Pomidory – wszystko co musisz o nich wiedzieć

Pomidory (Solanum lycopersicum L.) są jednymi z najczęściej spożywanych warzyw na świecie [1], co potwierdza ich ogromna globalna produkcja rzędu 182 milionów ton w 2017 [2].

Co ciekawe, podobnie jak papryka, pomidor z botanicznego punktu widzenia jest owocem, który na potrzeby handlu, określony został według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług [3] jako warzywo.

W poniższym artykule postaram się przekonać Cię, że warto wprowadzić pyszne, lokalne pomidory do codziennej diety z korzyścią dla zdrowia! Dowiesz się też, po jakie odmiany pomidorów warto sięgnąć i w jaki sposób ich cenne składniki odżywcze wpływają na ludzki organizm.

Pomidory, które kocha cała Europa

Zgodnie z danymi publikowanymi na portalach branżowych, spożycie świeżych pomidorów w Unii Europejskiej pozostało praktycznie na tym samym poziomie w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Europejscy konsumenci spożywają średnio około 14 kg pomidorów na mieszkańca rocznie. Liczba ta może nieznacznie spaść (-0,5%), do około 13,6 kg na mieszkańca rocznie, do końca następnej dekady.

W Polsce konsumpcja pomidorów w gospodarstwach domowych, według Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERiGŻ), oscyluje wokół 10 kg na osobę rocznie.

Rynek produkcji tych warzyw rozwija się dynamiczne, a prognozy analityków wskazują, że europejska produkcja przekroczy 16 milionów ton, z czego 40% przeznacza się na świeże spożycie, a resztę na przetwarzanie [4].

Kto eksportuje najwięcej pomidorów do krajów UE?

Pod tym względem wyraźne pierwszeństwo osiągnęła Hiszpania, która dostarcza do krajów wspólnoty ponad 34% wszystkich importowanych pomidorów. Drugim co do wielkości eksporterem na rynki wewnętrzne jest Holandia (24,5). Pomidory importowane są także z Maroka (15,5%) oraz z Francji (ponad 7%) i Belgii [5].

W ciągu ostatnich dziesięciu lat krajowa produkcja pomidorów wykazywała wyraźne tendencje wzrostowe. Zwiększyła się z ok. 681 tys. t przeciętnie w latach 2006-2008 do 803 tys. t średnio w latach 2013-2015, czyli o 18 proc. [6]

Konsumenci mają określone preferencje i oczekiwanie względem pomidorów, a rynek dostosowuje się do zmieniających się potrzeb.

Jak pomidor trafia na nasze stoły?

Pomidor pomidorowi nierówny, inaczej smakuje ten pochodzący z polowej uprawy, zerwany jako dojrzały w szczycie sezonu – inaczej zaś ten szklarniowy, zrywany w styczniu.

Dlatego konsumenci stawiają wysokie oczekiwanie względem doznań smakowo-zapachowych pomidorów [7] . Bezpośredni wpływ na walory sensoryczne pomidorów ma sposób, w jaki dojrzewają. Proces ten związany jest z wydzielaniem przez pomidory lotnego hormonu o nazwie etylen [8], [9].

Importowane pomidory

Owoce uprawiane w szklarniach, szczególnie poza sezonem zbierane są i transportowane zanim jeszcze osiągną dojrzałość, co znacząco poprawia ich wytrzymałość na dłuższy transport. Ma to zasadnicze znaczenie przy imporcie i eksporcie pomidorów.

W kraju docelowym pomidory umieszcza się w dojrzewalniach, gdzie podawany jest etylen, co powoduje, że nabierają one swoistej barwy. Proces ten jednak hamuje rozwój naturalnego smaku. Konsumenci określają ja jako wodniste i bez smaku [7].

Dlaczego pomidory lokalne, polskie są zazwyczaj smaczniejsze?

Daje to dużą szansę pomidorom produkowanym lokalnie, ponieważ mogą smakować lepiej, z uwagi na naturalny przebieg procesu dojrzewania.

Nie bez znaczenia na smak ma także odmiana pomidorów. W Polsce w ostatnich latach nastąpił kilkudziesięcioprocentowy wzrost produkcji odmian malinowych uprawianych w szklarniach.

Te odmiany stanowią już blisko 30% wszystkich uprawianych w ten sposób krajowych pomidorów [10] .

Pomidory i ich odmiany. Co oferuje rynek?

Co oferuje rynek pomidorów – niejednego może zaskoczyć!

Najprostszym podziałem pomidorów jest ten ze względu na wielkość owoców:

• drobnoowocowe – koktajlowe, daktylowe np. cherry, koralik
• średnioowocowe – większość odmian, w tym podłużne, paprykowe, San Marzano
• wielkoowocowe – np. malinowe, bawole serca, gargamele

Które odmiany są najsmaczniejsze?

Rozmiar

To zależy. Pomidory o owocach drobnych przeważnie charakteryzują się intensywniejszym smakiem i aromatem, w porównaniu do tych o dużych owocach. Świetnie nadają się jako przekąski, dekoracje czy przetwory w zalewach czy dania kuchni włoskiej wymagające zachowania kształtu i struktury pomidorów.

Pomidory o średnich owocach są wykorzystywane do dań wymagających świeżej postaci jak i w przetwórstwie. Często się je suszy, gotuje, przeciera i przerabia na soki i jako dodatek do dań na bazie makaronów.

Pomidory o dużych owocach dzięki swojej słodkości świetnie nadają się do spożywania w formie deserowej, mogą być także wykorzystywane do soków. Nie bez znaczenia jest, że są łatwe w obróbce, wszechstronne i tanie.

Kolor

Pomidory dzieli się także uwzględniając ich kolor

• czerwone
• malinowe, o charakterystycznej cienkiej skórce
• zielone, będące pomidorami niedojrzałymi
• tygrysie, o paskowanej skórce
• czarne i czekoladowe, o brązowej skórce
• żółte i pomarańczowe

Wartości odżywcze pomidorów

Dojrzałe pomidory przeważnie wybarwiają się na różne odcienie czerwieni. W zależności od odmiany mogą być także w wielu innych kolorach – w tym żółtym, pomarańczowym, zielonym, fioletowym, a nawet czarnym! Ponadto konsumenci mają szeroki wybór odmian o różnych, czasem nietypowych kształtach i smakach.

Wartości odżywcze, a przede wszystkim zawartość składników bioaktywnych [11], [12], różnią się w zależności od odmiany, a także stopnia dojrzałości pomidorów, dlatego naukowcy dokonali pewnych uśrednień na potrzeby ogólnoświatowej referencyjnej bazy USDA.

Pomidory są produktami bardzo niskokalorycznymi, wynika to przede wszystkim z wysokiej zawartości wody w tych owocach. Jej zawartość w pomidorach wynosi około 95%, zaś pozostałe 5% stanowią głównie z węglowodany i błonnik.

Masa przeciętnego pomidora to około 150-170 gramów. W niewielkim 100 gramowym surowym pomidorze znajdziemy:

Składnik odżywczy	Zawartość w 100 g
Wartość energetyczna	19 kcal
Woda	94,3 g
Białko	0,9 g
Węglowodany	4,1 g
Tłuszcz	0,2 g
Błonnik pokarmowy	1,2 g
Glukoza	1,2 g
Fruktoza	1,5 g
Sód	8 mg
Potas	282 mg
Wapń	9 mg
Fosfor	21 mg
Magnez	8 mg
Żelazo	0,5 mg
Cynk	0,26 mg
Miedź	0,06 mg
Mangan	0,06 mg
Jod	1,1 μg
Witamina	107 μg
Beta-karoten	640 μg
Witamina E	1,22 mg
Tiamina	0,06 mg
Ryboflawina	0,04 mg
Niacyna	1,0 mg
Witamina B6	0,15 mg
Foliany	39 μg
Witamina C	23 mg

Cukry proste, takie jak glukoza i fruktoza, stanowią prawie 70% zawartości węglowodanów w pomidorach i to one odpowiadają za przyjemny słodki smak dojrzałych owoców.

Warto pamiętać, że pomidory jadane ze skórką są dobrym źródłem błonnika a jego zawartość to około 1,5 grama w sztuce przeciętnej wielkości. Większość błonnika (87%) zawartego w pomidorach jest nierozpuszczalna w wodzie, ponieważ dominują tu hemicelulozy, celulozy i ligniny [13]. Mają one jednak bardzo pozytywny wpływ na pracę przewodu pokarmowego, ponieważ poprawiają jego motorykę i działają przeciwzaparciowo.

Witaminy i składniki mineralne zawarte w pomidorach

Wśród najważniejszych witamin i składników mineralnych tych owoców należy wymienić przede wszystkim:

Witaminę C, która jest zarówno składnikiem odżywczym jak i przeciwutleniaczem. Jeden średniej wielkości pomidor może zapewnić około 28% zalecanego spożycia (RDA).

Potas odgrywający rolę w prewencji nadciśnienia tętniczego, a także chorób układu sercowo naczyniowego [14]

Witamina K1, zwana także filochinonem, bierze udział w procesach krzepnięcia krwi jak i gospodarce mineralnej kości [15], [16].

Ponadto pomidory to źródło kwasu foliowego (witaminy B9) potrzebnego do prawidłowego przebiegu wzrostu, podziałów komórkowych, procesów krwiotwórczych oraz rozwoju zarodkowego i płodowego [17].

Przeciwutleniacze

Pomidory to przede wszystkim źródło substancji biologicznie aktywnych o działaniu przeciwutleniającym [18]. Głównymi związkami antyoksydacyjnymi, spełniającymi jednocześnie rolę barwników nadających charakterystyczny kolor pomidorów są:

• Likopen, należący do karotenoidów, czerwony barwnik i przeciwutleniacz pomidorów, o szeroko udowodnionym korzystnym wpływie na zdrowie [19]
• Beta karoten – przeciwutleniacz, będący prowitaminą witaminy A, nadający warzywom i owocom żółty lub pomarańczowy odcień.
• Naringenina, flawonoid pierwotnie izolowany z soku grejpfrutowego, będący także obecny w skórce pomidora. Ma ona udowodnione działanie przeciwzapalne, chroniące struktury naczyń krwionośnych i działające przeciwmiażdżycowo [20]
• Kwas chlorogenowy, wielu osobom kojarzący się z jednym z najbogatszych źródeł, jakim są ziarna zielonej kawy, obecny jest także w skórce i miąższu pomidorów. Charakteryzują go silne właściwości przeciwutleniające, normalizujące wartości ciśnienia tętniczego krwi, a także poziomu glukozy we krwi [21], [22].

Likopen

Na szczególną uwagę zasługuje likopen, związek należący do karotenoidów, szczególnie kojarzony z pomidorami.

Naukowcy stwierdzili największe jego stężenia w skórce jak i pestkach dojrzałych pomidorów [23]. Ilość likopenu w owocach wzrasta w miarę ich dojrzewania [24] ale także jest go więcej w produktach przetworzonych.

To jeden z nielicznych przykładów na to, że produkty przetworzone zawierają więcej aktywnej, prozdrowotnej substancji niż surowiec, z którego zostały przygotowane [25], [26].

Przetwory pomidorowe – takie jak ketchup, sok, koncentrat i sosy pomidorowe – są najbogatszymi źródłami likopenu w diecie zachodniej. Dowiedziono, że ponad 80% likopenu w diecie konsumentów ze Stanów Zjednoczonych pochodzi właśnie z przetworzonych pomidorów [27], [28].

Jak dużo zatem jest likopenu w produktach pomidorowych?

Dobrym przykładem może być keczup, który w 100 gramach zawiera 10–14 mg likopenu, podczas gdy jeden mały (100 g), świeży pomidor zawiera tylko 1–8 mg tego związku [20].

Pomimo, że keczup jest dobrym źródłem likopenu, należy zwrócić uwagę na wielkość spożycia tego produktu. Zwykle jest on stosowany jako dodatek do dań w bardzo małych ilościach, przez co łatwiejsze może być zwiększenie spożycia likopenu, uwzględniając w jadłospisie nieprzetworzone pomidory – które również mają znacznie mniej cukru niż keczup.

Ważne jest zarówno odpowiednie źródło likopenu, jak również nieobojętne jest to, co spożywamy razem z produktami bogatymi w ten związek. Łącząc przetwory pomidorowe z dobrej jakości tłuszczami, takimi jak oleje roślinne, możliwe jest zwiększenie wchłaniania likopenu nawet czterokrotnie [29]. Warto wspomnieć też, że tempo jak i ilość wchłanianego likopenu nie jest taka sama u wszystkich osób [30].

Likopen wykazuje udowodnione działanie przeciwzapalne, przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwudarowe i prewencyjne w stosunku do niektórych typów nowotworów a ponadto wspomagające gęstość kości i płodność [31].

Aby dostarczać go w odpowiednich ilościach wraz z dietą, należy wybierać odpowiednie źródła, jakimi są wysokiej jakości przetwory pomidorowe ,takie jak niedosładzane i niesolone przeciery, pasty i soki.

Nie znaczy to, że konsumpcja świeżych warzyw może zostać zaniechana. Regularna obecność pomidorów w diecie pozwoli na dostarczenie tego cennego związku – ale także pozostałych przeciwutleniaczy i niektórych witamin częściowo traconych w wyniku procesu przetwarzania.

Korzyści zdrowotne wynikające obecności pomidorów w diecie

Spożywanie pomidorów i ich przetworów wiąże się z poprawą kondycji skóry, niższym ryzykiem rozwoju chorób układu krążenia i niektórych typów nowotworów.

Zdrowie serca

Choroby układu krążenia, w tym zawały serca i udary są najczęstszą przyczyną zgonów na świecie. Znaczenie prawidłowo zbilansowanej diety w prewencji tych chorób jest niezwykle istotne.

Potwierdza to jedno z badań, kute zostało przeprowadzone wśród mężczyzn w średnim wieku, których dieta była uboga w likopen i beta-karoten. Niskie miana tych związków we krwi badanych naukowcy powiązali ze zwiększonym ryzykiem zawałów serca i udarów mózgu w tej grupie [32], [33].

Naukowcy wskazują na rosnącą liczbę dowodów opartych na wynikach badań klinicznych, wskazujących, że suplementacja likopenem może pomóc obniżyć poziom (złego) cholesterolu LDL [34] a tym samym korzystnie wpływać na zdrowie układu krążenia.

Przetwory pomidorowe mają także potwierdzone klinicznie korzystne działanie przeciwzapalne jak również obniżające markery stresu oksydacyjnego [35], [36]. Ponadto wykazano, że mają działanie ochronne na wewnętrzną warstwę śródbłonka naczyń krwionośnych i jednocześnie mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia zakrzepicy [37].

🔎 Badanie z 2023 roku [53] wykazało, że spożycie pomidorów może obniżać ryzyko nadciśnienia i wpływać korzystnie na ciśnienie krwi u osób starszych z wysokim ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Stwierdzono, że osoby spożywające powyżej 110 g pomidorów dziennie miały o 36% niższe ryzyko wystąpienia nadciśnienia w porównaniu z osobami spożywającymi najmniej. Umiarkowane spożycie pomidorów było również związane z obniżeniem ciśnienia krwi, szczególnie w przypadku nadciśnienia pierwszego stopnia.

Profilaktyka nowotworów

Badania obserwacyjne wykazały związek między spożywaniem pomidorów i ich przetworów z mniejszym występowaniem przypadków raka prostaty, płuc i żołądka u osób regularnie spożywających te produkty [38], [39].

Naukowcy upatrują przeciwnowotworowego potencjału pomidorów z obecnością w nich likopenu, który może mieć związek z ograniczaniem formowania i rozplemu komórek nowotworowych. W dalszym ciągu brakuje jednak badań klinicznych potwierdzających te zależności [40], [41].

Obiecujące wyniki natomiast dało badanie przeprowadzone na grupie kobiet. Wśród pań, u których odnotowano wysokie stężenia karotenoidów – występujących w dużych ilościach w pomidorach – rzadziej występowały nowotwory piersi [42], [43].

Zdrowa i piękna skóra

Pomidory są uważane za korzystne dla zdrowia skóry. Przetwory pomidorowe, stanowiące bogate źródło likopenu i innych aktywnych związków roślinnych mogą chronić przed powstawaniem oparzeń słonecznych lub łagodzić ich skutki [44], [45].

Zależność tę potwierdza jedno z badań, w którym ochotnicy, którzy codziennie przez 10 tygodni spożywały 40 gramów koncentratu pomidorowego – dostarczającego 16 mg likopenu – wraz z oliwą z oliwek (podawanej dla poprawy wchłaniania tego związku), doświadczały o 40% mniej oparzeń słonecznych [46], w porównaniu do osób niespożywających tych produktów.

Ponadto pomidory przyspieszają gojenie się ran i stymulują produkcję kolagenu dzięki wysokiej zawartość witaminy C, działają również przeciwzapalnie, co jest szczególnie istotne przy terapii podrażnień mechanicznych czy powstałych w wyniku promieniowania UV [47].

Czy pomidory są produktem bezpiecznym dla alergików?

Pomidory są produktami ogólnie dobrze tolerowanymi, zaś alergia na nie występuje bardzo rzadko [48], [49].

Chociaż alergia na pomidory występuje rzadko, osoby uczulone na pyłki traw są bardziej narażone na alergię na pomidory. Dzieje się tak w wyniku tak zwanej alergii krzyżowej [50]. W uproszczeniu alergia ta polega na atakowaniu przez układ odpornościowy białek owoców lub/i warzyw, które są podobne do pyłku, co prowadzi do reakcji alergicznych, objawiających się drapaniem w gardle lub pojawieniem się obrzęku jamy ustnej lub gardła [51]. Osoby uczulone na lateks mogą również doświadczać nadaktywności immunologicznej na pomidory [52].

Podsumowanie

Pomidory to soczyste i słodkie, bogate w przeciwutleniacze owoce, kulinarnie klasyfikowane jako warzywa. Naukowcy wskazują, że regularne ich spożycie w postaci surowej jak i przetworzonej może działać profilaktycznie w kierunku wielu chorób cywilizacyjnych.

Warto pamiętać, że pomidory są szczególnie bogate w likopen, barwnik roślinny będący jednocześnie silnym przeciwutleniaczem odgrywającym potencjalną rolę w prewencji chorób układu krążenia, profilaktyką niektórych chorób nowotworowych czy terapią oparzeń słonecznych.

Pomidory przede wszystkim jednak są smaczne, powszechnie dostępne i znajdują wszechstronne zastosowanie kulinarne. Częstej konsumpcji sprzyja mnogość ich odmian, kolorów i smaków, a także ich cenowa atrakcyjność w sezonie. Dzięki niej możliwe jest ich różnorodne przetwarzanie od suszenia po produkcję domowych sosów, past i przecierów aż po kiszenie, które z roku na rok zyskuje na popularności.

ARTYKUŁ POWSTAŁ JAKO CZĘŚĆ CYKLU „JEDZ LOKALNIE, JEDZ SEZONOWO”

„Moc Polskich Warzyw” to kampania, która powstała z inicjatywy Zrzeszenia Producentów Papryki Rzeczypospolitej Polskiej. Obok ZPPRP, które koordynuje program, udział w kampanii biorą: Krajowy Związek Grup Producentów Owoców i Warzyw, Stowarzyszenie Producentów Pomidorów i Ogórków pod Osłonami, Stowarzyszenie Malinowy Król, Stowarzyszenie Branży Grzybów Uprawnych oraz Stowarzyszenie Czosnek Galicyjski. Kluczowym celem kampanii „Moc Polskich Warzyw” jest edukacja konsumentów na temat różnorodności polskich warzyw, ich właściwości zdrowotnych i odżywczych oraz roli w codziennej diecie. Kampania jest organizowana dzięki wsparciu ze środków finansowych Funduszu Promocji Owoców i Warzyw.

Przypisy:

1. Díaz de León-Sánchez, F., Pelayo-Zaldívar, C., Rivera-Cabrera, F., Ponce-Valadez, M., Ávila-Alejandre, X., Fernández, F. J., et al. (2009). Effect of refrigerated storage on aroma and alcohol dehydrogenase activity in tomato fruit. Postharvest Biol. Technol. 54, 93–100.
2. FAOSTAT (2019). FAOSTAT, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistics Division.
3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 września 2015 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług (Dz.U. 2015 poz. 1676)
4. https://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/europejscy-konsumenci-cenia-mniejsze-odmiany-pomidorow,179699.html
5. https://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/hiszpania-czolowym-eksporterem-pomidorow-do-ue,119516.html
6. https://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/krajowy-rynek-pomidorow-wzrosl-o-18-proc-w-ostatnim-dziesiecioleciu,127952.html
7. Kanski, L., Naumann, M., & Pawelzik, E. (2020). Flavor-related quality attributes of ripe tomatoes are not significantly affected under two common household conditions. Frontiers in Plant Science, 11, 472.
8. Alexander, L., & Grierson, D. (2002). Ethylene biosynthesis and action in tomato: a model for climacteric fruit ripening. Journal of experimental botany, 53(377), 2039-2055.
9. Lelièvre, J. M., Latchè, A., Jones, B., Bouzayen, M., & Pech, J. C. (1997). Ethylene and fruit ripening. Physiologia plantarum, 101(4), 727-739.
10. https://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/rynek-pomidorow-ruszyla-malinowa-rewolucja,143536.html
11. Bergougnoux, V. (2014). The history of tomato: from domestication to biopharming. Biotechnology advances, 32(1), 170-189.
12. Lenucci, M. S., Cadinu, D., Taurino, M., Piro, G., & Dalessandro, G. (2006). Antioxidant composition in cherry and high-pigment tomato cultivars. Journal of agricultural and food chemistry, 54(7), 2606-2613.
13. Claye, S. S., Idouraine, A., & Weber, C. W. (1996). Extraction and fractionation of insoluble fiber from five fiber sources. Food chemistry, 57(2), 305-310.
14. D’Elia, L., Barba, G., Cappuccio, F. P., & Strazzullo, P. (2011). Potassium intake, stroke, and cardiovascular disease: a meta-analysis of prospective studies. Journal of the American College of Cardiology, 57(10), 1210-1219.
15. Weber, P. (2001). Vitamin K and bone health. Nutrition, 17(10), 880-887.
16. Bolton‐Smith, C., McMurdo, M. E., Paterson, C. R., Mole, P. A., Harvey, J. M., Fenton, S. T., … & Shearer, M. J. (2007). Two‐year randomized controlled trial of vitamin K1 (phylloquinone) and vitamin D3 plus calcium on the bone health of older women. Journal of Bone and Mineral Research, 22(4), 509-519.
17. Fekete, K., Berti, C., Trovato, M., Lohner, S., Dullemeijer, C., Souverein, O. W., … & Decsi, T. (2012). Effect of folate intake on health outcomes in pregnancy: a systematic review and meta-analysis on birth weight, placental weight and length of gestation. Nutrition journal, 11(1), 1-8.
18. Frusciante, L., Carli, P., Ercolano, M. R., Pernice, R., Di Matteo, A., Fogliano, V., & Pellegrini, N. (2007). Antioxidant nutritional quality of tomato. Molecular nutrition & food research, 51(5), 609-617.
19. Story, E. N., Kopec, R. E., Schwartz, S. J., & Harris, G. K. (2010). An update on the health effects of tomato lycopene. Annual review of food science and technology, 1, 189-210.
20. Bharti, S., Rani, N., Krishnamurthy, B., & Arya, D. S. (2014). Preclinical evidence for the pharmacological actions of naringin: a review. Planta medica, 80(06), 437-451.
21. Watanabe, T., Arai, Y., Mitsui, Y., Kusaura, T., Okawa, W., Kajihara, Y., & Saito, I. (2006). The blood pressure-lowering effect and safety of chlorogenic acid from green coffee bean extract in essential hypertension. Clinical and experimental hypertension, 28(5), 439-449.
22. Kozuma, K., Tsuchiya, S., Kohori, J., Hase, T., & Tokimitsu, I. (2005). Antihypertensive effect of green coffee bean extract on mildly hypertensive subjects. Hypertension research, 28(9), 711-718.
23. Viuda-Martos, M., Sanchez-Zapata, E., Sayas-Barberá, E., Sendra, E., Pérez-Álvarez, J. A., & Fernández-López, J. (2014). Tomato and tomato byproducts. Human health benefits of lycopene and its application to meat products: a review. Critical reviews in food science and nutrition, 54(8), 1032-1049.
24. Arias, R., Lee, T. C., Logendra, L., & Janes, H. (2000). Correlation of lycopene measured by HPLC with the L, a, b* color readings of a hydroponic tomato and the relationship of maturity with color and lycopene content. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 48(5), 1697-1702.
25. Nguyen, M. L., & Schwartz, S. J. (1998). Lycopene stability during food processing. Proceedings of the Society for Experimental Biology and Medicine, 218(2), 101-105.
26. Nguyen, M., Francis, D., & Schwartz, S. (2001). Thermal isomerisation susceptibility of carotenoids in different tomato varieties. Journal of the Science of Food and Agriculture, 81(9), 910-917.
27. Rao, A. V., Ray, M. R., & Rao, L. G. (2006). Lycopene. Advances in food and nutrition research, 51, 99-164.
28. Clinton, S. K. (1998). Lycopene: chemistry, biology, and implications for human health and disease. Nutrition reviews, 56(2), 35-51.
29. Brown, M. J., Ferruzzi, M. G., Nguyen, M. L., Cooper, D. A., Eldridge, A. L., Schwartz, S. J., & White, W. S. (2004). Carotenoid bioavailability is higher from salads ingested with full-fat than with fat-reduced salad dressings as measured with electrochemical detection. The American journal of clinical nutrition, 80(2), 396-403.
30. Diwadkar-Navsariwala, V., Novotny, J. A., Gustin, D. M., Sosman, J. A., Rodvold, K. A., Crowell, J. A., … & Bowen, P. E. (2003). A physiological pharmacokinetic model describing the disposition of lycopene in healthy men. Journal of lipid research, 44(10), 1927-1939.
31. Story, E. N., Kopec, R. E., Schwartz, S. J., & Harris, G. K. (2010). An update on the health effects of tomato lycopene. Annual review of food science and technology, 1, 189-210.
32. Karppi, J., Laukkanen, J. A., Mäkikallio, T. H., & Kurl, S. (2012). Low serum lycopene and β-carotene increase risk of acute myocardial infarction in men. The European Journal of Public Health, 22(6), 835-840.
33. Karppi, J., Laukkanen, J. A., Sivenius, J., Ronkainen, K., & Kurl, S. (2012). Serum lycopene decreases the risk of stroke in men: a population-based follow-up study. Neurology, 79(15), 1540-1547.
34. Palozza, P. A. O. L. A., Catalano, A., Simone, R. E., Mele, M. C., & Cittadini, A. (2012). Effect of lycopene and tomato products on cholesterol metabolism. Annals of Nutrition and Metabolism, 61(2), 126-134.
35. Riso, P., Visioli, F., Grande, S., Guarnieri, S., Gardana, C., Simonetti, P., & Porrini, M. (2006). Effect of a tomato-based drink on markers of inflammation, immunomodulation, and oxidative stress. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 54(7), 2563-2566.
36. Basu, A., & Imrhan, V. (2007). Tomatoes versus lycopene in oxidative stress and carcinogenesis: conclusions from clinical trials. European journal of clinical nutrition, 61(3), 295-303.
37. Palomo, I., Fuentes, E., Padro, T., & Badimon, L. (2012). Platelets and atherogenesis: Platelet anti-aggregation activity and endothelial protection from tomatoes (Solanum lycopersicum L.). Experimental and Therapeutic Medicine, 3(4), 577-584.
38. Giovannucci, E. (1999). Tomatoes, tomato-based products, lycopene, and cancer: review of the epidemiologic literature. Journal of the national cancer institute, 91(4), 317-331.
39. Giovannucci, E. (2002). A review of epidemiologic studies of tomatoes, lycopene, and prostate cancer. Experimental biology and medicine, 227(10), 852-859.
40. Holzapfel, N. P., Holzapfel, B. M., Champ, S., Feldthusen, J., Clements, J., & Hutmacher, D. W. (2013). The potential role of lycopene for the prevention and therapy of prostate cancer: from molecular mechanisms to clinical evidence. International journal of molecular sciences, 14(7), 14620-14646.
41. Lin, P. H., Aronson, W., & Freedland, S. J. (2015). Nutrition, dietary interventions and prostate cancer: the latest evidence. BMC medicine, 13(1), 3.
42. Sato, R., Helzlsouer, K. J., Alberg, A. J., Hoffman, S. C., Norkus, E. P., & Comstock, G. W. (2002). Prospective study of carotenoids, tocopherols, and retinoid concentrations and the risk of breast cancer. Cancer Epidemiology and Prevention Biomarkers, 11(5), 451-457.
43. Aune, D., Chan, D. S., Vieira, A. R., Navarro Rosenblatt, D. A., Vieira, R., Greenwood, D. C., & Norat, T. (2012). Dietary compared with blood concentrations of carotenoids and breast cancer risk: a systematic review and meta-analysis of prospective studies. The American journal of clinical nutrition, 96(2), 356-373.
44. Stahl, W., Heinrich, U., Aust, O., Tronnier, H., & Sies, H. (2006). Lycopene-rich products and dietary photoprotection. Photochemical & Photobiological Sciences, 5(2), 238-242.
45. Aust, O., Stahl, W., Sies, H., Tronnier, H., & Heinrich, U. (2005). Supplementation with tomato-based products increases lycopene, phytofluene, and phytoene levels in human serum and protects against UV-light-induced erythema. International journal for vitamin and nutrition research, 75(1), 54-60.
46. Stahl, W., Heinrich, U., Wiseman, S., Eichler, O., Sies, H., & Tronnier, H. (2001). Dietary tomato paste protects against ultraviolet light–induced erythema in humans. The Journal of nutrition, 131(5), 1449-1451.
47. Raiola, A., Rigano, M. M., Calafiore, R., Frusciante, L., & Barone, A. (2014). Enhancing the health-promoting effects of tomato fruit for biofortified food. Mediators of inflammation, 2014.
48. Asero, R. (2013). Tomato allergy: clinical features and usefulness of current routinely available diagnostic methods. J Investig Allergol Clin Immunol, 23(1), 37-42.
49. Asero, R., Antonicelli, L., Arena, A., Bommarito, L., Caruso, B., Crivellaro, M., … & Lodi Rizzini, F. (2009). EpidemAAITO: features of food allergy in Italian adults attending allergy clinics: a multi‐centre study. Clinical & Experimental Allergy, 39(4), 547-555.
50. Boccafogli, A., Vicentini, L., Camerani, A., Cogliati, P., D’Ambrosi, A., & Scolozzi, R. (1994). Adverse food reactions in patients with grass pollen allergic respiratory disease. Annals of allergy, 73(4), 301-308.
51. Webber, C. M., & England, R. W. (2010). Oral allergy syndrome: a clinical, diagnostic, and therapeutic challenge. Annals of Allergy, Asthma & Immunology, 104(2), 101-108.
52. Wagner, S., & Breiteneder, H. (2002). The latex-fruit syndrome. Biochemical Society Transactions, 30(6), 935-940.
53. Murcia-Lesmes, D., Domínguez-López, I., Laveriano-Santos, E. P., Tresserra-Rimbau, A., Castro-Barquero, S., Estruch, R., … & Lamuela-Raventós, R. M. (2023). Association between tomato consumption and blood pressure in an older population at high cardiovascular risk: observational analysis of PREDIMED trial. European Journal of Preventive Cardiology, zwad363.

• Data pierwotnej publikacji artykułu: 17.10.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 14.01.2024