Porzeczka większości konsumentów kojarzy się z niewielkim krzewem w przydomowym ogródku, o którym przypominają sobie w lipcu, gdy wchodzi w pełnię owocowania. Rzeczywiście porzeczka jest krzewem, do tego bardzo blisko spokrewnionym z agrestem, o którym pisaliśmy niedawno – link. Oba gatunki należą do tej samej rodziny – agrestowatych, co chętnie wykorzystują ogrodnicy w tworzeniu nowych odmian oraz form szczepionych (tzw. porzeczkoagrest). Niewiele osób wie, że rośliny te należą do najbardziej wytrzymałych spośród gatunków sadowniczych, zarówno w aspekcie mrozoodporności jak i chorób.
Spis treści:
Porzeczka: owoc o wielu obliczach
Porzeczki są roślinami naturalnie występującymi na obszarze Europy i Azji. Szacuje się, że na obszarach o klimacie umiarkowanym na całej półkuli północnej występuje w stanie dzikim około 150 gatunków tych krzewów [1], z czego w Polsce można spotkać 6 z nich [2].
Porzeczka jednak znalazła największe zastosowanie jako roślina uprawna (użytkowa oraz ozdobna), z której wyprowadzono kilkaset odmian. Dla zainteresowanych tematem, warto polecić kolekcję tych roślin mieszczącą się w Masłowicach. Specjalistom udało się zgromadzić tam aż 141 odmian porzeczki czarnej, 42 odmiany czerwonej i 18 – białej.
Czy uprawa porzeczki jest trudna?
Uprawa tej rośliny nie jest skomplikowana ze względu na jej dużą plastyczność względem siedliska. Najlepiej plonuje jednak w glebach zasobnych w próchnicę a przede wszystkim w azot i potas a jednocześnie przepuszczalnych. Ciekawostką jest element wymagań bytowych tej rośliny odzwierciedlony w słowotwórstwie wyrazu porzeczka, gdzie „rzeczka” odnosi się do dość dużych wymagań co do wilgotności podłoża. Rzeczywiście, roślina ta ma stosunkowo płytki system korzeniowy, podatny na przesychanie, szczególnie na terenach nasłonecznionych, które bardzo sprzyjają obfitemu owocowaniu.
Odmiany porzeczek
Odmian porzeczek jest bardzo dużo, smak jest raczej kwestią powtarzalną – lekko kwaskowy, aromatyczny. To co najbardziej różnicuje owoce to barwa, wielkość owoców oraz kiści oraz termin gotowości do zbioru.
Porzeczki czarne
Wśród najczęściej uprawianych odmian porzeczki czarnej należy wymienić:
Titania
Owoce tej odmiany są duże o błyszczącej, czarnej skórce średniej grubości. Jej miąższ jest zielonkawy, z lekkim różowawym odcieniem. Krzew rośnie silnie, jest odporny na choroby grzybowe a owoce dojrzewają równomiernie i nie opadają przedwcześnie, co bardzo ułatwia zbiory.
Bona
Rodzima odmiana czarnej porzeczki o dużych, okazałych i dorodnych owocach. Jagody typowo deserowe, atrakcyjne wizualnie o cienkiej skórce, zielonym miąższu, słodkie o charakterystycznym aromacie. Atutem jest wysoka plenność tej odmiany i wczesne dojrzewanie owoców. Krzew dobrze uda się w przydomowej uprawie także z uwagi na dość wysoką odporność na choroby. Należy go jednak sadzić w miejscu zacisznym, gdyż jest dość wrażliwy na przymrozki.
Ceres
To również polska odmiana czarnej porzeczki o nieco drobniejszych od Bony owocach. Charakteryzuje się dużą odpornością na przymrozki oraz choroby jednak owoce dojrzewają nierównomiernie i opadają przed zbiorem.
Porzeczki czerwone
Najpopularniejszymi odmianami porzeczki czerwonej są :
Holenderska Czerwona
Najczęściej uprawiana w gospodarstwach towarowych. Owoce są przeważnie średniej wielkości, jasnoczerwone, błyszczące, dość kwaśne. Dojrzewają nierównomiernie pod koniec lipca, ale ponieważ nie opadają z kiści zbiór może być nieco przesunięty. Krzewy rosną bardzo silnie, zakwitają późno, co ogranicza szkody wynikające z przymrozkami. Odmiana ta jest plenna i odporna na choroby.
Rondom
Podobnie jak Holenderska Czerwona także powszechna w uprawie towarowej. Owoce są średniej wielkości lub duże, kulisto-wydłużone, jasnoczerwone, błyszczące, kwaśne i mało smaczne przez co odpowiednie na przetwory. Dojrzałość osiągają pod koniec lipca.
Tatran
Odmiana silnie rosnąca o dużych, żywoczerwonych, słodko-kwaśnych, owocach dojrzewających równomiernie pod koniec lipca.
W kolekcji w Masłowicach zobaczyć i spróbować zaś można takie odmian kolekcjonerskich takich jak: vilma – porzeczka czarna, której owoce w fazie dojrzałości zbiorczej i konsumpcyjnej są zielone, o smaku porzeczki czarnej. Rolan, to odmiana typowo deserowa, o niespotykanie długich gronach. Ciekawostką jest odmiana o owocach różowych o nazwie Hosszufurtu.
Wartości odżywcze i witaminy
W 100 g owoców czarnej porzeczki znajduje się średnio 1,3 g białka, 0,2g tłuszczu, 14,9 g węglowodanów. Ponadto 7,8 g błonnika i 100-300 mg witaminy C. Czarne porzeczki są źródłem witamin B1, B2, B6, PP, K, beta karotenu, biotyny, kwasu foliowego oraz składników mineralnych: potasu, sodu, żelaza, wapnia, związków siarki i magnezu. Dostarczają rzadkich mikroelementów m.in. chloru, cynku, miedzi, boru, jodu, kobaltu, molibdenu i manganu.
Czarna porzeczka vs czerwona porzeczka vs biała porzeczka
| Składnik (w 100g) | Czarna porzeczka | Czerwona porzeczka | Biała porzeczka |
| Wartość energetyczna | 51 kcal | 46 kcal | 45 kcal |
| Węglowodany | 14,9 g | 13,8 g | 13,1 g |
| Białko | 1,3 g | 1,1 g | 1,0 g |
| Tłuszcze | 0,2 g | 0,2 g | 0,2 g |
| Błonnik | 7,8 g | 7,7 g | 6,4 g |
| Beta-karoten | 81 µg | 24 µg | 0 µg |
| Witamina C | 182,6 mg | 45,8 mg | 40,0 mg |
| Witamina B1 (tiamina) | 0,062 mg | 0,040 mg | 0,080 mg |
| Witamina B2 (ryboflawina) | 0,032 mg | 0,022 mg | 0,020 mg |
| Witamina B6 (pirydoksyna) | 0,08 mg | 0,04 mg | 0,05 mg |
| Foliany | 16,0 µg | 11,0 µg | 5,0 µg |
| Potas | 336 mg | 259 mg | 275 mg |
| Sód | 2 mg | 2 mg | 1 mg |
| Żelazo | 1,2 mg | 0,9 mg | 1,0 mg |
| Wapń | 39 mg | 36 mg | 30 mg |
| Magnez | 20 mg | 12 mg | 12 mg |
Prozdrowotne właściwości porzeczki
Miłośników porzeczek z pewnością ucieszy fakt, że owoce te bardzo korzystnie wpływają na zdrowie. Z uwagi na wyższą zawartość substancji aktywnych w czarnych porzeczkach w porównaniu do tych o czerwonych owocach w artykule skupimy się właśnie na tych pierwszych.
Czarne porzeczki to przede wszystkim bogactwo antocyjanów, polifenoli, witamina C i kwas gamma-linolenowy (GLA). Charakterystyczny aromat i smak tych owoców sprzyja ich wykorzystaniu w przemyśle spożywczym.
Lekki kwaskowy posmak, doskonale przełamuje słodycz innych owoców w sokach, koktajlach czy dżemach i przetworach. Podobnie jak dodatek porzeczek suszonych czy liofilizowanych dopełnia mieszanki owocowe, produkty śniadaniowe czy herbatki. Czarne porzeczki stanowią także cenny surowiec zielarski –sporządza się z nich koncentraty, wyciągi [3], suplementy, z pestek ekstrahuje olej a także wykorzystuje się ich liście do sporządzania naparów.
Owoce czarnej porzeczki oraz sporządzone z nich preparaty są pomocne w profilaktyce chorób układu krążenia [4], metabolicznych (w tym cukrzycy typu 2 i hipercholesterolemii), wspieraniu odporności, poprawie zdrowia oczu, wątroby, jelit czy nerek.
Dla poprawy odporności
Jak udowodniono, w badaniach naukowych, czarna porzeczka wzmacnia układ odpornościowy. Oprócz witaminy C, owoce czarne porzeczki zawierają dużo przeciwutleniaczy i antocyjanów. Mogą one pomóc wzmocnić układ odpornościowy, złagodzić ból gardła czy objawy grypy. Liście czarnej porzeczki także wykazują działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, są stosowane jako środek przeciwwirusowy, antytoksyczny, antyseptyczny czy przeciwnowotworowy.
Immunostymulujące działanie wyciągu z czarnej porzeczki potwierdzono w badaniach klinicznych przeprowadzonych wśród osób regularnie uprawiających sport. Badani, otrzymujący preparat z owoców byli odporniejsi i mogli trenować dłużej i intensywniej w porównaniu do osób z grupy kontrolnej [5].
Korzystne działalnie, zwiększające odporność osób starszych, zaobserwowano w badaniu, w którym ochotnikom podawano olej z nasion czarnej porzeczki. Badani chorowali rzadziej zaś infekcje przechodzili łagodniej w porównaniu do osób nie otrzymujących oleju. [6]
Działanie przeciwzapalne
Uogólniony stan zapalny jest czynnikiem sprzyjającym rozwojowi chorób serca, wątroby czy nerek. Długotrwały, nieleczony stan zapalny może również negatywnie wpływać na kondycję stawów czy promować zaburzenia neurodegeneracyjne (choroba Alzheimera czy demencja).
Włączenie do diety produktów bogatych w związki przeciwzapalne może zapobiegać rozwojowi stanu zapalnego lub w znaczący sposób zmniejszać jego nasilenie. Czarne porzeczki są doskonałym źródłem antocyjanów, związków należących do polifenoli. Związki te zaś hamują aktywację czynników prozapalnych w układzie odpornościowym [7] . Działanie to dotyczy przede wszystkim makrofagów i sprzyja wyciszeniu odpowiedzi immunologicznej skutkującej nasileniem stanu zapalnego [8].
Poprawiają trawienie, działają rozkurczowo
Flawonoidy zawarte w owocach czarnej porzeczki działają rozkurczowo na mięśniówkę gładką przewodu pokarmowego. Osoby, u których występują częste bóle brzucha objawiające się skurczami, powinny spróbować włączyć te owoce do diety lub przez jakiś czas stosować ich wyciągi, w tym soki, z uwagi na potwierdzone działanie rozkurczowe [9].
Do flawonoidów działających rozkurczowo na mięśniówkę żołądka i jelit zaliczyć można także kwercetynę i mirycetynę. Nie tylko owoce ale także napary z liści łagodzą nadpobudliwość przewodu pokarmowego. Właściwość tę wykorzystywano w medycynie ludowej w leczeniu biegunki [10].
Korzystne dla nerek
Przeciwutleniające i przeciwzapalne działanie czarnej porzeczki zapobiega przewlekłym chorobom nerek. Regularne spożywanie tych jagód chroni nerki przed stanami zapalnymi i infekcjami. Jak dowiedziono stosowanie ekstraktów z czarnej porzeczki pomaga zapobiegać rozwojowi kamicy nerkowej [11].
Picie soku lub naparów z suszonych owoców porzeczki sprawia, że mocz staje się bardziej zasadowy (wzrasta jego pH) a ponadto sprzyja usuwaniu z organizmu kwasów cytrynowego i szczawiowego. Oba te kwasy przy nadmiernej koncentracji sprzyjają tworzeniu się kamieni nerkowych. Same zaś owoce zawierają niewiele szczawianów (około 4,3 mg) i są produktem bezpiecznym dla osób z już istniejącą kamicą nerkową [12].
Obniżają cholesterol
Wysoki poziom LDL (złego) cholesterolu, zwiększa ryzyko zaburzeń sercowo-naczyniowych, sprzyja niealkoholowemu stłuszczeniu wątroby oraz innym zaburzeniom metabolicznym. Badania wskazują, że dieta bogata w antocyjany sprzyja obniżeniu poziomu cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL.
Produkty obfitujące w te związki przeciwutleniające przyczyniają się do zwiększenia poziomu cholesterolu HDL (dobrego) w surowicy [13]. Zależność tę potwierdzają badania na modelu zwierzęcym. Osobniki, u których stosowano ekstrakt z czarnej porzeczki wykazywały znacznie niższy poziom LDL cholesterolu niż te z grupy kontrolnej [14]. Także soki z tych owoców wykazują korzystne działanie w prewencji chorób układu krążenia, gdyż spowalniają utlenianie lipidów sprzyjające powstawaniu miażdżycy, otyłości czy chorobie Alzheimera [15].
Mają działanie przeciwcukrzycowe
Czarna porzeczka zawiera antocyjany, takie jak cyjanidyno-3-glukozyd, delfinidyno-3-O-rutynozyd i 3-O-Rutynozyd peonidyny. Wszystkie te związki, przy regularnym spożyciu poprawią wrażliwość tkanek na działanie insuliny, szczególnie u osób z rozpoznaną cukrzyca typu 2 [16]. Jak wykazały badania naukowe, antocyjany te blokują aktywność enzymów metabolizujących węglowodany (takich jak α-glukozydaza i α-amylaza trzustkowa). Skutkuje to spowolnieniem rozkładu węglowodanów, a tym samym nagłym wzrostom stężenia glukozy we krwi [17].
Korzystne dla prawidłowego widzenia
Antocyjany zawarte w czarnej porzeczce poprawiają ukrwienie w okolicach nerwów wzrokowych oraz samych gałek ocznych, poprawiając widzenie. Regularne spożywanie pokarmów bogatych w te związki może spowolnić utratę wzroku u pacjentów z jaskrą [18].
Także pacjenci z retinopatią cukrzycową odczują korzystne działanie związków zawartych w porzeczkach, ponieważ spowalniają one powstawanie niedrożności żył i tętnic siatkówkowych. Co ciekawe, te aktywne cząsteczki, po podaniu doustnym, są wchłaniane i przenoszone przez barierę krew-siatkówka. Dzięki temu docierają do różnych części tkanek oka i poprawiają ich funkcję, jednocześnie spowalniając postępowanie procesu starzenia [18].
Działają ochronnie na komórki mózgowe
Związki przeciwwolnorownikowe zawarte w owocach porzeczki spowalniają peroksydację lipidów w organizmie. W badaniach eksperymentalnych wykazano, że hamowanie to może być nawet na poziomie 65%.
Sprzyja to ochronie struktur komórek mózgowych [19], [20]. W przypadku, gdy dieta nie zapewnia odpowiedniej podaży związków o działaniu przeciwutleniającym, dochodzi do wzrostu poziomu wolnych rodników w organizmie.
Stres oksydacyjny sprzyja rozwojowi chorób neurodegeneracyjnych, w tym choroby Alzheimera, Huntingtona i Parkinsona [21]. Przeciwzapalne działanie owoców czarnej porzeczki dotyczy także obszaru centralnego układu nerwowego. Skumulowany efekt, wynikający z obecności tych korzystnych związków, przyczynia się do poprawy pamięci, uczenia się i zdolności poznawczych [21].
Lepsza regeneracja komórek wątroby
Nadużywanie alkoholu jak i niewłaściwa dieta sprzyja odkładaniu się tłuszczów w obrębie hapatocytów, powodując trwałe zmiany w strukturach miąższu wątroby.
Stłuszczenie tego narządu, upośledza zarówno jego strukturę jak i funkcję [22]. Czynniki żywieniowe oraz nadużywanie alkoholu powodują gwałtowny wzrost stężenia wolnych rodników, które reagują z fosfolipidami w błonach komórkowych wątroby i wywoływać stan zapalny [22].
Obecność w diecie produktów bogatych w polifenole, takich jak czarne porzeczki, może spowalniać postępowanie tych uszkodzeń. Ponadto w badaniach na zwierzętach udowodniono działanie wstrzymujące namnażanie się komórek nowotworowych wątroby [23].
Przyspiesza regenerację i gojenie się skóry
Osoby ze skłonnością do stanów zapalnych skóry oraz te borykające się z atopowym zapaleniem skóry powinny sięgnąć po owoce, a także preparaty na bazie czarnych porzeczek.
W badaniach klinicznych wskazano na specyficzny polisacharyd zawarty w czarnej porzeczce, o działaniu przeciwzapalnym [24]. Ponadto nasiona czarnej porzeczki zawierają duże ilości kwasów tłuszczowych, w tym kwasu linolenowego o działaniu łagodzącym. Dlatego olej z tych owoców może być stosowany zewnętrznie w celach pielęgnacyjnych i regeneracyjnych bez ryzyka wystąpienia skutków ubocznych [25] .
Posiada właściwości przeciwdrobnoustrojowe
W aspekcie ostatnich wydarzeń warto zwrócić uwagę na najnowsze doniesienia dotyczące działania przeciwwirusowego liści porzeczki. Sporządzone z nich ekstrakty wykazują działanie eliminacyjne wobec wirusów grypy typu A, charakteryzujące się wysoką zakaźnością ludzi. Typowymi objawami tej infekcji są gorączka, ból gardła, głowy, bóle mięśniowe i zapalenie błony śluzowej górnych dróg oddechowych [26].
Ekstrakty z liści porzeczek zapobiegają wnikaniu i namnażaniu się wewnątrzkomórkowym tych wirusów na poziomie molekularnym. Olejek eteryczny pozyskiwany z liści tej rośliny ma również właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. W oleju tym zidentyfikowano związki czynne, takie jak kariofilen, sabinen, terpinolen, ocymen które działają bójczo lub i statycznie w stosunku do bakterii Escherichia coli, Streptococcus faecalis, Staphylococcus aureus, czy grzybów Candida albicans i Trichophyton mentagrophytes [27].
Podsumowanie
Mając na uwadze tak szerokie spektrum działania prozdrowotnego porzeczek, warto jest jadać je regularnie, szczególnie w formie świeżych, surowych owoców.
Dla osób lubiących urozmaicenia będą one doskonałym dodatkiem do koktajli mlecznych lub na bazie innych owoców i warzyw, nadając im atrakcyjnego koloru i tekstury.
Poza sezonem można cieszyć się nimi pod postacią lodów, przecierów, konfitur, galaretek, dżemów, kompotów czy soków. Świeże jak i mrożone doskonale nadają się do ciast i wypieków. Dla czytelników dorosłych warto polecić wina porzeczkowe oraz intensywne w smaku, zapachu i barwie domowe nalewki. Korzystajmy więc z sezonu na te owoce i sięgajmy po przygotowane z nich przetwory przez cały rok.
Przypisy:
[1] Stevens, P. F. (2016). Angiosperm Phylogeny Website. Version 13. Angiosperm Phylogeny Website. Version 13. [2] Farr, E. R., Leussink, J. A., & Zijlstra, G. (1986). Index nominum genericorum (plantarum). Bohn, Scheltema & Holkema. [3] Bonarska-Kujawa, D., Cyboran, S., Żyłka, R., Oszmiański, J., & Kleszczyńska, H. (2014). Biological activity of blackcurrant extracts (Ribes nigrum L.) in relation to erythrocyte membranes. BioMed research international, 2014.
