Naparstnica – piękna i jednocześnie niebezpieczna roślina

Naparstnicę można opisać dwoma słowami – piękna i niebezpieczna. Piękna z uwagi na wygląd oraz lecznicze właściwości. Niebezpieczna, ponieważ jest bardzo trująca. Ze względu na swoje zastosowanie doczekała się pewnych przesądów. Wierzono, że jej obecność w ogrodzie chroniła domowników przed złymi duchami. Przygotowywano również z niej farbę, którą malowano dom w celu ochrony przed złem [4].  Wyglądem kwiatów zawdzięcza nazwę „Dzwony Zmarłych”, „Palec Wróżek” lub „Lwia Paszcza”[3]. W średniowieczu naparstnica cieszyła się popularnością nie tylko jako środek na opuchliznę, ale także jako trucizna. Niestety to ostatnie zastosowanie w ówczesnych czasach było częstsze.

UWAGA: naparstnica może być trująca, szczególnie w dużych dawkach. Nie powinna być samodzielnie zbierana oraz stosowana bez konsultacji z lekarzem.

Spis treści:

1. Naparstnica – charakterystyka rośliny
2. Substancje czynne
3. Zastosowanie w medycynie
4. Toksyczność
5. Stosowanie w praktyce
6. Interakcje z lekami
7. Przeciwwskazania
8. Podsumowanie

Charakterystyka rośliny

Naparstnica wywodzi się z rodziny trędownikowatych. Obejmuje około 20 gatunków z charakterystycznymi barwnymi kwiatami o lejkowatym kształcie. W Polsce występuje najczęściej naparstnica zwyczajna o żółtym zabarwieniu. Odmiana o barwie purpurowej hodowana jest do celów farmaceutycznych, występuje w południowej części Europy [4]. Naparstnica najczęściej rośnie w cieplejszych obszarach lasów dębowych oraz ogrzanych słońcem krawędzi rzecznych dolin [3].

Substancje czynne zawarte w naparstnicy

Liście naparstnicy charakteryzuje obecność glikozydów nasercowych. Substancje te wpływają na pracę mięśnia sercowego. Za sprawą tych związków naparstnica zdobyła największe zainteresowanie. Zawiera również inne substancje, również takie o działaniu przeciwutleniającym, jak flawonoidy [1] .

Najważniejszymi składnikami wyodrębnionymi z naparstnicy są glikozydy nasercowe. Pierwsze próby ich wyizolowania z liści rozpoczęto w XIX wieku. Przez wiele lat próbowano dostosować dawkę, aby osiągnąć efekt terapeutyczny bez efektów ubocznych. Stwierdzono, że związki wydobyte z naparstnicy purpurowej oraz wełniastej cechują się najniższą toksycznością. Dlatego głównie te gatunki wykorzystuje się w lecznictwie [1].

Zastosowanie naparstnicy w medycynie

Naparstnica cieszyła się sporym zainteresowaniem w medycynie przez wiele lat. Głównie stosowano ją do leczenia niewydolności serca oraz obrzęków. Niedawno jednak rozpoczęto badania nad jej nowym wykorzystaniem.  Kilka analiz potwierdziło jej przeciwnowotworowe i przeciwwirusowe działanie. Niedawne badania udowodniły również, że może wspomagać leczenie mukowiscydozy. Kolejne udowodniły pozytywny wpływ na profil lipidowy oraz gospodarkę węglowodanową. 

Mechanizm działania glikozydów naparstnicy

Głównym wskazaniem do stosowania naparstnicy jest zastoinowa niewydolność serca. Wyizolowane z niej związki mogą zwiększać siłę skurczu mięśnia sercowego. Usprawniają także przepływ krwi oraz wpływają na zmianę rytmu serca [5].

Digoksyna jest związkiem z grupy glikozydów wyodrębnionym z naparstnicy wełniastej (Digitalis lanata). Mechanizm jej działania polega na hamowaniu pompy sodowo-potasowej w komórkach serca. Usuwa jony sodu z komórek mięśnia sercowego i na jego miejsce wprowadza jony potasu. Wskutek tego dochodzi do wymiany jonów sodowo-potasowych, dzięki czemu zwiększa się pobudliwość mięśniowa.

Digoksyna przyczynia się także do wzrostu stężenia jonów sodowych wewnątrz komórki. To powoduje  wewnątrzkomórkowy napływ jonów wapnia. W ten sposób następuje wymiana sodowo-wapniowa. Wyższe stężenie jonów wapnia w komórkach mięśnia serca prowadzi do wzrostu siły skurczu [1,6].

Nadciśnienie

Okazuje się, że glikozydy z naparstnicy mogą również obniżyć ciśnienie krwi poprzez wzrost poziomu pewnego białka. Proteina ta odpowiada za utrzymanie prawidłowego ciśnienia w organizmie. Naukowcy stwierdzili, że po podniesieniu jej stężenia, ciśnienie mogłoby maleć.

Dokonano badań z udziałem myszy. Wykazano w nich, że podanie digoksyny prowadzi do wzrostu białka oraz spowolnienia jego późniejszego procesu degradacji. Nim digoksyna zostanie dopuszczona do leczenia nadciśnienia, musi jednak przejść szereg analiz [7].

Odkrycie endogennej naparstnicy

Niedawno naukowcy odkryli czynnik podobny do naparstnicy, wydzielany przez korę nadnerczy. Wykazuje on podobne właściwości co glikozydy z naparstnicy, czyli wpływa na blokowanie sondy sodowo-potasowej. Stwierdzono, że czynnik napastnicopodobny może obniżać ciśnienie krwi i wpływać na kurczliwość mięśnia sercowego.

Wiedza ta daje nadzieje na rozwój kolejnych terapii nadciśnienia tętniczego oraz niewydolności serca. Jednak aby została zastosowana w praktyce, wymaga dalszych badań [8].

Nowotwory

Zainteresowanie glikozydami doprowadziło do rozpoczęcia nowych badań nad ich zastosowaniem w terapii nowotworów. Wykazano, że glikozydy oraz substancje o właściwościach przeciwutleniających przyczyniają się do niszczenia komórek nowotworowych [14].

W latach 80. ubiegłego wieku dokonano badania z zastosowaniem glikozydów. Zaobserwowano, że komórki okazały się mniej złośliwe, w porównaniu do tych u pacjentów z grupy kontrolnej [1]. Wyniki badań dają nadzieje na stworzenie nowych leków w leczeniu nowotworów. 

Mukowiscydoza

Analizy potwierdziły wpływ digitoksyny na mukowiscydozę. Digitoksyna jest to glikozyd wyodrębniony z naparstnicy. Hamuje nadmierne wydzielanie interleukiny-8 (IL-8) na wyhodowanych laboratoryjnie komórkach nabłonka płuc z mukowiscydozą. Interleukiny to białka biorące udział w powstawaniu stanu zapalnego. Poprzez wpływ na blokowanie jej syntezy, digitoksyna chroni przed rozwojem zapalenia płuc. 

Cukrzyca

Kolejne badanie wykonano na szczurach z cukrzycą oraz nieprawidłowym stężeniem cholesterolu. Po 2 godzinach od podania digitoniny (związek z naparstnicy) stwierdzono lepszą tolerancję glukozy.

Składnik ten dał również pozytywny wpływ na profil lipidowy, poprzez poprawę potencjału antyoksydacyjnego [9]. Istnieje szansa, że w przyszłości naparstnica będzie składnikiem leków obniżających poziom cholesterolu oraz cukru we krwi. 

Dawka czyni truciznę – toksyczność naparstnicy

Substancje zawarte w naparstnicy w nieodpowiedniej ilości mogą stanowić zagrożenie dla życia. Związki te mogą również kumulować się w organizmie i doprowadzić do przedawkowania. Stwierdza się bardzo wąski zakres terapeutyczny glikozydów naparstnicy, dlatego bardzo istotne jest dostosowanie odpowiedniej dawki.

Wszystkie części rośliny są trujące, dlatego nie powinno stosować się jej samodzielnie. Spożycie jej może spowodować zaburzenia pracy serca, obniżone tętno, hiperkaliemię, drgawki, a nawet śmierć [5,11]. 

Przypadek zatrucia

Liście żywokostu lekarskiego są podobne do liści naparstnicy, w czasie gdy nie kwitnie. Pewna grupa osób zbierająca zioła nie dostrzegła różnicy pomiędzy obiema roślinami. Doszło do zatrucia herbatą zaparzoną z liści naparstnicy. Z początku mieli tylko nudności, później wymioty, biegunkę oraz zawroty głowy. U niektórych osób stwierdzono także hiperkaliemię (nadmiar potasu we krwi) [10].

Stosowanie w praktyce

Naparstnicę wykorzystuje się obecnie w niewydolności mięśnia serca oraz migotaniu i trzepotaniu przedsionków. Leki na bazie naparstnicy powinno stosować się jedynie po konsultacji lekarskiej. Nie należy samodzielnie sporządzać herbat, nalewek czy mieszanek ziół. Istnieje zagrożenie silnym zatruciem, dlatego nie powinno się jej stosować na własną rękę. Istnieje bardzo wąski zakres leczniczy i dobraniem odpowiedniej dawki powinien zająć się specjalista.

Interakcje pomiędzy lekami

Nie należy stosować leków na bazie naparstnicy wraz z niektórymi lekami. Glikozydy wchodzą w interakcje z wieloma substancjami, m. in. z antybiotykami. Niektóre mogą zwiększać wchłanianie niektórych związków z naparstnicy. Trzeba także zachować ostrożność podczas stosowania środków przeczyszczających oraz moczopędnych.

Substancje te powodują utratę elektrolitów, w tym potasu. Serce do prawidłowej pracy potrzebuje potasu, a glikozydy z naparstnicy wpływają na kurczliwość serca. Nierównowaga elektrolitowa może zwiększać ryzyko wystąpienia negatywnych skutków po przyjęciu glikozydów. Przyjmowanie chininy (leku na malarię) razem z naparstnicą może skutkować problemami z pracą serca. Nie powinno się przyjmować preparatów z digoksyną wraz z preparatami na bazie naparstnicy. Mogą one zwiększyć działanie leku i prowadzić do niepożądanych skutków [13].

Przeciwwskazania do stosowania naparstnicy oraz skutki uboczne

Związki naparstnicy są przeciwwskazane dla osób z zaburzeniami czynności nerek, hipokaliemią, zespołem Wolffa-Parkinsona-White’a. Szczupłe i starsze osoby także nie powinny ich  stosować. Z powodu niskiej masy mięśniowej, mogą mieć wyższy poziom digoksyny w organizmie [6,12].

Ze względu na niebezpieczeństwo zatrucia kobiety ciężarne, karmiące oraz dzieci nie powinny spożywać ich samodzielnie. Zważywszy na trujące właściwości i podobieństwo niektórych roślin, nie należy samemu zbierać i stosować naparstnicy.

Objawy zatrucia naparstnicą

Skutki przedawkowania mogą zagrażać życiu. Objawami są m.in.: niewyraźne widzenie, problemy z pracą serca, rozstrój żołądka, osłabienie mięśni i drgawki. Ostatecznie nieodpowiednie spożycie może skończyć się nawet śmiercią. [5]

Podsumowanie

Naparstnica to barwna i ozdobna roślina z leczniczym potencjałem. Nieodpowiednio spożywana może jednak stanowić zagrożenie dla życia. Biorąc pod uwagę silnie trujące właściwości, nie należy samodzielnie jej spożywać.

Glikozydy naparstnicy, mimo pojawienia się leków nowszej generacji, wciąż wykorzystywane są w leczeniu niewydolności serca. Najnowsze badania udowodniły jednak nowe możliwości jej zastosowania. W przyszłości może służyć jako składnik leków w terapii innych schorzeń. 

Bibliografia:

1. Kreis W.(2017). The Foxgloves (Digitalis) Revisited. Planta Med 2017, 83: 962–972.
2. Nartowska J. (2011). Digitalis – dawniej i dziś, Panacea, 3(36), 5-7.
3. Naparstnica Zwyczajna. Pobrano 5 maja 2022, z https://dpn.pl/aktualnosci/390-z-atlasu-roslin-dpn-naparstnica-zwyczajna-digitalis-grandiflora-.html/?pdf=1
4. Aleksandra Szymańska. Piękna i Groźna-Naparstnica Purpurowa. Pobrano 6 maja 2022, z https://rme.cbr.net.pl/index.php/archiwum-rme/117-lipiec-sierpien-nr-50/ziolowy-zakatek
5. Foxglove- Uses, Side Effects, and More. Pobrano 5 Maja 2022, z https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-287/foxglove
6. Cardiac Glycosides (Digitalis Compounds). (2015), Pobrano 5 maja 2022, z https://www.cvpharmacology.com/cardiostimulatory/digitalis
7. Foxglove and High Blood Pressure. Pobrano 5 maja 2022, z https://www.medicaldiscoverynews.com/shows/303-foxglove.html
8. Rostoff P., i in.(2007).Niezwiązane z leczeniem utrwalone zmiany elektrokardiograficzne imitujące wpływ glikozydów naparstnicy. Kardiol Pol, 65,1506-1509.
9. Ebaid G. M.X., I in. (2006). Effects of digitonin on hyperglycaemia and dyslipidemia induced by high-sucrose intake. Vol.44-2, 293-299.
10. Deng J-F., Lin Ch-Ch., Lu L-H., Phua D-H., Yang Ch-Ch. (2010)An outbreak of foxglove leaf poisoning. Journal of the Chinese Medical Association. Vol. 73-2, 97-100.
11. Ershad M., Khalid M. Meredith A., Shah N. (2021). Cardioactive Steroid Toxicity. National Library of Medicine.
12. Lindner G. (2020). Acute hyperkalemia in the emergency department: a summary from a Kidney Disease: Improving Global Outcomes conference. European Journal of Emergency Medicine. Vol. 27-5-329-337.
13. Foxglove, (2021). Pobrano 5 maja  2022, z https://www.rxlist.com/foxglove/supplements.htm     
14. Digitalis. (2021), Pobrano 8 maja 2022, z https://www.drugs.com/npp/digitalis.html#