Psychologiczne przyczyny nadmiernej masy ciała

Leczenie nadwagi i otyłości stanowi trudne zadanie, do rozwiązania którego niezbędni są specjaliści o różnym profilu kształcenia. Aby osiągnąć najtrwalsze i najlepsze efekty, terapia powinna być interdyscyplinarna. Stosunkowo ważnym aspektem wydaje się być ujęcie psychologiczne tego problemu.

Bardzo ważnymi czynnikami ryzyka otyłości są czynniki psychologiczne. Bardzo często powodem nadmiernej konsumpcji pokarmów są zaburzenia w umiejętności monitorowania własnych zachowań i procesie samokontroli.

Wykazano, że u osób będących w trakcie stosowania diety odchudzającej, zjedzenie posiłków zabronionych stawało się tak zwanym „wyzwalaczem”, czego skutkiem było zjedzenie dodatkowych ilości pokarmu. Taki sposób zachowania może zostać porównany do reguły „wszystko lub nic” – albo dana osoba jest na diecie i trzyma się dietetycznych reguł i restrykcji, albo pozwala sobie na jedzenie tego, co chce i w ilościach nieograniczonych.

Natomiast nieumiejętność w kontroli przyjmowanego jedzenia ma miejsce w sytuacjach, w których zaangażowane są procesy uwagi: czytanie książki, oglądanie telewizji, wypijanie alkoholu, spotkania towarzyskie.

Znaczącą przyczyną spożywania nadmiernej ilości pokarmów jest wrażliwość na zewnętrzne bodźce: wygląd, zapach, konsystencja, smak potrawy. Wymienione czynniki mogą zwiększać chęć konsumpcji zbyt dużej w stosunku do potrzeb organizmu energii. Udowodniono, że osoby z nadmierną masą ciała wykazują większą wrażliwość na wymienione czynniki.

Ważną rolę w mechanizmie kontroli spożywanych pokarmów odgrywa preferencja stylu punktowego lub przedziałowego w zachowaniu. Jednostki zachowujące punktowy styl jedzenia stosują ściśle określone zasady i reguły odżywiania, preferują wąską grupę posiłków i z niechęcią dokonują zmiany swoich potraw z innymi.

Natomiast osoby reprezentujące przedziałowy styl jedzenia spożywają posiłki, na które mają ochotę i nie planują i nie przygotowują wcześniej posiłków, co skutkuje między innymi jedzeniem między posiłkami. Takim osobom bardzo trudno jest wprowadzić ściśle ustaloną dietę, a próby odchudzania często kończą się niepowodzeniem.

Dużą rolę w etiopatogenezie otyłości odgrywa stres i nieumiejętność radzenia sobie z nim. Bardzo często trudne sytuacje, z którymi musi się zmierzyć dana osoba, są przyczyną problemów z racjonalnym przyjmowaniem pokarmu i w konsekwencji dostarczaniem organizmowi nadmierną ilość energii. Zdarza się, że poszczególne jednostki traktują jedzenie jako sposób odwrócenia uwagi od stresującego problemu, co przynosi ulgę na pewien – zazwyczaj krótki, czas. W takich sytuacjach najczęściej spożywane są zbyt duże w stosunku do zapotrzebowania danego organizmu przekąski. Zaobserwowano również, że w dniach, gdy badane osoby zmierzały się z trudnymi do rozwiązania sytuacjami, również jadły nieregularne posiłki w zbyt dużych ilościach. Przypuszcza się, że przejadanie się jest najłatwiej dostępnym sposobem na rozładowanie stresu. Wykazano, iż osoby otyłe samą sytuację leczenia postrzegały jako krzywdzącą i zagrażającą.

Zbyt duży apetyt może być związany z odczuwaniem negatywnych emocji, reakcją na towarzyszący lęk. Duże znaczenie ma rodzaj lęku, gdyż sam w sobie nie zawsze jest powodem wystąpienia nieodpowiednich zachowań na tle żywieniowym. Lęk stanowiący niebezpieczeństwo dla samooceny jest uważany za silniejszy niż ten, o fizycznym charakterze, co zauważono u osób z nadwagą i odchudzających się. Osoby odczuwające lęk z powodu wystąpienia publicznego (czemu towarzyszy ocena) spożywały znaczenie więcej niż te, straszone poddaniem działania elektrycznego wstrząsu.

Ekspresja emocji również ogrywa znaczącą rolą w zaburzeniach związanych z nieprawidłowym jedzeniem. Udowodniono, że kobiety przeżywające złość, kontrolujące jej ukazywanie lub w ogóle jej nie wyrażające, w sytuacjach stresujących sięgają po dodatkowe posiłki.

Również problemy z odczuwaniem własnych towarzyszących emocji mogą stanowić ważne źródło niepożądanych zachowań żywieniowych. Osobom otyłym może towarzyszyć aleksytymia, czyli nieprawidłowe procesy uświadamiania emocji i nieumiejętność wglądu we własny emocjonalny stan. W związku z tym wspomniane osoby mogą nie rozróżniać pobudzenia fizjologicznego z emocjonalnym, co oznacza konsumpcję w momentach, gdy nie są głodni lub gdy nie potrafią zidentyfikować swoich odczuć.

Z pewnością po przeczytaniu tych kilku akapitów, nasuwa się pytanie: „Jak pomóc osobom cierpiącym na otyłość z czysto – psychologicznych powodów?”. Przede wszystkim ważne jest odpowiednie wsparcie wykwalifikowanego dietetyka. Odpowiednie podejście i wiedza żywieniowca pozwolą pacjentowi obdarzyć go zaufaniem i wzbudzą chęć do podążania za jego wskazówkami. Na pierwszej wizycie dietetyk powinien ustalić z pacjentem cel, który wspólnie chcą osiągnąć. Powinien być on osiągalny i mierzalny.

Zaleca się zacząć od ustalenia mniejszego zamierzenia, przykładowo: jeśli pacjent powinien pozbyć się 20kg tkanki tłuszczowej, najbliższym celem, do którego powinien dążyć powinno być 5-10kg. Znakomicie sprawdza się w tym przypadku podanie terminu, do którego dany cel powinien być zrealizowany, przykładowo: pacjent schudnie 5kg w ciągu 1,5 miesiąca.

Częste spotkania i wykonywanie analizy składu ciała są również znakomitą formą motywacji. Często pacjenci przestają podjadać na kilka dni przed wizytą, gdyż wiedzą, że będą ważeni. Świetnie sprawdza się metoda wypisywania na kartce powodów, dla których pacjent podejmuje walkę ze zbędnymi kilogramami. Noszenie jej w portfelu i sięganie w momentach słabości i chęci sięgnięcia po „coś słodkiego” może przynieść dobry rezultat.

Ustalenie nagród na osiągnięcie danego celu również może przynieść dobre skutki. Wartość nagrody może być proporcjonalna do trudności osiągniętego celu. Warto wypisać sobie na kartce cele do osiągnięcia oraz nagrody i powiesić w widocznym miejscu w domu, na przykład na lodówce.

Pacjent na diecie redukcyjnej powinien wiedzieć, co robić w momentach słabości. Dobrze jest, gdy dietetyk wyjaśni, co ewentualnie dana osoba może podjeść, czym zastąpić posiłek, co jeść podczas wyjścia do restauracji ze znajomymi. Aby motywacja pacjenta utrzymywała się na wysokim poziomie, zastosowana dieta nie powinna być trudna i nieapetyczna. Gdy odchudzający zauważa, że można jeść zdrowo, a jednocześnie smacznie, przestaje mieć ochotę na sklepowe, niezdrowe przekąski. Znaczna część pacjentów po nauczeniu się prostych zasad dietetycznych, które mogą zastosować w kuchni, zaczynają „bawić się jedzeniem” i wymyślać zdrowe, pyszne potrawy. Celem dietetyka nie powinno być tylko odchudzenie pacjenta, ale również nauczenie go, jak sobie radzić samemu, bez jadłospisu.

Literatura:

• Juruć A, Wierusz-Wysocka B, Bogdański P., Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała, Farmacja Współczesna, 2011, 4, str. 122-123.

• Bętkowska-Korpała B., Karpowicz A., Gierowski J., Malczewska-Malec M. i wsp., Doświadczanie stresu przez osoby z otyłością – badania własne. Endokrynologia, Otyłość, Zaburzenia Przemiany Materii, 2007, 3, str. 63-67.