Fitosterole – występowanie i wpływ na zdrowie

Fitosterole zwane inaczej sterolami roślinnymi stanowią składniki roślinnych błon komórkowych. Są to chemiczne analogi cholesterolu, czyli sterolu zwierzęcego. Zalicza się do nich związki nasycone – stanole oraz nienasycone -sterole.

Źródła steroli w diecie

Sterole występujące w olejach roślinnych różnią się budową łańcucha bocznego. Ich zalecane spożycie wynosi 2-3 g na dobę. Nie należy spożywać ich więcej niż 3 g, ponieważ obniża to stężenie we krwi substancji rozpuszczalnych w tłuszczach (m.in. karotenoidów). Największe ilości fitosteroli znajdują się w oleju rzepakowym i nasionach sezamowych [1].

Najmniej tych steroli jednak zawiera olej słonecznikowy. Dlatego naukowcy w Hiszpanii doszli do wniosku, że po wstępnej selekcji nasion słonecznika pod względem wyższej zawartości fitosteroli w plazmie zarodnikowej są w stanie zwiększyć zawartość fitosteroli w tym oleju roślinnym. Jest to związane z różną zmiennością ich wartości w nasionach, dlatego wybierając tylko te z większą zawartością powstanie następnie olej roślinny z dużą zawartością fitosteroli [2].

Do źródeł fitosteroli zalicza się również otręby ryżowe, orzechy (laskowe, włoskie, migdały), kukurydzę, nasiona roślin strączkowych, sałatę i banany [3].

Żywność fortyfikowana

Dieta bogata w sterole roślinne obniża stężenie cholesterolu we krwi, a samo działanie jest związane ze zmniejszeniem wchłaniania cholesterolu z przewodu pokarmowego. Sterole zwierzęce i roślinne mają podobną budowę i są włączane do mieszanych miceli w jelicie, dlatego zwiększenie ilości roślinnych zmniejsza wchłanianie tych drugich. Różnią się one również tym, że roślinne w mniejszym stopniu są włączane do metabolizmu przez chylomikrony. Obecnie oprócz margaryny fitosterole dodawane są m.in. do napojów mlecznych, jogurtów, majonezu, produktów mięsnych oraz wyrobów cukierniczych [1].

Sterole w diecie dzieci

Sterole roślinne, które znajdują się m.in. w margarynach, nie są polecane dla dzieci poniżej piątego roku życia, jeśli u nich występuje prawidłowe stężenie cholesterolu we krwi. Wiąże się zaburzeniem wchłaniania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Ponadto, zapotrzebowanie młodych, szybko rosnących organizmów na cholesterol jest wysokie, a jego brak może prowadzić do zaburzeń gospodarki lipidowej i miażdżycopochodnych chorób układu krążenia w wieku starszym [3].

Biodostępność

Struktura fitosteroli utrudnia ich biodostępność i dlatego, jeśli występują one w całej formie to ich wchłonięte ilości są mniejsze, nawet jeśli produkt zawiera średnie bądź duże zawartości tłuszczu w porównaniu z tymi, gdzie obecne są rozdrobnione cząstki fitosteroli (sterole te są już rozdrobnione na części, dlatego mają lepszą biodostępność). Natomiast w produktach beztłuszczowych oby dwie formy steroli mają znacznie obniżoną biodostępność, ale forma drobna umożliwia wykorzystanie ich w większym stopniu. Umożliwia to stosowanie suplementacji sterolami roślinnymi w mniejszych dawkach w produktach o obniżonej zawartości tłuszczu [4].

Działanie fitosteroli

Lipoproteina LDL i poziom karotenoidów

Poziom fitosteroli w tkankach ssaków jest niski z powodu małego wchłaniania w jelicie oraz większego wydzielania do żółci w porównaniu z cholesterolem. Są one w wolniejszym tempie estryfikowane w enterocytach, a następnie transportowane poprzez chylomikrony do wątroby, gdzie po przemianie ulegają przemianie do kwasów żółciowych. Po suplementacji 2 g/d fitosterolami obserwowano spadek poziomu cholesterolu LDL o 9%. W badaniu wykazano, że po zwiększonej suplementacji sterolami roślinnymi dochodzi do spadku o 10-20% w surowicy poziomu karotenoidów. Aby temu zapobiec można w takim wypadku spożywać 5 porcji warzyw i owoców na dzień, w tym jednej bogatej w ten składnik odżywczy [5].

Fitosterole w diecie cukrzyków

Nieprawidłowe poziomy lipidów mają wpływ na metabolizm glukozy, z kolei nieprawidłowa tolerancja glukozy jest ważnym czynnikiem w rozwoju cukrzycy typu 2. W celu sprawdzenia wpływu steroli roślinnych i kwasów omega 3 na pacjentów z nieprawidłową tolerancją glukozy przeprowadzono badanie, w którym uczestników podzielono na 4 grupy: jedna spożywała kwasy omega 3, druga fitosterole, kolejna stosowała je łącznie i ostatnia była grupą placebo. Grupa zawierająca sterole roślinna miała je zapewniane poprzez dodatek mąki, w której znajdowały się w ilości 1,7 g.

W grupie stosującej obydwa składniki zaobserwowano spadek trójglicerydów, wskaźnika insulinooporności i hemoglobiny glikowanej. Same kwasy omega 3 zmniejszały obwód talii, trójglicerydów, wskaźnika insulinooporności oraz poziomu wysoko czułego CRP, który ocenia ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Same sterole natomiast zmniejszały poziom trójglicerydów oraz poziomu wysoko czułego CRP. Z tego wynika, że stosowanie samych steroli poprawi gospodarkę lipidową oraz węglowodanową, ale jeśli się je połączy z kwasami omega-3 to działanie jest jeszcze większe niż stosowanie tych substancji osobno [6]. Ponadto u osób z ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2 oraz już z rozwiniętą chorobą, u których występował podwyższony poziom cholesterolu LDL i trójglicerydów stwierdzono obniżenie ich poziomów po podawaniu 2 g/dzień fitosteroli przez 6 tygodni [7].

Podsumowanie

Podsumowując, warto wprowadzić do diety źródła fitosteroli, takie jak orzechy czy dodatek oleju rzepakowego do potrawy, ponieważ wykazują korzystny efekt na gospodarkę lipidową.

Należy jednak pamiętać, by nie przekroczyć zalecanej dziennej dawki spożycia, czyli 3 g, ponieważ wtedy mogą pojawić się objawy niepożądane wskutek nadmiernego ich spożycia.

Źródła:

1. Nowak A. Fitosterole w codziennej diecie. Postępy Fitoterapii 2011, 1, 48-51.
2. Velasco L., Fernández-Cuesta A., Fernández-Martínez J. VARIETAL SELECTION OF OILSEEDS: THE PROSPECTIVE NUTRITIONAL AND TECHNOLOGICAL BENEFITS. OCL 2014, 21, D604.
3. Kopeć A., Nowacka E., Piątkowska E. i wsp.: Charakterystyka i prozdrowotne właściwości steroli roślinnych. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość 2011, 3, 5 – 14.
4. Ubeyitogullari A., Ciftci O.N. In vitro bioaccessibility of novel low-crystallinity phytosterol nanoparticles in non-fat and regular-fat foods. Food Res Int. 2019, 123, 27-35.
5. Ogbe R.J., Ochalefu D.O. , Mafulul S.G. i wsp.: A review on dietary phytosterols: Their occurrence, metabolism and health benefits. Asian Journal of Plant Science and Research, 2015, 5, 10-21.
6. Wang J.F., Zhang H.M., Li Y.Y. i wsp.: A combination of omega-3 and plant sterols regulate glucose and lipid metabolism in individuals with impaired glucose regulation: a randomized and controlled clinical trial. Lipids Health Dis. 2019, 18, 106. doi: 10.1186/s12944-019-1048-x.
7. Trautwein E.A., Koppenol W.P., de Jong A. i wsp.: Plant sterols lower LDL-cholesterol and triglycerides in dyslipidemic individuals with or at risk of developing type 2 diabetes; a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Nutr Diabetes. 2018, 8, 30. doi: 10.1038/s41387-018-0039-8.