Ilość diet, sposobów żywienia jest naprawdę pokaźna, a wiele z nich ma swoje korzenie w wierzeniach różnych grup ludności. W tym artykule przyjrzymy się bliżej diecie satwicznej, rodem z Indii.
Dieta satwiczna
Dieta satwiczna, nazywana też jogiczną, to sposób żywienia oparty na tradycyjnej indyjskiej literaturze ajurwedycznej i jogicznej. Jest to rodzaj diety laktowegetariańskiej, bogatej w produkty pełnoziarniste, nasiona roślina strączkowych, warzywa, orzechy, owoce i nabiał [1].
Według filozofii Samkhya pokarmy dzielone są na trzy kategorie – guny: sattva (dobroci), rajas (pasji) i tamas (ignorancji) [2].
Potrawy w gunie sattva są gotowane i spożywane z miłością, wdzięcznością i świadomością. Produkty powinny być świeże i naturalne, najlepiej z upraw organicznych, niemodyfikowane genetycznie, bez konserwantów i sztucznych ulepszaczy smaku. Najlepiej spożywane w jak najmniej przetworzonej formie – surowe, gotowane na parze, lub lekko podgotowane. Jedzenie sattwiczne stanie się tamasowe, gdy zostanie nadmiernie przetworzone, przechowywane przez dłuższy czas lub smażone w głębokim tłuszczu.
Bhagawadgita
Bhagavadgītā to jedna ze świętych ksiąg hinduizmu, powstała najprawdopodobniej w II wieku p.n.e. Składa się z 18 pieśni w formie dialogu filozoficznego, będącego pouczeniem o tematyce etycznej. W Pieśni 17 (wersety 7-10) znajdują się informacje na temat diety:
17.7. “Żywność preferowana przez osoby zależy od ich skłonności. To samo dotyczy ofiary, wyrzeczenia i miłosierdzia, do którego się skłaniają. Teraz posłuchajcie o różnicach ode mnie.”
Umysł i ciało oddziałują na siebie. W ten sposób żywność, którą jedzą ludzie, wpływa na ich naturę i odwrotnie. Chhāndogya Upanishad wyjaśnia, że:
”najgrubsza część pożywienia wydala się w postaci odchodów; subtelniejsza część staje się ciałem; a najsubtelniejsza część staje się umysłem” [4].
W oryginalnym sanskrycie można przeczytać: “āhāra śhuddhau sattva śhuddhiḥ”, co oznacza “zjadając czysty pokarm, umysł staje się czysty.” Zasada ta działa też w odwrotnym kierunku – ludzie o czystym umyśle wolą czyste jedzenie.
17.8. “Osoby w gunie dobroci wolą pożywienie, które przedłuża życie i zwiększa cnotę, siłę, zdrowie, szczęście i satysfakcję. Takie potrawy są soczyste, soczyste, pożywne i naturalnie smaczne.”
W świętej księdze hinduizmu Shree Krishna wyjaśnił, że siła dobroci jest czysta, oświecająca i pogodna oraz stwarza poczucie szczęścia i satysfakcji. Jedzenie w gunie dobroci ma ten sam efekt. W powyższym wersecie pokarmy te opisane są oryginalnie słowami “āyuḥ sattva”, czyli „sprzyjające długowieczności” [5].
Obdarzają dobrym zdrowiem, cnotą, szczęściem i satysfakcją. Takie potrawy są soczyste, naturalnie smaczne, łagodne i korzystnie wpływają na zdrowie. Należą do nich zboża, rośliny strączkowe, fasola, owoce, warzywa, mleko i inne potrawy wegetariańskie.
17.9. “Pokarmy, które są zbyt gorzkie, zbyt kwaśne, słone, bardzo gorące, cierpkie, wytrawne i smaczne, są drogie ludziom w gunie pasji. Taka żywność wywołuje ból, smutek i choroby”.
Kiedy potrawy wegetariańskie są gotowane z nadmierną ilością chili, cukru, soli itp., stają się rajasowe. Opisując je, do wszystkich użytych przymiotników można dodać słowo „bardzo”. Tak więc, dania w gunie pasji są bardzo gorzkie, bardzo kwaśne, bardzo słone, bardzo gorące, bardzo cierpkie, bardzo wytrawne, bardzo smaczne itd. Wywołują zły stan zdrowia, pobudzenie i rozpacz. Osoby w gunie pasji uważają takie pokarmy za atrakcyjne, ale osoby w gunie dobroci uważają je za złe. Celem jedzenia według filozofii indyjskiej nie jest rozkoszowanie się błogością poprzez podniebienie, ale utrzymanie zdrowego i silnego ciała. Istnieje powiedzenie: „Jedz, aby żyć; nie żyj po to, żeby jeść.”
17.10. “Pokarmy, które są rozgotowane, zwietrzałe, zgniłe, zanieczyszczone i nieczyste, są drogie dla osób w gunie ignorancji”.
Gotowane potrawy, które pozostają dłużej niż jeden yām (trzy godziny), są klasyfikowane w gunie ignorancji. Żywność, która jest nieczysta, ma zły smak lub nieprzyjemny zapach, należy do tej samej kategorii. Zanieczyszczona żywność obejmuje również wszelkiego rodzaju produkty mięsne.
Człowiek roślinożerny z natury?
Zwolennicy Ajurwedy wierzą, że natura zaprojektowała organizm człowieka jako wegetarianina. Istoty ludzkie nie mają długich kłów, jak zwierzęta mięsożerne, ani szerokiej szczęki nadającej się do rozdzierania mięsa. Mięsożerne mają krótkie jelita, aby zapewnić minimalny czas transportu niestabilnej i martwej karmy dla zwierząt, która gnije i rozkłada się szybciej. Natomiast ludzie mają dłuższy przewód pokarmowy, co zapewnia powolne i lepsze wchłanianie składników pokarmowych. Żołądki mięsożerców są bardziej kwaśne niż ludzi, co umożliwia im trawienie surowego mięsa. Co ciekawe, mięsożerne zwierzęta nie pocą się przez swoje pory. Raczej regulują temperaturę ciała za pomocą języka. Z drugiej strony zwierzęta roślinożerne i ludzie kontrolują temperaturę ciała poprzez pocenie się przez skórę. Podczas picia drapieżniki raczej chłoną wodę niż ją ssą. W przeciwieństwie do tego zwierzęta roślinożerne nie chłoną wody, lecz ssą. Ludzie również ssą wodę podczas picia. Według wyznawców hinduizmu, wszystkie te wymienione cechy świadczą o tym, że Bóg nie stworzył ludzi jako mięsożernych stworzeń, w związku z czym mięso jest uważane za nieczyste.
Co więcej, jedzenie mięsa tworzy złą karmę. W diecie sattwicznej mięso nazywa się mānsa, czyli powtarzający się czyn: jem go, on zjada mnie. Manu Smṛiti mówi [3]: “ten, kogo tu jem, zje mnie w następnym życiu”.
Mitahara, czyli umiarkowanie
Mitahara to sanskryckie określenie umiarkowania w spożywaniu pokarmów pochodzące od dwóch słów: Mita (मित, umiarkowany) i Ahara (आहार, jedzenie, dieta) [6].
W Pieśni 6 Bhagavadgītā Shree Krishna mówi [3]:
„ Nie można zostać joginem, o Arjuno, jeśli je sięz byt dużo lub zbyt mało, śpi się za dużo albo nie śpi się wystarczająco. Ten, kto zachowuje umiar w jedzeniu, spaniu, pracy i odpoczynku, może uśmierzyć wszelkie materialne niedole dzięki praktykowaniu systemu jogi.”
Według diety satwicznej żywotność i siła nie są uzależnione od tego, ile jemy, ale od tego, ile nasz organizm jest w stanie strawić i przyswoić. Poradniki dietetyczne oparte na zaleceniach z Ajurwedy radzą [7]:
“Żołądek potrzebuje trochę przestrzeni, by móc sprawnie działać, zamiast więc całkowicie go napełniać, napełnij go tylko do połowy, jedząc jedynie połowę tego, co mógłbyś zjeść. Jedną czwartą miejsca w żołądku pozostaw na płyny, a jednej czwartej w ogóle nie zapełniaj. W ten sposób pomożesz żołądkowi w trawieniu i jedzenie dostarczy ci więcej przyjemności”.
Zachowanie umiaru w jedzeniu pomaga w osiągnięciu satysfakcji umysłu i harmonii ciała. Przejadanie się jest źródłem niepokoju i przytępienia umysłu i sprawia, że czujemy się ciężcy i zmęczeni [7].
Trzy guny
Trzy guny są grupami różnej jakości energii w parkriti (materii fizycznej). Każda żywa istota ma guny i jest to jedna z trzech cech umysłu, ciała i duszy lub świadomości. Trzy guny to sattva, rajas i tamas. Kategorie te definiują i odzwierciedlają nasze zdrowie, zachowanie, myślenie i dietę [8].
Sattva oznacza czystość, zdrowie, harmonię i dobre samopoczucie.
Rajas oznacza stres, złość, aktywność i niepokój.
Tamas oznacza otępienie, lenistwo i letarg.
Sattva
Sattva to cecha równowagi, harmonii, dobroci, czystości, uniwersalizmu, holizmu, konstrukcji, kreatywności, pozytywności, spokoju i cnoty. Sattvic oznacza czystą esencję [9].
Dieta oparta na pokarmach z tej guny zapewnia świadome duchowe i zdrowe życie. Odżywia organizm i utrzymuje go w spokoju. Zgodnie z Ajurwedą jest to najlepsza dieta zapewniająca siłę fizyczną, dobry umysł, zdrowie i długowieczność. Według Upaniszady Maha Narayana (ok. 5000 pne) promuje oczekiwaną długość życia 100–150 lat i jest zalecana dla świętych [10].
Uspokaja i oczyszcza umysł, umożliwiając mu maksymalne wykorzystanie potencjału. Dieta sattwiczna prowadzi spokojnego umysłu kontrolującego sprawne ciało, ze zrównoważonym przepływem energii między nimi. Jest doskonała dla osób pragnących prowadzić ciche, spokojne i medytacyjne życie.
Pokarmy w gunie sattva to m.in: pełne ziarna, świeże owoce, warzywa lądowe i morskie, czyste soki owocowe, mleko i ser, orzechy i nasiona, rośliny strączkowe, kiełki, miód, różne przyprawy i herbaty ziołowe [2]. Dania sattwiczne to takie, które w ogóle nie pobudzają żołądka [11].
Rajas
Rajas to cecha pasji, aktywności, ani dobra, ani zła, a czasem też egocentryzm, egoizm, indywidualizacja, motywacja, ruch i dynamizm [9].
Uważa się, że dieta rajasowa jest nadmiernie pobudzająca, wywołuje zazdrość, złość, niewierność, fantazje i egoizm. Pokarmy w tej gunie stymulują więcej ognia, ruchu na zewnątrz, kreatywności, agresji i pasji. Zaburzają wewnętrzną równowagę i sprawiają, że umysł stanie się niespokojny i niekontrolowany.
W Upaniszady Maha Narayana pokarmy rajas polecane są królom i wojownikom, gdyż zwiększają pewność siebie. Mogą też wywołać podniecenie i zwiększyć inteligencję, przy oczekiwanej długości życia około 100 lat [10].
Dieta radżasowa składa się głównie z potraw, które zawierają przyprawy i bogaty smak [9]. Są bardzo słone, kwaśne, słodkie gorzkie, cierpkie lub za gorące. Do tej grupy zalicza się warzywa takie jak por, cebula i czosnek, potrawy smażone w głębokim tłuszczu, kawę, herbatę, rafinowane cukier, czekoladę, sery długodojrzewające, ocet, kiszonki.
Tamas
Tamas jest cechą braku równowagi, nieporządku, chaosu, niepokoju, nieczystości, zniszczenia, złudzenia, negatywności, otępienia lub bezczynności, apatii, bezwładu lub letargu, przemocy, okrucieństwa i ignorancji [9].
Uważa się, że dieta tamasowa osłabia i usypia, zwiększa pesymizm, osłabienie, lenistwo i zwątpienie. Dodatkowo otępia, wzmaga złość i skłonność do przestępczości oraz utrudnia postęp duchowy. Szkodzi zdrowiu i skraca długość życia [10]. Nikomu nie jest zalecana. Według Upaniszady Maha Narayana osoba na diecie tamasowej będzie nudna, pozbawiona wyobraźni, bez motywacji, nieostrożna, nieświadoma i ospała. Będzie częściej doświadczać chorób, takich jak cukrzyca, otyłość i choroby wątroby.
Pokarmy w gunie tamas to żywność przetworzona, fast foody, mięso, ryby, jaja, alkohol, papierosy, grzyby, papryczki chilli [9]. Do tej grupy zalicza się też wysokotłuszczowe potrawy smażone, grillowane, bogate w sól i cukier. Do tamas należą również produkty przeterminowane, niedogotowane i przypalone.
Podział pokarmów
| Guna | Sattva | Rajas | Tamas |
| Produkty spożywcze | – Jogurt (Dahi) – Nasiona roślin strączkowych (m.in. soczewica, soja, ciecierzyca, urad dal, tur dal, fasola, mung dal) – Ryż – Orzechy i nasiona – Nieoczyszczone zboża: pszenica, jęczmień, quinoa, – amarantus, jagły – większość warzyw i owoców – świeże mleko – ghee – kokos – mączka chleba świętojańskiego – ser panerr – przyprawy – woda różana | – Dojrzewające sery – Masło – Fermentowane warzywa i owoce – Czosnek – Cebula – Por – Rzodkiewki – Oliwki – Cytryna, limonka – Ocet – Sól – Cukier rafinowany – kawa, herbata – czekolada – potrawy smażone – potrawy zbyt kwaśne/słone/gorzkie/ostre | – Alkohol – Mięso – Ryby i owoce morza -Jaja -Grzyby -Resztki -Żywność grillowana – Papryczki chilli – Produkty przeterminowane – potrawy spalone – potrawy niedogotowane |
Podsumowanie
Indyjska dieta satwiczna opiera się na świętej księdze Bhagavadgītā i ajurwedzie. Zakłada, że żywność spożywana przez jednostki wpływa na ich procesy myślowe oraz naturę. Należy wybierać głównie pokarmy z guny sattva, czyli równowagi, harmonii, dobroci i czystości. Należą do nich pełne ziarna, nasiona roślin strączkowych, warzywa, owoce, pestki i nasiona, masło klarowane ghee, nabiał oraz przyprawy. Uważa się, że spożywanie takich pokarmów oczyszcza umysł i daje zdrowie i wydłuża życie. Z produktów sattva można przygotować wiele smacznych dań z kuchni indyjskiej, m.in. dal (gęstą zupa z nasion roślin strączkowych), upma (kasza z warzywami), halawa (słodka legumina np. z marchwi lub orzechów), samosa (pierożki z warzywami lub owocami) czy też idli (placuszki z fermentowanego ryżu i fasoli mung, ugotowane na parze). Dieta satwiczna jest wegetariańska, oparta na łatwo dostępnych i tanich produktach i bogata w błonnik.
Chociaż wiele aspektów religijnych, ideologicznych należy brać z przymrużeniem oka, dieta satwiczna istotnie jest przykładem zrównoważonego sposobu odżywiania, dobrego dla naszego środowiska
Przypisy i źródła:
[1] Tikhe, S. G., Nagendra, H. R., & Tripathi, N. (2012). Ancient science of yogic life for academic excellence in university students. Ancient science of life, 31(3), 80–83.
[2] Dhanya, S., Ramesh, N., Mishra, A. (2019). Traditional methods of food habits and dietary preparations in Ayurveda—the Indian system of medicine. J. Ethn. Food 6, 14.
[3] Rucińska, A. (2002). Bhagawadgita. Święta Pieśń Pana. Warszawa: Sawitar.
[4] https://www.holy-bhagavad-gita.org/chapter/17
[5] Jacobs, S. (2018). A Life in Balance: Sattvic Food and the Art of Living Foundation. Religions 2019, 10(1), 2.
[6] Gautam, S., Jain, A., Marwale, A. V., & Gautam, A. (2020). Clinical Practice Guidelines for Yoga and Other Alternative Therapies for Patients with Mental Disorders. Indian journal of psychiatry, 62(Suppl 2), S272–S279.
[7] Adiraja, D. (1993). KUCHNIA KRYSZNY indyjskie potrawy wegetariańskie. Warszawa: The Bhaktivedanta Book Trust.
[8] Ramos-Jiménez, A., Wall-Medrano, A., Corona-Hernández, R. I., & Hernández-Torres, R. P. (2015). Yoga, bioenergetics and eating behaviors: A conceptual review. International journal of yoga, 8(2), 89–95.
[9] https://theyogainstitute.org/what-is-sattvic-diet
[10] Singh, Ram. (2011). Ancient Concepts of Nutrition and the Diet in Hunter-gatherers. The Open Nutraceuticals Journal. 4. 130-135. 10.2174/1876396001104010130.
[11] Guha, D. (1985). Food in the Vedic Tradition. India International Centre Quarterly, 12(2), 141-152. Retrieved September 26, 2020. http://www.jstor.org/stable/23001541
