GMO — czym są i czy należy się ich obawiać?

Historia organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMO) liczy już ponad 50 lat. Może się wydawać, że rośliny uprawiane tą metodą są rzadkie. W rzeczywistości w USA około 92% kukurydzy, 94% soi i bawełny to odmiany genetycznie zmodyfikowane. Trafiają one na europejskie półki sklepowe, w tym polskie. Czym tak naprawdę są GMO, po co powstają, czy powinniśmy ich unikać? Czy da się rozpoznać zwykły popcorn od tego zawierającego zmodyfikowaną genetycznie (GM) kukurydzę? Odpowiedź na te pytania i inne wątpliwości znajdziecie w artykule. 

Czym są GMO?

Zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE1, GMO to organizm, inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony z wykorzystaniem technik inżynierii genetycznej w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych, na skutek krzyżowania i/lub naturalnej rekombinacji. Modyfikacja genetyczna polega, więc na wszczepieniu do genomu biorcy fragmentu DNA z innego organizmu, który jest odpowiedzialny za wybraną cechę lub modyfikacji własnego, poprzez odpowiedniej techniki edycji genów. Pożądanym skutkiem ingerencji w DNA jest zmiana cech organizmu, który będzie trwale przekazywany jednostkom potomnym [1,2].

Korzyści i zagrożenia związane z żywnością GMO

Odporność na szkodniki i herbicydy

Jednym z celów rozwoju roślin GMO jest poprawa ochrony upraw, poprzez wprowadzenie odporności roślin na choroby wywoływane przez owady lub wirusy, lub poprzez zwiększenie tolerancji na herbicydy.

Odporność na owady osiąga się m.in. poprzez włączenie do rośliny genu wytwarzającego toksynę z bakterii Bacillus thuringiensis (Bt). Toksyna ta jest obecnie stosowana jako konwencjonalny środek owadobójczy w rolnictwie i jest bezpieczna do spożycia przez ludzi. Odporność na wirusy uzyskuje się poprzez wprowadzenie genu niektórych wirusów wywołujących choroby u roślin. Odporność na wirusy sprawia, że ​​rośliny są mniej podatne na choroby przez nie wywoływane, co skutkuje wyższymi plonami [13]. Np.:

• kukurydza (MON863 × MON810)- geny cryIA: tolerancja na szkodniki Lepidoptera
• soja (MON40-3-2)- gen CP4 EPSPS: tolerancja na herbicyd (glifosat).
• bawełna (MON15985)- geny cry1Ac i cry2Ab2: tolerancja na szkodniki Lepidopter
• rzepak (T45)- gen pat: tolerancja na herbicyd (glufosynat amonowy)
• burak cukrowy (H7-1)- gen CP4 EPSPS: tolerancja na herbicyd (glifosat) [2].

Zwiększona wydajność plonów

Zwiększona wydajność plonów dzięki genetycznie modyfikowanym organizmom (GMO) jest jednym z głównych argumentów wspierających ich stosowanie.  Metaanaliza 147 badań sprawdzających wpływ GMO na plony, tj.: koszty produkcji i użycie pestycydów, wykazała, że uprawy GMO zwiększają plony średnio 21%, zmniejszają użycie pestycydów o 37%, i podnoszą zyski rolników o 68% [44].

Zwiększona wartość odżywcza

Modyfikacje genetyczne są stosowane do wzbogacania żywności w niezbędne dla człowieka makroelementy, czy witaminy. Jednym z najbardziej znanym przykładem jest genetycznie modyfikowany „Złoty ryż”, który zawiera w ziarnie beta-karoten, przez co może być źródłem witaminy A dla człowieka. Uzyskany w ramach humanitarnego projektu w 1999 r. miał stanowić pomoc w złagodzeniu problemu niedostatku witaminy A w Azji, czy Afryce (gdzie jest on podstawą diety). Z powodu niedoboru witaminy A rocznie od 250 000 do 500 000 dzieci na świecie traci wzrok. Połowa z tej liczby umiera [23].

Innym przykładem są ziemniaki, których popularnymi metodami obróbki termicznej jest smażenie (>170°C), powodujące powstawanie toksycznego akrylamidu. Ich modyfikacja polega na ograniczeniu powstawania tego związku, głównie poprzez redukcję aminokwasów asparaginy lub cukrów redukujących [24]. Niedawno na rynek wprowadzono dwie rośliny uprawne z edytowanym genomem (CRISPR/Cas9 i TALEN ), pomidory o wysokiej zawartości GABA i soję o wysokiej zawartości kwasu oleinowego, poprawiające ich gęstość odżywczą [19].

Wpływ na środowisko

Brak prawidłowej kontroli nad uprawami roślin GM z genami odpowiadającymi za odporność na niektóre szkodniki, czy herbicydy może skutkować niekontrolowanym ich przekazywaniem między roślinami celowo zmodyfikowanymi a środowiskiem wolnym od GMO. Skutkiem tego może być powstawanie hybryd o niepożądanych cechach, wpływając na bioróżnorodność i ekosystemy naturalne [41], np. odporne na glifosat chwasty, będące poważnym problemem w Stanach Zjednoczonych [42]. 

Aspekty etyczne i społeczne

Genetycznie modyfikowane nasiona mogą być projektowane tak, aby były bardziej odporne na szkodniki i choroby. Oprócz korzyści z tym związanych istnieje ryzyko zmniejszenia ich różnorodności, ponieważ rolnicy mogą polegać na niewielkiej liczbie odmian roślin dostarczanych przez kilka dużych firm. To może zwiększyć podatność na choroby i szkodniki oraz prowadzić do utraty tradycyjnych odmian roślin [43].

Stan prawny dotyczący GMO w Polsce

Regulacje unijne

Dyrektywy i rozporządzenia UE

W zakresie przepisów dotyczących wprowadzania do obrotu produktów GMO na poziomie Unii Europejskiej (w tym Polski) istnieją dwie równoległe ścieżki ich autoryzacji. Jedna ustanowiona dla genetycznie zmodyfikowanych roślin i ich stosowania w przetwórstwie i przemyśle (Dyrektywa 2001/18/WE), natomiast druga przeznaczona jest dla wprowadzenia do obrotu genetycznie zmodyfikowanej żywności i pasz (Rozporządzenie 1829/2003/WE) [2,10].

Zgodnie z art. 13 rozporządzenia (WE) nr. 1829/2003 na etykiecie produktu spożywczego, który jest wyprodukowany lub zawiera składniki wyprodukowane z GMO powinna być zamieszczona jedna z następujących informacji:

• „genetycznie zmodyfikowany”,
• „wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanego (nazwa składnika)”,
• „zawiera genetycznie zmodyfikowany (nazwa organizmu)”,
• „zawiera (nazwa składnika) wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanego (nazwa organizmu).

Kluczowe akty prawne dotyczące GMO

Polskie prawo

Zgodnie z ramowym stanowiskiem RP przyjętym w roku 2008 oraz zapisami art. 49a ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U.2022.546 t.j.) Rzeczpospolita Polska jest krajem wolnym od upraw GMO. Wprowadzenie zakazu uprawy (z wejściem w życie 28 stycznia 2013 r.). nie wyklucza jednak importu i wykorzystywania produktów zawierających organizmy zmodyfikowane genetycznie w różnych sektorach [18,27]. Przykładami są m.in:

• Pasze dla zwierząt — największym zastosowaniem GMO w Polsce są pasze dla zwierząt. Genetycznie modyfikowana soja i kukurydza są często importowane i używane jako ich składniki.
• Produkty spożywcze — chociaż na polskim rynku nie ma wielu bezpośrednich produktów spożywczych zawierających GMO, niektóre importowane produkty mogą zawierać takowe składniki m.in.: produkty sojowe (np. tofu, sosy sojowe czy mleko sojowe), oleje (np. rzepakowy, margaryna, majonez), kukurydza (np. płatki kukurydziane, chipsy).
• Suplementy diety — suplementy diety mogą zawierać składniki pochodzące z GMO (np. pochodne kukurydzy i soi w suplementach witaminowych, wegańskich produktach proteinowych).

Europa i świat

Rośliny GMO dopuszczone do produkcji żywności i/lub pasz na terytorium UE to m.in.: bawełna, kukurydza, rzepak, soja, buraki cukrowe [9]. Aktualne dane dotyczące dostępności ich poszczególnych odmian w żywności dostępne są na oficjalnej stronie KE w Rejestrze UE:  https://webgate.ec.europa.eu/dyna2/gm-register/

Zgodnie z najnowszym raportem organizacji ISAAA z 2019 r., GMO uprawiane jest w 29 państwach na świecie, a do ich największych producentów należą Stany Zjednoczone, Kanada, Argentyna, Indie oraz Chiny [2,17].  Większość produkcji zajmuje soja, kukurydza, bawełna i rzepak.

Poza UE do uprawy dopuszczone są także: lucerna siewna, jabłka, fasola, goździki, cykoria, mietlica rozłogowa, bakłażan, eukaliptus, len, melon, papaja, petunia, śliwka, topola, ziemniaki, ryż, róża, krokosz barwierski, kabaczek, burak cukrowy, trzcina cukrowa, papryka słodka, tytoń, pomidory, pszenica czy soczewica [17].

Procedury kontrolne

1. Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa jest organem odpowiedzialnym m.in. za kontrolę polskich upraw, w celu zapewnienia plonów wolnych od GMO [1]. Do jej głównych obowiązków należą:

• monitoring materiału siewnego (lata 2005-2018)
• kontrola stosowania materiału siewnego (lata 2013 – 2018)
• kontrola upraw GMO (od 2018 r.)

2. Główny Inspektorat Sanitarny (GIS), odpowiadająca za kontrolę żywności, co roku pobiera do badań (pod kątem obecności GMO) ponad 600 próbek, z których tylko nieliczne są dyskwalifikowane (ok. 1-2%). Głównymi tego przyczynami jest brak prawidłowego oznakowania produktów, które zawierają autoryzowane GMO lub obecność nieautoryzowanego GMO. Do badań pobierane są np. próbki produktów, w składzie których występuje kukurydza, soja lub ich pochodne, produkty oznakowane informacją typu „GMO free” oraz ziemniaki, owoce i warzywa z importu (papaja, pomidor, kabaczek) [9,11].

GMO w praktyce dietetycznej

Znakowanie produktów GMO

Produkt „Bez GMO” i „Wolny od GMO”

Z dnie 1 stycznia 2020 r.w życie weszło rozporządzenie dotyczące znaków graficznych, które stosuje się w celu oznakowania żywności i pasz jako wolnych od organizmów genetycznie zmodyfikowanych [10].

• Wzór 1 – „Bez GMO”. Znak graficzny, który stosuje się w celu oznakowania jako wolnych od GMO żywności pochodzenia roślinnego i żywności składającej się więcej niż z jednego składnika, w skład której nie wchodzi produkt pochodzenia zwierzęcego oraz pasz.
• Wzór 2 – „Wyprodukowano bez stosowania GMO”. Znak graficzny, który stosuje się w celu oznakowania jako wolnych od GMO produktów pochodzenia zwierzęcego i żywności składającej się więcej niż z jednego składnika, w skład której wchodzi produkt pochodzenia zwierzęcego.

W miejscach publicznych takich jak: restauracje, szpitale, stołówki itp. Informacja o tym, że dany produkt spożywczy jest genetycznie zmodyfikowany musi znajdować się przy produkcie w miejscu widocznym dla konsumenta [10].

UWAGA! Producent nie musi informować o GMO, jeśli jego produkt zawiera, składa się lub jest wyprodukowany z nie więcej niż 0,9% GMO, pod warunkiem że wystąpienie genetycznie modyfikowanych organizmów jest przypadkowe lub nieuniknione technologicznie [9,10].

Jak edukować pacjentów na temat GMO? Rola dietetyka

Edukowanie pacjentów na temat GMO może być skutecznym narzędziem w promowaniu świadomego podejmowania decyzji żywieniowych. W trakcie komunikacji z pacjentami, dietetycy powinni unikać używania zbyt technicznego języka i terminologii, która może być trudna do zrozumienia dla osób bez specjalistycznej wiedzy. Ważne jest wyjaśnienie skomplikowanych kwestii w sposób prosty i zrozumiały. Podczas dyskusji na temat GMO, należy uwzględnić kontekst kulturowy, społeczny i osobiste przekonania pacjentów. Warto zrozumieć, jakie są ich obawy i wątpliwości, aby móc dostosować przekaz do ich potrzeb i oczekiwań.

Ważne jest promowane korzystania z wiarygodnych źródeł informacji na temat GMO, takich jak publikacje naukowe, raporty agencji rządowych oraz organizacji międzynarodowych. Kluczowe jest zapobieganie propagowania dezinformacji i mitów powielanych w mediach. Zmiany w procesach i prawie związanym z technologiami inżynierii genetycznej dynamicznie się zmieniają, dlatego ważne jest, aby dietetycy sumiennie aktualizowali swoją wiedzę, w celu przekazywania pacjentom rzetelnych informacji.

Badania naukowe i opinie ekspertów

Nowe doniesienia naukowe (2020-2024)

• Wpływ GMO na zdrowie człowieka:  W przeglądzie  systematycznym z 2022 r., do którego zostało włączone łącznie 204 badań, wykazano nieliczne działania niepożądane na zwierzętach (myszy i szczury). Wartym zaznaczenia jest fakt, że badania na zwierzętach zajmują najniższą pozycję w hierarchii dowodów a wiele analizowanych zawierało błędy metodologiczne. Nie wykazano negatywnych skutków zdrowotnych na ludziach (ograniczeniem była niewielka ilość badań) oraz stwierdzono, że żywność GMO nie jest bardziej alergizująca niż jej konwencjonalne odpowiedniki. [26].
• GMO a mikrobiom jelitowy: Autorzy przeglądu systematycznego z 2023 r. zaznaczają, że na chwilę obecną brak jest wystarczających dowodów naukowych in vivo wskazujących negatywny/ pozytywny wpływ spożycia GM żywności na mikrobiom jelitowy u ludzi [39]. Najnowsze badanie z 2022 r. które oceniało wpływ spożycia kukurydzy genetycznie modyfikowanej MON810 na mikrobiom jelitowy wykazało pewne zmiany w składzie mikrobioty sugerując, że GMO może wpływać na metabolizm jelitowy oraz ogólne zdrowie jelit [38].  Natomiast w 2021 dr Kanika Khanna zaproponowała możliwość wykorzystania narzędzi do edycji genów opartych na technologii CRISPR-Cas9 w modyfikacji probiotycznych gatunków Lactobacillus (w tym Lactobacillus reuteri i Lactobacillus plantarum), zwiększając tym ich przeżywalność w jelitach gospodarza [40].
• Bezpieczeństwo żywności GMO: Stanowiska organizacji zdrowotnych m.in World Health Organization (WHO) i European Food Safety Authority (EFSA) wskazują, że dopuszczona do obrotu żywność GMO jest bezpieczna i nie wykazuje zagrożenia dla ludzkiego zdrowia. Niedawne oceny ( 2024 r.) przeprowadzone przez EFSA wykazują także, że kilka kontrowersyjnych odmian kukurydzy GM, takich jak MON 89034 × 1507 × NK603 i DP202216, zostało uznanych za tak samo bezpieczne, jak ich niezmodyfikowane odpowiedniki. Przedstawiony został brak obecności nowych zagrożeń i dowodów naukowych, które mogłyby podważyć aktualną ocenę bezpieczeństwa produktów otrzymywanych z ww. kukurydzy [14,15]. Ponadto nie znaleziono dowodów na zagrożenia bezpieczeństwa związanych z toksycznością i alergennością białek IPD079Ea, PAT i PMI znajdujących się w kukurydzy DP915635 [15].

Stanowiska organizacji zdrowotnych

World Health Organization (WHO)

Według opinii WHO żywność GMO dostępna obecnie na rynku międzynarodowym przeszła oceny bezpieczeństwa i prawdopodobnie nie będzie stwarzać zagrożenia dla ludzkiego zdrowia. Ponadto nie wykazano żadnego wpływu spożycia takiej żywności przez ogół populacji w krajach, w których została ona zatwierdzona, na zdrowie człowieka. Ciągłe stosowanie ocen bezpieczeństwa na podstawie zasady Kodeksu Żywnościowego oraz, w stosownych przypadkach, odpowiednie monitorowanie po wprowadzeniu na rynek, powinno stanowić podstawę zapewnienia bezpieczeństwa żywności GMO [13].

Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA)

Europejska Agencja ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) ocenia, genetycznie modyfikowane organizmy jako bezpieczne do spożycia, jeśli spełniają odgórnie nałożone rygorystyczne kryteria. EFSA przeprowadza szczegółowe analizy toksyczności, alergenności oraz wpływu na środowisko, zdrowie człowieka oraz zwierząt przed zatwierdzeniem jakiegokolwiek GMO do użytku [15]. 

Food and Drug Administration (FDA)

Zgodnie z opinią FDA z 2023 r. „Żywność GMO jest tak samo zdrowa i bezpieczna do spożycia jak ich odpowiedniki niemodyfikowane genetycznie. Niektóre rośliny GMO zostały także zmodyfikowane w celu ulepszenia ich wartości odżywczej” [29].

Polska Akademia Nauk (PAN)

W styczniu 2015 r. Wydział Nauk Biologicznych i Rolniczych Polskiej Akademii Nauk oświadczył: Po 30 latach używania GMO w gospodarce i po piętnastu latach w rolnictwie brak jest sprawdzonych i potwierdzonych dowodów, by miały one negatywne skutki uboczne. Procedury oceny ryzyka dla nowych organizmów zmodyfikowanych genetycznie są doskonalone i obejmują szeroki zakres badań nad oddziaływaniem GMO na środowisko oraz zdrowie człowieka [27].

Jak powstają GMO? Metody modyfikacji genetycznej

Transgeneza

Inżynierię genetyczną można podzielić na dwie duże kategorie: typy transgeniczne i wolne od transgenów. Proces transgenezy polega na przeniesieniu materiału genetycznego z niespokrewnionych gatunków, zwykle z mikroorganizmów (bakterii i pleśni) powiązanych z pożądaną cechą, do organizmu docelowego [25].

Edycja genów

Techniki wolne od transgenów takie jak CRISPR-Cas9, ZFN (nukleazy palca cynkowego) i TALEN (nukleazy efektora podobne do aktywatora transkrypcji) są nowoczesnymi metodami inżynierii genetycznej umożliwiającymi precyzyjne modyfikowanie własnego genomu, osiągając zamierzone efekty bez wprowadzania obcego DNA.  Zaliczane są do Nowych technik genomowych (NGT), czyli technik interwencji w genom, rozwijających się nieustannie od 2001 roku [4,7]. 

Alternatywy dla GMO

Rolnictwo ekologiczne

W produktach ekologicznych zabronione jest stosowanie inżynierii genetycznej. Oznacza to, że rolnik ekologiczny nie może sadzić nasion GMO, krowa ekologiczna nie może jeść lucerny ani kukurydzy GMO, a producent zup ekologicznych nie używa żadnych składników GMO [28].  Rolnictwo ekologiczne promuje praktyki uprawy, które minimalizują użycie sztucznych pestycydów i nawozów, co może przynosić korzyści dla zdrowia ludzi i środowiska. Istnieją przesłanki o korzystnym wpływie spożywania żywności ekologicznej na zdrowie, w porównaniu do konwencjonalnej żywności [30]. Warto jednak zaznaczyć, że w przeciwieństwie do technik inżynierii genetycznej rolnictwo ekologiczne nie jest w stanie uprawiać roślin o znacznie wyższych wartościach odżywczych (np. złoty ryż) oraz nie gwarantuje zwiększenia wydajności upraw.

Nowoczesne technologie rolnicze

Stosowanie inżynierii genetycznej umożliwia rozwój nowych innowacji w produkcji żywności, których zastosowanie może przyczynić się do stworzenia bardziej zrównoważonego, efektywnego i etycznego systemu produkcji żywności, np.:

• Mięso z probówki (in vitro): Polega na hodowaniu komórek mięśniowych w warunkach laboratoryjnych, bez konieczności hodowli i uboju zwierząt. To podejście ma potencjał zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych oraz zapobiegania problemom związanych z dobrostanem zwierząt [34]. 
• Alternatywy roślinne (np. roślinne mięso, mleko, jaja): Roślinne alternatywy dla produktów mięsnych, mlecznych i jajecznych stają się coraz popularniejsze ze względu na korzyści zdrowotne, środowiskowe i etyczne. Produkty te są wytwarzane z roślinnych składników takich jak soja, groch, orzechy, czy ziarna roślin strączkowych [35].
• Owady jako alternatywne źródło białka: Wykorzystanie owadów jako alternatywnego pełnowartościowego źródła białka w diecie ludzkiej jest stosowane m.in. jako sposób na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych związanych z produkcją mięsa [36]. 
• Preparaty z drożdży produkowane w bioreaktorach: Drożdże są wykorzystywane do produkcji różnych substancji odżywczych, takich jak białka, witaminy, czy aminokwasy. Wykorzystanie bioreaktorów do produkcji tych substancji może zapewnić skalowalne, zrównoważone i kontrolowane środowisko produkcji [37]. 

Przyszłość GMO w Polsce

Trendy i prognozy

Nowe technologie modyfikacji genetycznej: Popyt na żywność rośnie w związku ze wzrostem liczby ludności na świecie; przewiduje się, że do 2050 r. światowa populacja będzie wymagała 1,7-krotnego zwiększenia produkcji zbóż i 1,8-krotnego wzrostu produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego [19]. Należy zatem dążyć do zwiększenia produkcji żywności wszelkimi możliwymi metodami.

Poprawa odżywiania upraw stała się w wielu krajach ważną polityką krajową, jednakże w przypadku konwencjonalnych technik hodowli wytworzenie odmiany o pożądanych cechach zajmuje zwykle ponad 10 lat. Technologie NGT, w które zaliczają się metody edycji genomu tj.: ZFN, TALEN, CRISPR/Cas9, są w stanie znacznie przyspieszyć ww. proces [19]. Jeśli jej zalety zostaną w pełni wykorzystane, możliwa będzie modyfikacja docelowych składników odżywczych przy jednoczesnym zachowaniu 100% innych przydatnych cech rośliny.

Dlatego oczekuje się, że technologia edycji genomu będzie skuteczną metodą hodowlaną umożliwiającą modyfikację metabolizmu funkcjonalnych składników odżywczych, szczególnie w przypadku roślin uprawnych, których systemy biosyntezy są znane. Ponadto odpowiednie ich zastosowanie jest w stanie zwiększyć tolerancja na suszę i odporność na patogeny. Obie cechy skutkują lepszym wzrostem plonów [22].

Niestety wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 2018 r., orzekł, że organizmy uzyskane ww. technikami podlegają tym samym rygorystycznym regulacjom co tradycyjne GMO. Oznacza to, że muszą przejść przez długotrwałe i kosztowne procedury oceny bezpieczeństwa przed wprowadzeniem na rynek.​ Jest to szczególnie szkodliwy dla instytutów badawczych finansowanych ze środków publicznych i mniejszych przedsiębiorstw hodowlanych [20].

Europejskie przepisy dotyczące GMO różnią się od tych obowiązujących w wielu innych krajach, co może prowadzić do trudności w międzynarodowym handlu. Organizmy modyfikowane technikami edycji genów mogą być uznawane za nie-GMO w innych krajach, co powoduje niespójności i potencjalne konflikty handlowe​ [21]. Wysokie koszty i złożoność procedur regulacyjnych mogą także zniechęcać do inwestycji w badania i rozwój nowych technologii edycji genów w Europie. W rezultacie może pozostać ona w tyle w międzynarodowej konkurencji w zakresie rozwoju nowych odmian o ulepszonych cechach [21].

Wyrok wzbudza kontrowersje i różne opinie wśród naukowców, polityków oraz społeczeństwa. Zwolennicy deregulacji argumentują, że precyzyjne techniki edycji genów powinny być traktowane inaczej niż tradycyjne GMO, ponieważ często nie wprowadzają obcych genów i mogą być równie bezpieczne, jak tradycyjne metody hodowli​ [19, 21]. W 2019 r. 117 placówek badawczych z UE (w tym Uniwersytet Warszawski) złożyło pismo wzywające do zmiany w dotychczasowej ustawie [21].

Argumenty specjalistów oraz stale rosnące zapotrzebowanie na żywność były jednym z podstaw ogłoszenia przez KE (5 lipca 2023 r.) nowej propozycji legislacyjnej dotyczące m.in. nowych technik genomowych (NGT) oraz materiału rozmnożeniowego roślin [8].  Zgodnie z którą rośliny NGT, które mogłyby również występować w sposób naturalny lub w wyniku konwencjonalnej hodowli („rośliny NGT kategorii 1”) będą traktowane jak rośliny konwencjonalne i wyłączone z wymogów przepisów dotyczących GMO. Przyjęcie nowych zasad zaproponowanych przez KE zwiększyłoby szansę na wykorzystanie edycji genomu w zrównoważonym rolnictwie i produkcji żywności [8]. 

Wpływ zmian klimatycznych na uprawy GMO

Poprzez rażące tempo ocieplania się klimatu, obniżaniu dostępności wody pitnej i zwiększenie terenów dotkniętych suszami, wydajność konwencjonalnych upraw może okazać się niewystarczająca, aby sprostać potrzebom stale rosnącej populacji [31]. Rolnictwo GMO stopniowo może stawać się bardziej powszechne, np. dzięki znanej już modyfikacji genu tolerancji na zimno [32]. Dodatkowo ze względu na rosnącą temperaturę rośnie także ryzyko zainfekowania upraw wirusami i bakteriami patogennymi. Rozpowszechnienie stosowanych już praktyk hodowli roślin GM z genami odporności na bakterie i wirusy oraz badania nad nowymi (np. zapobieganie więdnięciu bananów w Afryce, wywoływanym przez Xanthomonas campestris pv. musacearum [33].) mogłoby znacząco obniżyć ryzyko strat produkcji rolnej.

Podsumowanie

Technologie modyfikacji genetycznej budzą wiele nadziei m.in. na sprostanie zapotrzebowaniu żywieniowemu rosnącej populacji, ale także kontrowersji dotyczących ich wpływowi na środowisko. Regulacje prawne w Polsce i Unii Europejskiej są restrykcyjne. Wymagają odpowiedniego znakowania produktów zawierających GMO oraz zakazu ich uprawy w Polsce (z wyjątkiem importu i użycia w przemyśle spożywczym i paszowym). Plony oraz żywność w Polsce są ściśle kontrolowane przez odpowiednie organu, mające na celu zapewnienie ich bezpieczeństwa. W debacie publicznej istotne są także stanowiska organizacji zdrowotnych, takich jak WHO, EFSA, FDA i PAN, które potwierdzają bezpieczeństwo GMO przy spełnieniu odpowiednich warunków oraz ich ciągłemu monitorowaniu. Inżynieria genetyczna jest nauką, która intensywnie się rozwija i tym samym wymaga ciągłej edukacji od jej propagatorów. Dietetycy, dzięki odpowiedniej wiedzy i umiejętności jej przekazywania mają możliwości uświadamiania swoich pacjentów o jej potencjalnych korzyściach i zagrożeniach, zgodnie z aktualną wiedzą naukową. 

Opinia dietetyka

Rośliny oraz inne organizmy GM dopuszczone do obrotu na terenie UE są ściśle kontrolowane, przez specjalne organizacje na poziomie krajowym oraz unijnym. Obecnie brak jest przekonujących dowodów naukowych potwierdzających ich szkodliwy wpływ na organizm człowieka. Istnieje wiele przesłanek wskazujących na ogromne korzyści, jakie GMO mogą przynieść w przyszłości, zarówno pod kątem przetwórstwa żywności (ilości i jakości), jak i innych dziedzinach przemysłu: medycynie, farmacji, produkcji biopaliw, czy odzieży. Nie należy zamykać się na nowe możliwości, ale bacznie obserwować ciągle zmieniające się technologie, w szczególności tak dynamiczne i kontrowersyjne, jak inżynieria genetyczna. 

Bibliografia:

1. https://www.gov.pl/web/piorin/gmo—informacje-ogolne; dostęp: 20.05.2024
2. http://piorin.gov.pl/files/userfiles/giorin/wn/gmo/broszury/1.pdf 
3. Komisja Europejska (2021). „ Badanie dotyczące statusu nowych technik genomicznych w prawie unijnym i w świetle orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-528/16 ”, w Komisji Europejskiej Bruksela, Belgia. 2021
4. Zimny T. Regulation of GMO field trials in the EU and new genomic techniques: will the planned reform facilitate experimenting with gene-edited plants?. BioTechnologia (Pozn). 2023;104(1):75-83. Published 2023 Mar 27
5. https://igifoodlaw.com/skladniki-zywnosci-nowe-techniki-genomowe-ngt-nowy-akt-prawny/, dostęp: 20.05.2024
6. https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2018-07/cp180111pl.pdf
7. COMMISSION STAFF WORKING DOCUMENT Study on the status of new genomic techniques under Union law and in light of the Court of Justice ruling in Case C-528/16
8. https://www.gov.pl/web/rolnictwo/pakiet-ds-zywnosci-i-bioroznorodnosci–nowe-propozycje-legislacyjne-komisji-europejskiej; dostęp: 21.05.2024
9. https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/gmo-z-czym-to-sie-je/; dostęp: 21.05.2024
10. https://www.gov.pl/web/gis/zasady-znakowania-zywnosci-genetycznie-zmodyfikowanej; dostęp: 21.05.2024
11. https://www.gov.pl/web/gis/urzedowe-kontrole-zywnosci-zmodyfikowanej-genetycznie; dostęp: 23.05.2024
12. https://www.isaaa.org/blog/entry/default.asp?BlogDate=11/30/2020; dostęp: 23.05.2024
13. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/food-genetically-modified; dostęp: 23.05.2024
14. https://www.isaaa.org/kc/cropbiotechupdate/article/default.asp?ID=20804; dostęp: 23.05.2024
15. https://www.efsa.europa.eu/en/science/scientific-committee-and-panels/gmo; dostęp: 23.05.2024
16. https://www.isaaa.org/kc/cropbiotechupdate/article/default.asp?ID=20606; dostęp: 23.05.2024
17.  https://www.isaaa.org/resources/publications/briefs/55/; dostęp: 23.05.2024
18. https://www.gov.pl/web/wijhars-olsztyn/zywnosc-wolna-od-gmo-jak-ja-rozpoznac; dostęp: 23.05.2024
19. Nagamine A, Ezura H. Genome Editing for Improving Crop Nutrition. Front Genome Ed. 2022;4:850104
20. Bhattacharjee S, Bhowmick R, Kant L, Paul K. Strategic transgene-free approaches of CRISPR-based genome editing in plants. Mol Genet Genomics. 2023;298(3):507-520.
21. https://www.mpg.de/13761643/scientists-call-for-modernization-of-the-european-genetic-engineering-law; dostęp: 24.05.2024
22. Hüdig M, Laibach N, Hein AC. Genome Editing in Crop Plant Research-Alignment of Expectations and Current Developments. Plants (Basel). 2022;11(2):212.
23. https://www.damianparol.com/zywnosc-gmo-bezpieczna/; dostęp: 24.05.2024
24. Křížkovská B, Viktorová J, Lipov J. Approved Genetically Modified Potatoes (Solanum tuberosum) for Improved Stress Resistance and Food Safety. J Agric Food Chem. 2022;70(38):11833-11843.
25. Teferra TF. Should we still worry about the safety of GMO foods? Why and why not? A review. Food Sci Nutr. 2021;9(9):5324-5331
26. Shen, C., Yin, XC., Jiao, BY. i in. Ocena niekorzystnych skutków/zdarzeń związanych ze spożyciem genetycznie zmodyfikowanej żywności: systematyczny przegląd badań na zwierzętach i ludziach. Environ Sci Eur 34 , 8 (2022).
27. https://knoziz.pan.pl/images/stories/pliki/pdf/GMO-PAN_W-awa.pdf
28. https://www.usda.gov/media/blog/archive/tag/gmo; dostęp: 25.05.2024
29. https://www.fda.gov/food/consumers/agricultural-biotechnology; dostęp: 25.05.2024
30. Mie A, Andersen HR, Gunnarsson S, et al. Human health implications of organic food and organic agriculture: a comprehensive review. Environ Health. 2017;16(1):111.
31. Cook, B.I. et al. (2015). Global warming and 21st century drying. Climate Dynamics, 43(9-10), 2607-2627.
32. Goodman RE. Twenty-eight years of GM Food and feed without harm: why not accept them?. GM Crops Food. 2024;15(1):40-50.
33. Tripathi L, Ntui VO, Tripathi JN. Control of Bacterial Diseases of Banana Using CRISPR/Cas-Based Gene Editing. Int J Mol Sci. 2022;23(7):3619.
34. Post, M.J. et al. (2008). Cultured meat from stem cells: challenges and prospects. Meat Science, 78(3), 66-73.
35. Lynch, J. (2018). Plant-based diets: A review of their impact on human health. Nutrition & Dietetics, 75(3), 233-240.
36. Oonincx, D.G. et al. (2012). An exploration on greenhouse gas and ammonia production by insect species suitable for animal or human consumption. PLoS ONE, 7(12), e51145.
37. Choi, Y.J. et al. (2006). Production of recombinant proteins by high cell density culture of yeast in the fed-batch mode. Applied Microbiology and Biotechnology, 72(6), 1017-1024
38. Kwiatkowska, E. et al. (2022). Genetically modified maize MON810 intake may alter gut microbiota composition and metabolism in mice. Food and Chemical Toxicology, 161, 112941.
39. Rakhshani, Shawnia and Wight, Hailey, „The Influence of GMOs on the Composition of the GutMicrobiome” (2023). Celebrating Scholarship and Creativity Day (2018-). 216. 
40. Khanna, K. (2021). Reshaping the gut microbiome using new genetic tools. ASM.org
41. Quist, D., & Chapela, I.H. (2001). Transgenic DNA introgressed into traditional maize landraces in Oaxaca, Mexico. Nature, 414(6863), 541-543.
42. Heap, I. (2014). Global perspective of herbicide-resistant weeds. Pest Management Science, 70(9), 1306-1315.
43. Altieri, M.A., & Rosset, P. Ten reasons why biotechnology will not ensure food security, protect the environment, and reduce poverty in the developing world. 1999. AgBioForum, 2(3-4), 155-162.
44. Klümper, W., & Qaim, M. A meta-analysis of the impacts of genetically modified crops. 2014. PLOS ONE, 9(11).
45. https://www.ers.usda.gov/data-products/adoption-of-genetically-engineered-crops-in-the-u-s/recent-trends-in-ge-adoption/; dostęp: 03.06.2024