Czkawka i jej przyczyny — które produkty nasilają objawy i jak się jej skutecznie pozbyć?

Czy jest coś, co można powiedzieć o czkawce bez zaglądania do podręczników i artykułów naukowych? Z pewnością tych kilka rzeczy: pojawia się nagle, jest nieprzyjemna i przytrafia się większości z nas. A teraz spróbujmy przypomnieć sobie ostatni raz, kiedy dopadła nas czkawka. Wyobraźmy sobie, że trwa aż dotąd i będzie trwać jeszcze przez długie lata. Takiej uporczywej czkawki doświadczył pewien Amerykanin, który czkał przez 68 lat. Z tego powodu znalazło się dla niego miejsce w Księdze Rekordów Guinnessa. Żył jednak długo (97 lat) i można powiedzieć, że szczęśliwie. Wiódł normalne życie — był dwukrotnie żonaty i doczekał się ośmiorga dzieci. [2] To bardzo ciekawy i nietypowy przypadek. Równie ciekawy jest sam mechanizm powstawania czkawki.

Spis treści:

Jak powstaje czkawka?
Czkawka u noworodków
Czkawka u zwierząt
Przyczyny
Czkawka ostra czy przewlekła?
Choroby powodujące częstą czkawkę
Żywność nasilająca czkawkę
Domowe sposoby na czkawkę
Jak dietetyk może wesprzeć pacjenta?
Podsumowanie

Jak powstaje czkawka?

Czkawka powstaje wskutek odruchu- kumulacji mechanizmów aferentnych, ośrodkowych i eferentnych. Nerw błędny, nerw przeponowy oraz współczulne włókna nerwowe, unerwiają klatkę piersiową, jamę brzuszną oraz jamę nosowo-gardłową. Można powiedzieć, że mechanizm powstawania czkawki działa jak lawina: bodziec wyzwala mechanizmy, prowadzące do określonej reakcji i efektu:

Mechanizmy aferentne uruchamiają się, gdy zakończenia nerwów w tych obszarach ciała są stymulowane. Na przykład, rozciągnięcie ścian żołądka wyzwala impulsy nerwowe. Docierają one do centralnego układu nerwowego.
Te impulsy nerwowe stymulują ośrodki czkawki w rdzeniu przedłużonym lub pniu mózgu. W przypadku pnia mózgu wciąż trwają badania. W odpowiedzi powstają impulsy eferentne (ośrodkowe). Docierają one do przepony przez włókna odśrodkowe nerwu przeponowego, gdzie wywołują skurcz. Trafiają też do mięśni zamykających głośnię, co powoduje charakterystyczny dźwięk. Wreszcie docierają też do dodatkowych mięśni oddechowych. [3]

Czkawka u noworodków. Pół godziny czkania dziennie, czyli trudne początki życia malucha

To nie żarty- naprawdę oszacowano, że czkawka trwa u noworodków ponad pół godziny dziennie [3]. Oczywiście jest to suma wszystkich epizodów czkawki występujących podczas doby.

Czkawka występuje już w życiu płodowym. Gdy dziecko osiągnie już większe rozmiary, czkanie malucha może być odczuwane przez mamę. Bywa również uchwycone na obrazie USG, jako rytmiczne podskoki. Łapczywe połykanie płynu owodniowego, którym otoczone jest dziecko w łonie matki, może drażnić nerwy w tej części ciała. Co dzieje się dalej- już wiemy.

Po narodzinach występowanie czkawki u dziecka jest częste i regularne. Stopniowo maleje wraz z rozwojem dziecka, ponieważ tak częsta czkawka u noworodków związana jest z niedojrzałym ośrodkowym układem nerwowym [1]. Czkawka występująca kilka razy dziennie u noworodka jest zjawiskiem powszechnym i uznawanym za normę. Sytuacja wygląda inaczej w przypadku starszych dzieci.

Czkawka to nie tylko ludzka dolegliwość

Istnieje hipoteza, która zakłada, że czkawka jest bardzo starym odruchem- pozostałością formy oddychania płazów, które wciągają wodę do skrzeli. Czkanie ssaków jest odruchem bardzo przypominającym ten mechanizm płazów. [3]

Co łączy ssaki? Oczywiście sposób odżywiania się w początkowym okresie życia- czyli picie mleka matki a co za tym idzie- czkawka. Miewają ją psy, koty oraz inne ssaki. Tak jak w przypadku ludzi- również wśród zwierząt czkawka jest częstsza u osesków.

Czkawka w życiu płodowym ssaków, jak i w okresie noworodkowym odgrywa ważną rolę ochronną

Po pierwsze: odruch czkania pomaga noworodkowi usuwać z żołądka powietrze połknięte podczas ssania. Dzieje się to poprzez ucisk na dno żołądka przez przeponę, podczas skurczu. Efektem tego jest większa ilość spożytego mleka i bardziej efektywne odżywianie. W naturze umożliwiało to, a wśród zwierząt nadal umożliwia, przetrwanie. [1]
Po drugie: czkanie to zaprogramowane ćwiczenia izometryczne mięśni wdechowych, umożliwiające prawidłowe doskonalenie funkcji tych mięśni. Czkanie w życiu płodowym pojawia się wcześniej niż właściwe ruchy oddechowe. [1]

Najczęstsze przyczyny. Kliniczne spojrzenie na czkawkę

Czkawka to powtarzające się odruchy czkania. Występują od 2 do 60 razy na minutę i trwają dłużej niż kilka minut. Jest to bardzo powszechne wśród ludzi, niezależnie od miejsca zamieszkania, płci, rasy, warunków życia oraz innych czynników socjoekonomicznych.

Jakie czynniki mogą wyzwalać reakcje prowadzące do powstania czkawki?

jedzenie w pośpiechu
spożywanie obfitych posiłków (nadmierne rozdęcie żołądka)
spożywanie napojów gazowanych
spożywanie nawet niewielkich ilości alkoholu
intensywne doznania emocjonalne (stres, ekscytacja, szok, strach)
bardzo zimne lub gorące posiłki

Czkawka ostra i przewlekła. Czym się różnią?

Ostra	Przewlekła
występuje sporadycznie	ma charakter nawracających napadów
trwa do 48 godzin	nie ustępuje po 48 godzinach
wywołana zazwyczaj czynnikami fizjologicznymi (wymienionymi wyżej), ustępująca samoistnie	może być objawem chorób wewnętrznych, oporna na leczenie, nie ustępuje samoistnie
nie stanowi powodu do niepokoju, występowanie sporadyczne czkawki, uznaje się za normę	powinna skłonić do wizyty u specjalisty i poszukiwania przyczyny, Kiedy

Kiedy wykonać dodatkowe badania — czy czkawka może być sygnałem dolegliwości i chorób?

Jak już wcześniej wspomniałam, czkawka jest efektem drażnienia nerwu błędnego. Jest to nerw, który unerwia wiele narządów wewnętrznych, w związku z czym potencjalnych dolegliwości współistniejących z czkawką może być wiele.

Choroba refluksowa przełyku

Jedno z najbardziej powszechnych schorzeń gastroenterologicznych. Może prowadzić do pogorszenia jakości życia, uszkodzenia błony śluzowej przełyku oraz innych powikłań. Większość z nas za najczęstszy objaw refluksu uznaje zgagę, puste odbijania czy cofanie się treści pokarmowej. Charakterystycznym objawem tego schorzenia jest również czkawka.

Problemy, które mogą prowadzić do refluksu, mają swoje źródło w sąsiedztwie przepony. Winowajcami występowania tego schorzenia mogą być przepuklina rozworu przełykowego oraz nadmierna relaksacja dolnego zwieracza przełyku. Na to może wpływać wiele substancji, o czym będzie mowa w dalszej części. Nic zaskakującego, że patologie występujące tuż pod przeponą, mogą również oddziaływać na samą przeponę i jej czynność skurczową. Powodują w ten sposób czkawkę.

Czkawka w chorobie refluksowej może być wywołana przez obniżenie ciśnienia w dolnym zwieraczu przełyku.

Czkawka jako objaw choroby wrzodowej żołądka

Również w klinicznym ujęciu choroby wrzodowej żołądka, wymienia się czkawkę jako jeden z wielu występujących objawów. [5] Wrzody żołądka to uszkodzenia w ścianie żołądka, które obejmują błonę śluzową, mięśniową oraz tkankę podśluzową. Wrzody mogą być liczne i się rozrastać, wnikając coraz głębiej, prowadząc do powikłań i dolegliwości bólowych [5]. Wówczas mówimy o chorobie wrzodowej żołądka. Jeżeli oprócz częstej czkawki obserwujemy takie objawy jak:

ból w nadbrzuszu w trakcie lub po posiłku
nudności, wymioty (kwaśną treścią)
zaparcia lub biegunki
wzdęcia
nadmierne wydzielanie śliny
zgaga

Wówczas warto zgłosić się do specjalisty i rozważyć diagnostykę gastroenterologiczną.

Jaka żywność nasila czkawkę?

Jedzenie, które nasila lub wyzwala czkawkę w przebiegu schorzeń układu pokarmowego to: [4]

posiłki bogatotłuszczowe (ze względu na to, że stymulują wydzielanie cholecystokininy. Wpływa to na nadmierną relaksację dolnego zwieracza przełyku )
alkohol (również powoduje nadmierną relaksację dolnego zwieracza przełyku)
napoje gazowane
kawa, mocna herbata, kakao, czekolada (zawierają metyloksantyny, które obniżają ciśnienie w dolnym zwieraczu przełyku, stymulują wydzielanie soku żołądkowego)
cebula, czosnek, szparagi, por, karczochy (działanie wywołujące spontaniczne relaksacje dolnego zwieracza przełyku)

W dodatku starajmy się spożywać posiłki w spokoju, niespiesznie, dokładnie przeżuwając kęsy przed połknięciem. Nie tylko zapobiegnie to połykaniu nadmiernej ilości powietrza, ale również może nas ustrzec przed problemami trawiennymi.

Ważne jest też spożywanie regularnych, mniejszych posiłków. Po pierwsze, unikniemy w ten sposób szybkiego jedzenia, gdy odczuwamy duży głód. Na przykład, przerwa między posiłkami była zbyt długa. Po drugie, posiłki będą mniejsze, jeżeli będziemy spożywać je częściej i unikniemy w ten sposób nadmiernego rozciągnięcia żołądka.

Płyny spożywajmy w temperaturze pokojowej lub letnie. Woda prosto z lodówki, kawa prosto z ekspresu. Temperatura napoju (zbyt niska lub zbyt wysoka) może być właśnie tym bodźcem wyzwalającym odruchy aferentne. Zrezygnujmy z mocnej kawy i herbaty, na rzecz lżejszych naparów. Jeżeli chodzi o kawę- przy wrzodach żołądka lepszym wyborem będzie kawa z mlekiem. Na rynku dostępne są również specjalne kawy, dla osób z problemami żołądkowymi- zwykle o niższej kwasowości lub średnio wypalane.

Przewlekła czkawka

Według różnych źródeł- diagnozowana, gdy trwa ponad 48 godzin, według innych- po ponad miesiącu. [1,3] Według doświadczeń specjalistów, występuje rzadko. Z przewlekłą czkawką mamy do czynienia, gdy napady często się powtarzają, nie ustępują samoistnie, są długotrwałe. W dodatku utrudniają codziennie funkcjonowanie (kłopoty ze snem, ze spożywaniem posiłków) i prowadzą do wyczerpania. Taka czkawka może sygnalizować poważne procesy chorobowe toczące się w organizmie, których przyczyny należy ustalić. [3] Potrzebne są wtedy odpowiednie badania. Może być również powodowana przez niektóre leki (barbiturany, sterydy i sulfonamidy).

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Bezwzględnie powinniśmy zgłosić się do lekarza, kiedy czkawce towarzyszą objawy alarmowe ze strony układu nerwowego. Mogą zwiastować poważne choroby:

Niedowidzenie połowicze
Oczopląs
Podwójne widzenie
Dysmetria
Zaburzenia równowagi
Połowicze zaburzenia czucia
Objawy oponowe
niezdolność wykonywania naprzemiennych ruchów. [3]

Domowe sposoby na czkawkę

Warto wiedzieć, że żaden z tych sposobów nie jest skuteczny w każdym przypadku. Sam zakres unerwienia aferentnego odruchu czkania jest zmienny międzyosobniczo. [3]

Spróbujmy znaleźć własne antidotum na czkawkę:

wstrzymywanie oddechu
połknięcie lub powolne rozpuszczanie w ustach łyżeczki cukru
wypicie szklanki wody, małymi łyczkami
wystraszenie osoby, której dokucza czkawka
oddychanie do papierowej torebki

To sposoby na czkawkę dla większości z nas, domowe, proste, niewymagające użycia przyrządów czy farmaceutyków.

Zdarzają się jednak przypadki czkawki uporczywej, wymagające farmakoterapii. Najczęściej specjaliści do leczenia uporczywej czkawki stosują neuroleptyk-chloropromazynę lub agonistę receptorów GABA- baklofen [3]. Stosuje się również leki przeciwdepresyjne i przeciwparkinsonowskie.

Nie po mogło? Oto kilkanaście ludowych i nietypowych sposobów na pozbycie się czkawki. Traktujmy je jako ciekawostki, nie zaś zalecenia:

Picie wody do góry nogami: Jednym z popularnych sposobów jest picie wody w pozycji przechylonej do przodu. Ustawiamy się tak, aby głowa skierowana była w dół, a kubek z wodą znajdował się nad głową. Uważa się, że ten sposób może pomóc w uspokojeniu przepony. Należy jednak unikać tego sposobu z uwagi na ryzyko zachłyśnięcia się
Wstrzymywanie oddechu: Wiele osób wierzy, że wstrzymywanie oddechu na tak długo, jak to możliwe, zwiększa poziom dwutlenku węgla we krwi. Ma to pomóc w zatrzymaniu czkawki. Tutaj ponownie należy być ostrożnym — wstrzymanie oddechu na długo i przy istniejących chorobach może powodować niedotlenienie.
Ssanie cytryny lub octu: Intensywny, kwaśny smak cytryny lub octu może odwrócić uwagę nerwu przeponowego, pomagając zakończyć czkawkę.
Połknięcie łyżeczki cukru: Szybkie połknięcie łyżeczki suchego cukru to kolejny popularny sposób na czkawkę. Słodki smak i konsystencja cukru mogą stymulować nerwy i przerwać czkawkę.
Straszenie: Choć może się wydawać zabawne, nagłe wystraszenie osoby mającej czkawkę może wywołać szok. Czasami przerwie rytmiczne skurcze przepony, prowadząc do ustąpienia czkawki.
Pociąganie za język: Delikatne pociągnięcie za język ma stymulować nerwy odpowiedzialne za czkawkę i pomóc w jej zakończeniu. To metoda znana już w starożytności.
Zaciskanie uszu: Zatkanie uszu palcami na około 20-30 sekund może stymulować nerw błędny, co czasami pomaga zatrzymać czkawkę.
Picie lodowatej wody: Szybkie wypicie kilku łyków bardzo zimnej wody może pomóc w zresetowaniu przepony, co może zakończyć czkawkę.
Ssanie kostki lodu: Rozpuszczająca się w ustach kostka lodu może schłodzić gardło i przeponę, przerywając odruch czkawki.
Spożycie masła orzechowego: Zjedzenie łyżeczki masła orzechowego w sposób, który wymaga intensywnego żucia i połykania. Może zmienić rytm oddechowy i zatrzymać czkawkę.
Masowanie podniebienia: Delikatne masowanie podniebienia językiem może również stymulować nerwy. W efekcie może pomóc przerwać czkawkę.
Połknięcie kawałka chleba: Zjedzenie suchego kawałka chleba, zwłaszcza twardej skórki, może pomóc w zmianie rytmu przełykania i oddychania, co czasem zatrzymuje czkawkę.
Łyżka miodu: Powolne przełknięcie łyżki miodu może pokryć gardło i stymulować zakończenia nerwowe, pomagając zatrzymać czkawkę.

Jak dietetycy mogą wspierać pacjentów z nawracającą czkawką?

Wiemy jakie grupy produktów poprzez relaksację dolnego zwieracza przełyku, mogą wywoływać czkawkę. Jako dietetycy możemy skomponować odpowiedni jadłospis wykluczający lub ograniczający te produkty.

Zasady, które warto wziąć pod uwagę, komponując jadłospis dla pacjentów zmagających się z nawracającą czkawką:

Zbilansowanie makroskładników oraz regularne, mniejsze posiłki (5-6 posiłków dziennie)
Wykluczenie z diety tłuszczów zwierzęcych będących źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych. Mowa o usunięciu smalcu, słoniny, oraz tłustego mięsa: żeberek, golonki, karkówki, boczku, kiełbasy, mięsa drobiowego ze skórą, tłustych wędlin, salami. Należy zastąpić je mięsem drobiowym, chudą wołowiną, sporadycznie chudszą wieprzowiną, chudymi wędlinami rybami, szczególnie chudymi (dorsz, sandacz, sola). Sporadycznie można sięgnąć po zdrowsze źródła tłuszczu, takie jak łosoś lub inne tłuste ryby morskie.
Posiłki powinny być gotowane, duszone na parze lub pieczone w piekarniku. Należy unikać smażenia, szczególnie w głębokim tłuszczu.
Spożywane posiłki powinny być umiarkowanie ciepłe, nie za gorące oraz nie za zimne. Przykłady: jogurt wyjęty wcześniej z lodówki, posiłki lekko ostudzone.
Posiłki powinny być spożywane w spokoju, bez pośpiechu. Powinniśmy skoncentrować się na jedzeniu posiłku, najlepiej nie patrząc w telefon, telewizor, przeżuwając dokładnie pokarm przed połknięciem.

W przypadku czkawek trwających wiele minut, dni warto odesłać pacjenta do lekarza. Może on uchwycić inne przyczyny oraz zlecić odpowiednie badania i przepisać leki.

Podsumowanie

Czkawka jest powszechną dolegliwością występującą u ludzi na całym świecie. Najczęściej ”męczy” nas przez chwilę, ustępuje samoistnie lub po zastosowaniu popularnych metod przerywania czkawki i nie stanowi powodu do niepokoju. Przedłużająca się lub nawracająca czkawka może być objawem różnych dolegliwości, chorób lub błędów dietetycznych. Czasem wystarczy zwrócić uwagę pacjentów na kilka rzeczy, dotyczących spożywania posiłków, jak i samych posiłków. Zdarza się również że skorygowanie błędów dietetycznych nie pomaga, wówczas warto skierować pacjenta do lekarza, w celu poszerzenia diagnostyki.

Bibliografia:

Agnieszka Cywińska-Bernas, Maja Łudzik, Leokadia Bąk- Romaniszyn. Czkawka u dzieci- niegroźna dolegliwość czy poważny objaw chorobowy? Pediatria i Medycyna Rodzinna 2007, 3 (4), str. 282-289.
Pobrane z: guinessworldrecords.com, longest attack of hiccups.
Piotr Nadratowski, Karol Jastrzębski, Uporczywa czkawka- diagnostyka i terapia. Medycyna po Dyplomie, listopad-grudzień 2014.
Redakcja naukowa Marian Grzymisławski, 2022. Dietetyka Kliniczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Grażyna Kołodziej, Sylwia Klasik-Ciszewska, Profilaktyka i terapia żywieniowa w chorobie wrzodowej żołądka. Medycyna Rodzinna 3/2018.