badania, w których udało im się wydobyć najwięcej olejku eterycznego, susząc ziele w temp. 45*C, a następnie, stosując destylację parą wodną. Otrzymano wówczas olejek eteryczny o następującym składzie.

Składnik olejku eterycznego	Procentowa zawartość składnika
γ-terpinen	70,4%
karwakrolu	12,3%
p-cymenu	6,5%
α-terpinenu	5,8%

Sefidkon i in. (2006) porównali również skład olejków pozyskiwanych suszeniem w suszarniach.

Składnik olejku eterycznego	Procentowa zawartość składnika
Karwakrol	44,0%
γ-terpinen	41,8%
p-cymenu	4,3%
α-terpinenu	3,4%

Działanie antybakteryjne

Cząber zawiera wiele cennych związków biologicznie aktywnych. To właśnie dzięki, wykazaniu ich właściwości leczniczych cząber mógł znaleźć zastosowanie w medycynie i przemyśle farmaceutycznym. Głównymi składnikami olejków eterycznych pozyskiwanych z cząbru są m.in. tymol i karwakrol. Związki te wykazują silne działanie przeciwbakteryjne (Skubij, Dzida, Jarosz, Pitura, Jaroszuk-Sierocińska; 2020).

Głównymi składnikami olejków eterycznych pozyskiwanych z cząbru są:

• Tymol – 40,54%
• γ-terpeny – 18,56%
• Karwakrol – 13,98% 
• P-cymen – 8,97%

Badania przeprowadzone przez Adiguzel i.in. (2007) potwierdzają silne działanie związków pozyskanych z olejków eterycznych zarówno wobec bakterii, jak i grzybów. Potwierdzone zostało działanie przeciwbakteryjne względem 25 gatunków bakterii: Acinetobacter lwof. Bacillus macerans. Bacillus megaterium. Bacillus subtilis. Brucella abortus. Enterobacter cloacae. Klebsiella pneumoniae. Pseudomonas aeruginosa. Salmonella cholerasuis. Salmonella enteritidis. Shigella sonnei. Staphylococcus epidermis. Staphylococcus hominis. Streptococcus pyogenes. Yersinia enterocolitica.

Wykazano działanie przeciwgrzybiczne wobec 8 gatunków grzybów m.in. Aspergillus flavus. Alternaria alternate. Aspergillus variecolor. Fusarium oxysporum. Fusarium solani. Fusarium tabacinum. Penicillum spp. Rhizopus spp.

Pozytywne działanie ochronne wykazano również wobec jednego gatunku drożdży z rodzaju Candida albicans.

Niestety, nie na wszystkie bakterie składniki zawarte w olejku eterycznym działają hamująco. Działania takiego nie zaobserwowano w kontakcie z takimi bakteriami jak.: Bacillus subtilis. Enterococcus feacalis. Escherichia coli. Morgonella morganii. Proteus vulgaris. Staphylococcus aureus i Streptococcus yogenes.

Działanie bakteriobójcze tych związków powiązane jest, ze zdolnością niszczenia bakteryjnej błony komórkowej przez tymol i karwakrol. Badania przeprowadzone przez Adiguzel i.in. (2007) wykazują, że składniki te przenikają do wnętrza komórek i zakłócają metabolizm komórkowy. Inne badania wskazują, że zaburzają strukturę błony komórkowej i reagują z miejscami aktywnymi enzymów.

Działanie przeciwbiegunkowe

W badaniach przeprowadzonych przez Hajhashemi i in. (2000) wykazano działanie zwiotczające mięśnie gładkie jelita cienkiego i właściwości przeciwbiegunkowe olejku eterycznego cząbru. Co więcej, wykazano korzystny wpływ olejku pozyskiwanego z cząbru na niszczenie patogenów żołądka i jelit.

Działanie moczopędne

Olejek eteryczny pozyskiwany z cząbru górskiego wykazuje działanie moczopędne. Zostało to potwierdzone w badaniach przeprowadzonych przez Stanic i Samaržija (1993). Co ciekawe, zarówno roztwór olejku eterycznego (0,1%), jak i roztwory infuzyjne (10%) wykazywały działanie moczopędne dopiero po 3 dniach stosowania. Na początku eksperymentu zauważono znaczny spadek diurezy. Dopiero po tym etapie stopień diurezy stopniowo wzrastał. 

Napar z cząbru. Przygotowanie i właściwości

Aby przygotować napar z cząbru, należy 2 łyżeczki suszonego lub łyżeczkę świeżego ziela zalać szklanką wrzątku. Następnie należy 3 minuty podgrzewać pod przykryciem i odstawić na 10 minut. 

Tak przygotowany napar należy pić ok. 2 razy dziennie.

Napar z ziela pomaga złagodzić wszelkie dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Spożycie go po posiłku złagodzi m.in. wzdęcia. Zapobiega nadmiernej fermentacji w jelitach oraz skutecznie łagodzi wszelkiego rodzaje stany zapalne. Tak jak już wspomniałam we wcześniejszej części artykułu dzięki temu, że roślina zawiera związki o działaniu antybakteryjnym, przeciwgrzybiczym, przeciwasożytniczym pomaga złagodzić zakażenia bakteryjne, jak i pasożytnicze przewodu pokarmowego.

Do czego używać cząbru?

Przyprawa ta doskonale odnajduje się w kuchni. Cząber w pełni wpasuje się w dania jednogarnkowe. Swoje zastosowanie cząber ogrodowy znalazł m.in. jako dodatek do:

• Mięs, zwłaszcza świetnie komponuje się z dziczyzną
• Grzybów
• Potraw z dodatkiem kapusty
• Potraw zawierających rośliny strączkowe) jak np. fasolka po bretońsku, czy zupa grochowa

Cząber doskonale komponuje się z sosem pomidorowym. Suszone ziele cząbru dodaje lekko korzennego, pikantnego aromatu łagodnym potrawom. Dodatkowo cząber używany jest jako składnik mieszanek przypraw. Stosowany może być również jako dodatek do herbaty.

Podsumowanie

Cząber jest rośliną, która wykazuje wiele właściwości prozdrowotnych. Jednocześnie, dalej nie jest ona doceniona tak, jak na to zasługuje. Zioła są cennym surowcem, który możemy hodować nie tylko w przydomowych ogródkach, ale również na balkonach. Większość z nich nie potrzebuje również żadnych specjalnych warunków poza dostępem do światła.

Właściwości prozdrowotne, które niesie za sobą regularne spożywanie cząbru są naprawdę olbrzymie. Obrazują to przytoczone w artykule właściwości prozdrowotne tego zioła.

Bibliografia:

1. Abdollahi, M., Salehnia, A., Mortazavi, S. H. R., Ebrahimi, M., Shafiee, A., Fouladian, F., (2003). Antioxidant, antidiabetic, antihyperlipidemic, reproduction stimulatory properties and safety of essential oil of Satureja Khuzestanica in rat in vivo: a toxicopharmacological study. Medical Science Monitor, 9(9), BR331-BR335.
2. Adiguzel, A., Ozer, H., KiliC, H., & CetiN, B. (2007). Screening of antimicrobial activity of essential oil and methanol extract of Satureja hortensis on foodborne bacteria and fungi. Czech Journal of food sciences, 25(2), 81.
3. Amanlou M., Babaee N., Saheb-Jamee M., Salehnia A., Farsam H. (2007) Efficacy of Satureja khuzistanica extract and its essential oil preparations in the management of recurrent aphthous stomatitis,Journal of Research in Pharmacy Practice, 2(2), 88.
4. Assaei R., Zal F., Mostafavi-Pour Z., Dabbaghmanesh M.H., Geramizadeh B.,(2014) Hepatoprotective effect of Satureja khuzestanica essential oil and vitamin E in experimental hyperthyroid rats: evidence for role of antioxidant effect  Iran J Med Sci, 39 (2014), pp. 459-466
5. Dehkordi H.S., Dehkordi M.J., Chaleshtori M.R., Khamesipour F., Katsande S. (2015), Effect of alcohol extract of Zataria multiflora (Boiss), Satureja bachtiarica (Bunge) and Zaravschanica membranacea (Boiss) on immuno-hematologic factors in rats, Trop J Pharm Res, 14, pp. 1999-2004
6. Emre, İ., Kurşat, M., Yilmaz, Ö., & Erecevit, P. (2020). Chemical compositions, radical scavenging capacities and antimicrobial activities in seeds of Satureja hortensis L. and Mentha spicata L. subsp. spicata from Turkey. Brazilian Journal of Biology.
7. Hajhashemi V., Sadraei H., Ghannadi A.R., Mohseni M. (2000), Antispasmodic and anti-diarrhoeal effect of Satureja hortensis L. essential oil;  Journal of Ethnopharmacology, 71(1-2), 187–192.
8. Najafi G., Farokhi F., Shalizar Jalali A., Akbarizadeh Z., (2016), Protection against Cyclosporine-Induced Reprotoxicity by Satureja khuzestanica Essential Oil in Male Rats, Int J Fertil Steril, 9 (2016), pp. 548-557
9. Nurzyńska-Wierdak, R. (2016). Wybrane aspekty aktywności biologicznej flawonoidów. Annales Horticulturae, 26(4), 67-78. Pobrano z https://czasopisma.up.lublin.pl/index.php/ah/article/view/492
10. Saadat M., Pournourmohammadi S., Donyavi M., Khorasani R., Amin G., Nazar Salehnia A., et al. (2004), Alteration of rat hepatic glycogen phosphorylase and phosphoenolpyruvate carboxykinase activities by Satureja khuzestanica Jamzad essential oil, J Pharm Pharm Sci, 7 (2004), pp. 310-314
11. Sefidkon, F., Abbasi, K., & Khaniki, G. B. (2006). Influence of drying and extraction methods on yield and chemical composition of the essential oil of Satureja hortensis. Food Chemistry, 99(1), 19–23.
12. Seidler-Łożykowska K. , Kaźmierczak K. , Kucharski W. A , Mordalski R. , Buchwald W. (2006) Plonowanie i jakość surowca bazylii pospolitej, cząbru ogrodowego, majeranku ogrodowego, oraz tymianku właściwego w uprawie ekologicznej na stanowisku po oborniku, Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 51(2), 157-160
13. Skubij, N., Dzida, K., Jarosz, Z., Pitura, K., & Jaroszuk-Sierocińska, M. (2020). Nutritional Value of Savory Herb (Satureja hortensis L.) and Plant Response to Variable Mineral Nutrition Conditions in Various Phases of Development. Plants, 9(6), 706.
14. Stanic, G., & Samaržija, I. (1993). Diuretic activity ofSatureja montana subsp. Montana extracts and oil in rats. Phytotherapy Research, 7(5), 363–366.
15. Uslu, C., Karasen, R. M., Sahin, F., Taysi, S., & Akcay, F. (2003). Effects of aqueous extracts of Satureja hortensis L. on rhinosinusitis treatment in rabbit. Journal of Ethnopharmacology, 88(2-3), 225–228.
16. Vosough-Ghanbari, S., Rahimi, R., Kharabaf, S., Zeinali, S., Mohammadirad, A., Amini, S., Yasa, N., Salehnia, A., Toliat, T., Nikfar, S., Larijani, B., & Abdollahi, M. (2010). Effects ofSatureja khuzestanicaon Serum Glucose, Lipids and Markers of Oxidative Stress in Patients with Type 2 Diabetes Mellitus: A Double-Blind Randomized Controlled Trial. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 7(4), 465–470. 
17. Yazdanparast R., ShahriyaryL., (2008) Comparative effects of Artemisia dracunculus, Satureja hortensis and Origanum majorana on inhibition of blood platelet adhesion, aggregation and secretion, Vascular Pharmacology, 48(1), 32–37.