Edukacja żywieniowa osób starszych

Wraz ze starzeniem się organizmu zachodzą w nim różnego rodzaju zmiany, także te fizjologiczne. Wiąże się to z nowymi potrzebami, dotyczącymi stylu życia, a przede wszystkim żywienia. Pojawiają się również różnego rodzaju schorzenia, które także stwarzają potrzebę modyfikacji diety.

Zmiany w organizmie i życiu

W wieku starczym zmniejsza się pojemność płuc, a tym samy transport tlenu do tkanek organizmu. Jest to jeden z podstawowych czynników, który zmniejsza podstawową przemianę materii PPM.

Zapotrzebowanie na poszczególne składniki odżywcze w większości przypadków się nie zmienia, ale na niektóre trzeba zwrócić szczególną uwagę.

U osób starszych zmniejsza się również wydzielanie śliny, zanikają kubki smakowe i pojawiają się problemy z rozdrabnianiem i przełykaniem pokarmu. Stanowi to nie lada wyzwanie – posiłki muszą nie tylko spełniać normy żywienia, ale także być atrakcyjne pod względem sensorycznym.

Pojawiają się również trudności w trawieniu i wchłanianiu, co wymaga stosowania potraw lekkostrawnych.

U wielu osób pogarszają się także warunki socjalno-ekonomiczne. Pacjentowi trzeba pokazać, że aby jeść zdrowo nie trzeba bardzo nadwyrężać budżetu.

Najczęstsze błędy żywieniowe

Największy problem stanowią przyzwyczajenia – starsze osoby lubią „dobrze” zjeść, bo tak ich nauczono w domu; tłuste = zdrowe i lepsze. Do powszechnych błędów dietetycznych należą:

• Zbyt rzadkie spożywanie posiłków (2-3, zamiast 3-4).
• Monotonne potrawy.
• Duży dodatek tłuszczu do potraw, najczęściej smalec, masło.
• Nadmierne spożywanie nabiału.
• Nadmierne spożywanie słodyczy, białego pieczywa.
• Nadużywanie kawy, mocnych herbat.
• Brak warzyw i owoców w diecie
• Smażenie potraw, odsmażanie posiłków z poprzedniego dnia
• Małe ilości wypijanej wody

Celem edukacji żywieniowej i najważniejszym zadaniem dietetyka, najlepiej we współpracy z rodziną pacjenta, będzie „przestawienie” osoby starszej na zdrowe nawyki. Oczywiście z taką łatwością można jedynie owe plany przedstawić, a prawdziwe wyzwanie przychodzi dopiero przy pracy z pacjentem. Kluczową rolę odegra cierpliwość i stawianie małych kroków w drodze ku lepszemu. Warto wspierać się prostymi narzędziami, chociażby piramidą zdrowego żywienia. Prosty przekaz jest w tym przypadku niezmiernie ważny.

Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej dla osób w starszym wieku

Na co zwracać uwagę?

Podaż białek

Według najnowszych zaleceń, osoby starsze powinny dostarczać 15-20% dziennej podaży energii z białek. Ich najlepszym źródłem są chude mięsa, pieczywo pełnoziarniste i nabiał. Ponieważ wraz z wiekiem pogarsza się trawienie laktozy, warto zalecić spożywanie produktów fermentowanych (jogurty, kefir, maślanka) i serów twardych (uwaga na nasycone kwasy tłuszczowe). Należy uważać na nasiona roślin strączkowych, ze względu na często występujące problemy żołądkowo-jelitowe po ich spożyciu.

Zaparcia

Osoby starsze często cierpią na zaparcia, m.in. ze względu na niską podaż błonnika wraz z dietą. Warto zalecić w tej kwestii zwiększoną aktywność fizyczną (spacery, ćwiczenia na ergonometrze), wypijanie odpowiedniej ilości płynów i oczywiście podaż błonnika. Musi zachodzić to stopniowo, gdyż nagłe zwiększenie udziału włókna pokarmowego w diecie nasili niekorzystne objawy i jeszcze bardziej zniechęci pacjenta do jakichkolwiek zmian.

Tłuszcze

Osoby starsze nadużywają podaży nasyconych kwasów tłuszczowych (smażenie na smalcu, masło do kanapek i jako omasta, itp.), a praktycznie wcale nie dostarczają tych nienasyconych (nieznajomość źródeł, zbyt drogie).

Nienasycone kwasy tłuszczowe mogą opóźniać powstawanie chorób neurodegeneracyjnych, sercowo-naczyniowych, stanów zapalnych, na które w szczególności cierpią seniorzy.

Tłusta ryba powinna pojawić się przynajmniej raz w tygodniu na talerzu. Przekąskę może stanowić porcja orzechów (porcja = 1 mała garść, orzechy laskowe, migdały, włoskie). Należy zwracać uwagę na ilość dodawanych tłuszczów do potraw (za pomocą łyżki/łyżeczki, nie z butelki).

Pacjent powinien ograniczyć stosowanie masła i smalcu na rzecz smarowideł roślinnych i olejów roślinnych, unikać smażenia i przyrządzania wszystkich potraw z tłuszczem, ograniczyć czerwone mięso i tłuste przetwory mięsne.

Owoce i warzywa

Seniorzy rzadko spożywają warzywa i owoce, a jeśli już, to zazwyczaj są to słodkie jabłka i banany lub kiszonki do obiadu.

Warto ograniczyć podaż owoców bardzo bogatych w cukry proste, i zastąpić je kiwi, cytrusami, a w sezonie truskawkami, malinami, jagodami. Warto zachęcić również pacjenta do spróbowania awokado.

Z warzyw, ze względu na trudności z trawieniem, preferowane będą ich formy gotowane, przetarte lub pieczone, choć na surowe również powinno znaleźć się miejsce w diecie (błonnik).

Witamina D i wapń

Niedobór witaminy D jest dość powszechny w naszej strefie klimatycznej. Na związane z tym skutki najbardziej narażone są osoby starsze, u których pojawia się osteoporoza, osłabienie mięśni i problemy z uzębieniem. Dlatego tak ważna jest podaż cholekalcyferolu (przebywanie na słońcu, tłuste ryby, pokarmy fortyfikowane, suplementacja) wraz z wapniem (nabiał, ciemnozielone warzywa, woda mineralna).

Witamina D – 15 ug/dobę

Wapń – 1200 mg/dobę

B12, B9

Ze względu na upośledzone wchłanianie, u seniorów obserwuje się niedobory ww. składników, co może prowadzić m.in. do niedokrwistości. Należy włączyć do diety ciemnozielone warzywa, dbać o obecność w posiłkach mięsa i nabiału, unikać picia kawy/herbaty do posiłku.

Witamina B12 – 2,4 ug/dobę

Witamina B9 – 400 ug/dobę

Żelazo – 10 mg/dobę

Płyny, sól

Starsze osoby powinny zwracać uwagę na nawadnianie i wypijać ok. 1-1,5 litra wody dziennie. Pomoże to uniknąć odwodnienia, może być pomocne w zaparciach.

Seniorzy powinni przestrzegać zaleceń odnośnie spożycia soli w diecie (ok. 6 g/dobę), ale niekiedy spożycie smacznego pokarmu jest ważniejsze, zwłaszcza gdy istnieje ryzyko niedożywienia.

Dysfagia

Należy dostosować konsystencję pokarmów do możliwości przełykania pacjenta. Często duże rozdrobnienie posiłku ujmuje jego wyglądowi – można zastosować foremki, które nadadzą na nowo kształtu. W przypadku trudności w przełykaniu wody i pokarmów płynnych, warto zaopatrzyć się w zagęszczacz, np. Nutilis Clear.

Podsumowanie

W edukacji żywieniowej osób starszych należy zwrócić uwagę na kilka kwestii. Poza wyjaśnieniem występujących błędów żywieniowych i podjęciem wraz z pacjentem próby ich poprawienia, trzeba również wziąć pod uwagę pewne czynniki, charakterystyczne u seniorów. Należą do nich m.in. występujące zaparcia, zwiększone zapotrzebowanie na pewne składniki odżywcze, trudności w przełykaniu. Kompleksowe podejście pozwoli jeszcze długo cieszyć się zdrowiem i korzystać z pełni życia.

Źrodła

1. Jabłoński E., Kaźmierczak U., Odżywianie się osób w podeszłym wieku., Gerontologia Polska 2016, tom 13, nr 1, s. 48-54
2. Gigała-Mirosz S., Na co należy zwrócić uwagę w diecie seniora., Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej 2017
3. Grycewicz J., Loba J.: Żywienie osób w wieku podeszłym, [w:] Prusiński A. (red.): Neurogeriatria. Praktyczne problemy neurologii w wieku podeszłym. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004; ss. 28-32
4. Tańska, M., Zasady żywienia ludzi starszych w ogólnej profilaktyce chorób dietozależnych., w „Żywienie a Środowisko” pod red. M. Podgórskiej, s. 51-59, wyd. WSZ w Gdańsku, 2016 r.