Dieta przy nadmiarze wapnia. Skuteczne strategie żywieniowe i dieta ubogowapniowa

Hiperkalcemia dotyka około 1% populacji światowej (Walker & Shane, 2022). Definiuje się ją jako podwyższone stężenie wapnia całkowitego bądź wapnia zjonizowanego w surowicy krwi. Wapń jest składnikiem mineralnym niezbędnym do prawidłowego rozwoju kości i zębów. To jednak nie wszystko. Jest ważny dla kontroli pracy serca i mięśni (Discharge Instructions for Hypercalcemia, n.d.). Przyczynami zwiększonego poziomu wapnia we krwi mogą być zaburzenia endokrynne, stosowanie niektórych leków, nadmierna podaż wapnia, witamin D lub A. Inną przyczyną mogą być także niektóre nowotwory. Ze względu na dużą ilość przyczyn wywołujących ten stan, terapia jest zależna od jednostki chorobowej. Wraz z leczeniem schorzenia podstawowego stosuje się leczenie objawowe, które często obejmuje dietę ubogowapniową (Anna B. 2005).

Artykuł dostarczy dietetykom informacji na temat diety przy nadmiarze wapnia. Poznacie w nim także zalecenia żywieniowe oraz praktyczne porady dla pacjentów.

Przyczyny i objawy nadmiaru wapnia

Hiperkalcemia może być spowodowana wieloma czynnikami, począwszy od nadmiernej suplementacji wapnia, hiperwitaminozy D lub A, aż po nowotwory. Częstą przyczyną hiperkalcemii jest także nadmiar hormonu przytarczyc (PTH), stosowanie leków moczopędnych lub litu. Do przyczyn zależnych od PTH możemy zaliczyć gruczolaka, rodzinną hiperkalcemię, nowotwory endokrynne oraz niedoczynność nadnerczy. Powiązane z nadmiarem wapnia mogą być także rak nerek, białaczka oraz chłoniaki. Choroby nerek również mogą przyczyniać się do powstania hiperkalcemii. Innymi rzadszymi przyczynami nadmiernego poziomu wapnia mogą być choroby płuc i długotrwałe unieruchomienie pacjenta (Sadiq, 2023).

Przyczyn nadmiaru wapnia jest dużo. Determinują one leczenie. Dlatego istotna jest prawidłowa diagnostyka i dostosowanie odpowiedniej diety.

Objawy i potencjalne komplikacje zdrowotne

Hiperkalcemia ma różne stadia, może występować bezobjawowo, natomiast jej objawy mogą ujawniać się dopiero w cięższych przypadkach. Wyróżniamy hiperkalcemię łagodną: 10,6 do 11,9 mg/dl, umiarkowaną: 12,0 do 13,9 mg/dl, oraz tzw. przełom hiperkalcemiczny: 14,0 do 16,0 mg/dl (Sadiq, 2023). Hiperkalcemia łagodna może nie wywoływać żadnych objawów.

Początkowe objawy wzrostu stężenia wapnia są mało charakterystyczne. Mogą obejmować zmęczenie, problemy z koncentracją, bóle stawowe i kostne, nudności i zaparcia. Jednak w ciężkich przypadkach objawy będą obejmowały dolegliwości ze strony układów i narządów dotkniętych wysokim poziomem wapnia we krwi. Podwyższony poziom wapnia może przyczyniać się do zaburzenia pracy: nerek, układu pokarmowego, mózgu i serca.

Hiperkalcemia wpływa m.in. na pracę nerek, które ze względu na podwyższony poziom wapnia, ciężej pracują. Może to skutkować nadmiernym pragnieniem i częstym oddawaniem moczu. Może także wpływać na układ trawienny i powodować nudności, wymioty zaparcia, zakłócać pracę mózgu, a nawet przyczyniać się do rozwoju depresji. Komplikacje zdrowotne mogą obejmować osteoporozę, kamienie nerkowe, niewydolność nerek, arytmię, ale także problemy z układem nerwowym. (Hypercalcemia – Mayo Clinic, 2023).

Diagnostyka nadmiaru wapnia

Diagnostyka hiperkalcemii opiera się nie tylko na określaniu poziomu wapnia we krwi i moczu, ale także na badaniach pomocniczych badających stężenie: witaminy D, hormonu PTH, kreatyniny, fosforanów itp. (Hen, 2022). Oznaczenie stężenia wapnia we krwi będzie obejmowało dwa badania – wapń całkowity i zjonizowany. Badanie wapnia całkowitego wskazuje sumę trzech frakcji wapnia. Są to: frakcja związana z białkami, z innymi anionami i frakcja wolnego wapnia. W badaniu wapnia zjonizowanego oznaczane jest stężenie tego pierwiastka w osoczu krwi. Oznaczenie poziomu wapnia w moczu może być także pomocne w diagnostyce hiperkalcemii. (Strukow, 2024). Przy podejrzeniu chorób podstawowych takich jak: nadczynność przytarczycy, chorób płuc itp. mogą być także wykonywane badania obrazowe takie jak USG, RTG i CT (Anna B., 2005).

Zespołowe podejście do pacjenta w przypadku hiperkalcemii jest bardzo istotne. Rolą dietetyka w zespole terapeutycznym w tym przypadku będzie przede wszystkim ustalenie diety. Jest nią też edukacja pacjenta, w tym przedstawienie mu kluczowych informacji na temat żywności, którą powinien wybierać bądź unikać.  

Dieta przy nadmiarze wapnia. Zalecenia żywieniowe

Podstawą w leczeniu nadmiaru wapnia w organizmie jest dieta ubogowapniowa. Jak sama nazwa wskazuje, polega ona na ograniczeniu spożycia wapnia. Należy ograniczyć spożycie produktów bogatych w ten pierwiastek, produktów mlecznych i fortyfikowanych wapniem. Należy unikać suplementacji wapnia, ale także kontrolować spożycie witaminy D. (Kajetan, 2023)

Ważne jest także ograniczenie picia wody mineralnej bogatej w ten pierwiastek. Z drugiej strony bardzo istotne będzie odpowiednie nawodnienie, które czasami powinno wynosić nawet 3-4 litrów dziennie. Warto także wprowadzić do diety produkty bogate w fosfor, w celu wyrównania gospodarki wapniowo-fosforanowej. Będą to produkty takie jak: jaja, mięso z indyka bądź kurczaka, kasza gryczana itp. Białko odzwierzęce będzie odgrywało tutaj ważną rolę. Ogranicza ono wchłanianie wapnia do organizmu, taki sam wpływ może mieć sód. Dlatego istotne będzie nieograniczanie spożywania soli, jeśli spożywana jest w racjonalnych ilościach (Hen, 2022).

Homeostaza wapnia – wpływ składników mineralnych i witamin

Homeostaza wapnia utrzymywana jest przez działanie hormonów regulujących transport wapnia w jelitach, nerkach i kościach. Hormony te to m.in. PTH, 1,25-dihrdroksywitamina – witamina D3 oraz kalcytonina. PTH przyczynia się do zwiększenia wydzielania witaminy D i wzrostu stężenia wapnia. Kalcytonina przyczynia się do zmniejszenia stężenia wapnia w surowicy. (Yu, 2023).

Zbyt duże spożycie witaminy D3 może przyczynić się do wzrostu wchłaniania wapnia. To może prowadzić do jego zwiększonego stężenia w organizmie. Do optymalnego wchłaniania wapnia niezbędna jest także obecność fosforu. Stosunek wapnia do fosforu powinien wynosić 1:1. Co za tym idzie spożywanie fosforu powyżej ustalonej normy, może przyczyniać się do zmniejszonego wchłaniania wapnia. Magnez także przyczynia się do zachowania homeostazy wapnia. Wpływa on na właściwy metabolizm witaminy D. Zbyt mała ilość magnezu w diecie może powodować zmniejszone stężenie tej witaminy. (Gręda, 2020). 

Nadmiar wapnia w organizmie może hamować wchłanianie niektórych składników mineralnych a w szczególności żelaza, cynku i magnezu. Może to prowadzić do znacznych niedoborów tych pierwiastków (Rd, 2023). Istotne przy hiperkalcemii może okazać się oznaczenie stężenia tych składników w organizmie, aby uniknąć niedoborów. W niektórych przypadkach potrzebna może okazać się suplementacja tymi składnikami. 

Wapń jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dlatego ważne jest także, aby podczas diety ubogowapniowej nie rezygnować całkowicie ze spożycia wapnia. Jego przyjmowana ilość powinna wynosić około 1000 mg/dzień.

Produkty przeciwwskazane

Wapń jest składnikiem mineralnym, który powszechnie występuje w żywności i jest obecny w produktach odzwierzęcych, roślinnych i w wodzie. Produkty najbogatsze w wapń to mleko i jego przetwory. Najwięcej wapnia z przetworów mlecznych zawiera parmezan – 1380 mg/100 g produktu i ser gouda – 807 mg/100 g produktu (Malinowska, 2023). Nasiona i ziarna są także bogatym źródłem wapnia, będzie to m.in. mak niebieski, sezam, słonecznik oraz len. Z orzechów będą to migdały oraz orzechy laskowe. Figi suszone, jarmuż, szpinak, fasola biała, soja oraz natka pietruszki, sardynki w oleju także są bogatym źródłem wapnia. (Malinowska, 2023). 

Napój sojowy nie zawiera dużo wapnia (25 mg wapnia na 100 g). Występuje jednak często także w postaci wzbogacanej w wapń, dlatego istotne jest sprawdzanie, czy dany produkt nie jest fortyfikowany (Malinowska, 2023). Soki owocowe, warzywne, jak i mąki i pieczywo mogą być także wzbogacane w wapń. Rozporządzenie dotyczące fortyfikacji żywności nakłada konieczność opisu zawartości witamin i składników mineralnych na produktach wzbogacanych. Dlatego, jeśli będziemy czytać etykiety produktów, łatwo możemy uniknąć kupowania i spożywania „ukrytych” źródeł wapnia (Nagel, 2023).

Produkty zalecane na diecie niskowapniowej

• Warzywa i owoce w większości będą zawierały mało wapnia. Dlatego na diecie niskowapniowej zalecane będą owoce, takie jak jabłka, gruszki, banany, brzoskwinie, śliwki, ananasy, mango, arbuz, papaja i jagody.
• Jeśli chodzi o warzywa najlepiej sięgać po: paprykę, ziemniaki, kukurydzę, bakłażana, dynię, ogórki, cukinię, sałatę lodową i cebulę.
• Grzyby także będą dobrym składnikiem w tej diecie, zawierają one jedynie 2 mg wapnia na 100 g produktu.
• Ziarnami, które warto włączy do jadłospisu podczas rozpisywania diety ubogowapniowej, będą: ryż biały, ziarno żyta, jęczmień, gryka, mąka kukurydziana lub pszenna, płatki owsiane, komosa ryżowa oraz proso.
• Dobrym źródłem białka, dostarczającym niewielką ilość wapnia, może być: pierś z kurczaka, schab wieprzowy (chudy), wołowina (chuda), pierś z indyka, jajka, łosoś, tuńczyk oraz soczewica. (Rd, 2023)

Dieta przy hiperkalcemii jest dietą, która zmusza nas do zmniejszenia ilości spożywania niektórych produktów. Wciąż jednak może być zróżnicowana i smaczna, przy zastosowaniu alternatywnych produktów. Aktualnie mamy dużą ilość alternatyw dla mleka i jego przetworów będą to m.in. napoje, jogurty roślinne itp. 

Zarządzanie dietą w warunkach specjalnych

Podczas dostosowywania diety dla pacjenta z hiperkalcemią ważne jest podejście indywidualne. Należy zwrócić uwagę na czynnik, który wywołał zbyt wysoki poziom wapnia we krwi. Należy wyeliminować produkty bogate w wapń. Następnie należy zastąpić je produktami alternatywnymi wymienionymi powyżej (produkty zalecane). Podczas występowania schorzeń współistniejących terapia objawowa powinna być wyłącznie uzupełnieniem terapii schorzenia podstawowego (Anna B., 2005).

Studium przypadku

W przypadku podejrzenia hiperkalcemii pierwszym krokiem podjętym przez lekarza będzie wykonanie badania krwi. Do ustalenia przyczyny wysokiego poziomu i postawienia prawidłowej diagnozy będą wymagane także badania dodatkowe. Leczenie będzie miało na calu zmniejszenie ilości wapnia we krwi oraz kontrolę występujących objawów. Jest ono zależne od przyczyny, która spowodowała hiperkalcemię (Discharge Instructions for Hypercalcemia, n.d.).

Wysoki poziom wapnia może być spowodowany nadmiernym spożyciem suplementów diety (mineralnych bądź witaminowo-mineralnych). Może też być korzystaniem z leków zobojętniających kwasy, które są stosowane na zgagę. Leczenie w tym przypadku może obejmować: podanie kroplówki z płynami, leków w celu leczenia objawów, węgla aktywnego, środków przeczyszczających, płukanie żołądka oraz odpowiednią dietę. (High Calcium – Diagnosis and Treatment, n.d.).

Dieta ubogowapniowa jest bardzo istotnym aspektem w leczeniu nadmiaru wapnia we krwi. Może ona jednak nie być skuteczna w leczeniu hiperkalcemii spowodowanej nowotworem.  Gdy stężenie wapnia we krwi wróci do normy, ważna będzie regularna kontrola, w celu upewnienia się, że leczenie zadziałało (Discharge Instructions for Hypercalcemia, n.d.). Ważne jest także, aby nie przyjmować suplementów multiwitaminowych bądź mineralnych, zawierających wapń oraz witaminę D, jeśli nie jest to zalecone przez lekarza. Jeśli hiperkalcemia jest spowodowana długotrwałym leżeniem w łóżku, ważne jest wprowadzenie aktywności fizycznej, jak tylko to będzie możliwe. Lekarz może także zalecić fizjoterapię (Calcium Carbonate Overdose, n.d.).

Podsumowanie 

Hiperkalcemia może być wywoływana przez wiele aspektów zdrowotnych takich jak nowotwory, choroby nerek, hiperwitaminoza, niedoczynność nadnerczy itp. Dieta przy nadmiarze wapnia jest uwarunkowana głównie przez przyczynę, która wywołała ten stan. Dlatego bardzo istotne jest indywidualne podejście do pacjenta. Należy najpierw zwrócić uwagę na przyczynę nadmiaru wapnia, a następnie ustalić i wdrożyć dietoterapię. Istotne jest ciągle kształcenie się oraz sprawdzanie bieżących badań naukowych na ten temat. Dietetyka kliniczna jest obszarem, który cały czas się rozwija, dlatego warto być na bieżąco z nowinkami dietetycznymi. 

Najczęstsze pytania

Bibliografia:

1. Walker, M. D., & Shane, E. (2022). Hypercalcemia. JAMA, 328(16), 1624. https://doi.org/10.1001/jama.2022.18331
2. Anna Błachowicz, Edward Franek. (2005). Hiperkalcemia — przyczyny i leczenie. Choroby Serca i Naczyń. Klinika Chorób Wewnętrznych. https://journals.viamedica.pl/choroby_serca_i_naczyn/article/viewFile/12225/10103
3. Hypercalcemia – Symptoms and causes – Mayo Clinic. (2023, April 14). Mayo Clinic. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hypercalcemia/symptoms-causes/syc-20355523
4. Hen, E. (2022, January 11). Hiperkalcemia – za dużo wapnia w organizmie. Objawy. medonet.pl. https://www.medonet.pl/zdrowie,hiperkalcemia—za-duzo-wapnia-w-organizmie—objawy,artykul,1735199.html#hiperkalcemia-diagnostyka
5. Strukow, A. (2024, January 18). Diagnostyka zaburzeń gospodarki wapniowej w organizmie – Centrum Wiedzy ALAB laboratoria. Centrum Wiedzy ALAB Laboratoria. https://sklep.alablaboratoria.pl/centrum-wiedzy/diagnostyka-zaburzen-gospodarki-wapniowej-w-organizmie/#ca3
6. Kajetan. (2023, September 19). Hiperkalcemia dieta: jak skutecznie zarządzać wysokim poziomem wapnia • Wege Dietetyk. Wege Dietetyk. https://wegedietetyk.pl/hiperkalcemia-dieta-jak-skutecznie-zarzadzac-wysokim-poziomem-wapnia/#Dieta_ubogowapniowa
7. Malinowska, M. J. (2023, October 27). Wapń – znaczenie, źródła, przykłady realizacji z diety – Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej
8. Nagel, M. I. P. (2023, March 10). Czy warto pić napoje roślinne? – Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/czy-warto-pic-napoje-roslinne/
9. Rd, M. S. M. (2023, November 23). Top 40 Low calcium Foods -. https://longtermcarerd.com/low-calcium-foods/#List_of_High_Calcium_Foods_to_Avoid
10. Cicha, M. F. M. (2022, September 16). Wapń jako opoka zdrowia. Mineralny fundament organizmu. Centrum Medyczne Medicover
11. Sadiq, N. M. (2023, September 4). Hypercalcemia. StatPearls – NCBI Bookshelf. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK430714/
12. Yu, E. (2023, August 14). Physiology, calcium. StatPearls – NCBI Bookshelf. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482128/
13. Gręda, A. (2020, January 16). Od czego zależy przyswajanie wapnia? DIETETYCY ORG PL
14. Discharge instructions for hypercalcemia. (n.d.). Saint Luke’s Health System. https://www.saintlukeskc.org/health-library/discharge-instructions-hypercalcemia
15.   High calcium – diagnosis and treatment. (n.d.). https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/coping/physically/blood-calcium/managing-high-calcium16. Calcium carbonate overdose. (n.d.). Mount Sinai Health System. https://www.mountsinai.org/health-library/poison/calcium-carbonate-overdose