Funkcje kluczowych składników pokarmowych w ciąży

Zbilansowana i różnorodna dieta to nie tylko dostarczanie niezbędnych składników odżywczych, lecz także troska o mikrobiotę jelitową. Wybory żywieniowe podjęte przez kobiety w ciąży nie tylko kształtują rozwój płodu, ale także oddziałują na późniejszy stan zdrowia potomstwa. Wpływają na ryzyko wystąpienia chorób cywilizacyjnych. Warto zgłębić, na jakie składniki zwrócić szczególną uwagę podczas ciąży, oraz jakie korzyści niesie ze sobą stosowanie probiotyków w tym wyjątkowym okresie.

Zapotrzebowanie energetyczne w ciąży

W okresie ciąży wzrasta zapotrzebowanie organizmu na energię, niezbędne składniki odżywcze oraz płyny. U kobiet z prawidłową masą ciała zapotrzebowanie na energię wzrasta o: 85 kcal/dobę w I trymestrze ciąży, o 285 kcal/dobę w II i o 465 kcal/dobę w III trymestrze [1]. Przyrost masy ciała w trakcie ciąży powinien następować stopniowo i być dostosowany zarówno do masy ciała kobiety przed ciążą, jak i do etapu ciąży.

Tab. 1 Rekomendowany przyrost masy ciała w ciąży na podstawie wskaźnika BMI matki przed ciążą [1]

Warto podkreślić, że ten naturalny przyrost masy ciała w ciąży jest rezultatem nie tylko rozwoju dziecka, ale również procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie kobiety. Łożysko, płyn owodniowy, powiększona macica, wzrost masy gruczołów piersiowych, zwiększona objętość krwi matki, oraz zwiększona ilość płynów komórkowych odgrywają istotną rolę obok przyrostu tkanki tłuszczowej [2]. Wprowadzanie diet redukcyjnych w trakcie ciąży jest kategorycznie zabronione. Niedożywienie matki i niewystarczające przyrosty masy ciała stanowią istotny czynnik predysponujący do niskiej masy urodzeniowej dziecka, co z kolei może prowadzić do poważnych problemów rozwojowych u noworodka [3].

Zmiana zapotrzebowania na witaminy i składniki mineralne w ciąży

Oprócz oczywistej zmiany masy ciała, w organizmie kobiety w ciąży zachodzą liczne zmiany metaboliczne. Ich celem jest stworzenie rezerw energetycznych na okres ciąży i laktacji, zapewnienie wystarczającej ilości tlenu oraz niezbędnych składników odżywczych. Te procesy metaboliczne mają znaczenie w transporcie produktów przemiany materii, wspierając integralną zdolność organizmu do dostarczania niezbędnych substancji dla rozwijającego się dziecka [4].

Błonnik

Wprowadzenie do diety odpowiedniej ilości błonnika w trakcie ciąży może przynieść wiele korzyści dla przyszłych mam i ich dzieci. Dieta bogata w błonnik może pomóc w zapobieganiu zaparciom, sprzyjać zdrowemu przyrostowi masy ciała, a także zmniejszyć ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej i stanu przedrzucawkowego. Co więcej, spożycie odpowiedniej ilości błonnika przez przyszłą matkę może wspierać rozwój odporności u niemowlęcia oraz redukować ryzyko reakcji alergicznych u potomstwa [5]. Warto zatem zwrócić uwagę na ilość błonnika w diecie ciężarnej kobiety i zadbać o jego odpowiednią ilość. Z badania publikowanego w 2023 r. naukowcy doszli do wniosku, że im mniej błonnika w diecie spożywa ciężarna tym większa szansa na opóźnienie rozwoju neurologicznego dziecka [20]. Źródłem błonnika są produkty zbożowe, warzywa, owoce i orzechy (które są również źródłem kwasów tłuszczowych). Obowiązujące normy nie ustalają zalecanego spożycie błonnika w ciąży i podczas karmienia, powinno być ono określone indywidualnie przez lekarza lub dietetyka.

Żelazo

Niedobór żelaza jest najczęstszą przyczyną niedokrwistości w czasie ciąży. W tym okresie zapotrzebowanie na ten pierwiastek wzrasta z 18 do 27 mg/dobę [1]. Żelazo jest przede wszystkim składnikiem hemoglobiny (75% całkowitej zawartości żelaza w organizmie) – jednym z najważniejszych składowych krwi. Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników (PTGiP) zaleca suplementację żelazem tylko w stanie zdiagnozowanego niedoboru tego pierwiastka. [6] Ważne jest, aby kobiety w ciąży konsultowały się z lekarzem przed rozpoczęciem przyjmowania suplementów żelaza, ponieważ jego nadmiar może być szkodliwy.

Źródła żelaza

Podroby, takie jak wątroba i nerki, są doskonałym źródłem żelaza, które jest niezbędne dla zdrowia zarówno matki, jak i rozwijającego się płodu. Natka pietruszki, oprócz bycia bogatym w żelazo, dostarcza również witaminę C, która wspomaga wchłanianie żelaza. Suche nasiona roślin strączkowych, mięso, jaja i ciemne pieczywo również przyczyniają się do zwiększenia poziomu żelaza w diecie.

Musimy pamiętać, że diety wegetariańskie cieszą się coraz większą popularnością w Polsce. Ciężarne wykluczające mięso z diety ze szczególną uwagą powinny monitorować poziom żelaza, hemoglobiny i ferrytyny. Wynika to z faktu, że żelazo pochodzące z produktów roślinnych (żelazo niehemowe) jest zdecydowanie gorzej przyswajalne.

Spożywając produkty bogate w żelazo łączmy je z produktami zawierającymi wysokie ilości witaminy C i/lub produktami fermentowanymi, które poprawiają wchłanianie żelaza niehemowego. Z kolei unikajmy picia herbaty lub kawy z posiłkiem bogatym w żelazo, ponieważ polifenole zawarte w tych napojach upośledzają wchłanianie żelaza. Biodostępność żelaza obniżają również wapń i fityniany (obecne m.in. w zbożach, strączkach, orzechach) [7].

Kwas foliowy

W Polsce zaleca się, aby kobiety w ciąży spożywały 600 mikrogramów kwasu foliowego dziennie [1], co stanowi podwyższoną normę w porównaniu do ogólnej populacji. Ten zwiększony poziom jest kluczowy dla prawidłowego rozwoju układu nerwowego płodu, szczególnie w pierwszym trymestrze ciąży, gdy dochodzi do intensywnego podziału komórek. Odpowiednie spożycie kwasu foliowego wpływa na znaczące zmniejszenie ryzyka wystąpienia wad cewy nerwowej u rozwijającego się dziecka. Dodatkowo kwas foliowy odgrywa istotną rolę w zdrowiu matki, wspomagając utrzymanie właściwego poziomu homocysteiny i przyczyniając się do zmniejszenia ryzyka powikłań ciążowych.

Zalecana jest suplementacja kwasu foliowego już przed planowaną ciążą w dawce 0,4 mg/dzień [6]. Źródła folianów znajdują się głównie w warzywach liściastych, orzechach, nasionach i strączkach. Aby osiągnąć optymalny metabolizm, kluczową praktyką jest łączenie suplementacji kwasu foliowego z odpowiednią podażą witamin B12 i B6. Te trzy składniki w naszym organizmie wspólnie biorą udział w procesach metabolicznych, takich jak przemiany aminokwasów i syntetyzowanie DNA. Unikaj niedoboru folianów, który może zwiększyć ryzyko niedoboru choliny i negatywnie wpływać na procesy metaboliczne [14].

Witamina D

Naturalnie witamina D występuje w niewielkich ilościach w niektórych produktach spożywczych, tj. tłuszczach rybich, maśle, śmietanie, żółtku jaj i wątrobie. Jest syntezowana w organizmie z prowitamin pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Witamina D reguluje gospodarkę wapniowo-fosforową. Kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny dostosować suplementację witaminy D3 z uwzględnieniem poziomu 25(OH)D3 w krwi, starając się osiągnąć optymalny zakres stężenia wynoszący 30–50 ng/ml. W przypadku braku możliwości oceny stężenia 25(OH)D w surowicy zaleca się stosowanie cholekalcyferolu w dawce 2000 j.m./dobę (50 µg/dobę) przez cały okres ciąży i laktacji [8].

Kwasy tłuszczowe omega-3

Właściwa ilość kwasu dokozaheksaenowego (DHA) w czasie ciąży oraz podczas karmienia piersią jest kluczowa dla właściwego rozwoju umysłowego dziecka i utrzymania prawidłowej ostrości wzroku [9].

Badania jednoznacznie potwierdzają korzyści suplementacji kwasów tłuszczowych omega-3 u kobiet w ciąży, zwłaszcza u tych z dodatkowymi czynnikami ryzyka dla przebiegu ciąży. Regularne przyjmowanie suplementów n-3 może skutecznie przeciwdziałać przedwczesnemu porodowi, a także wpływać na zwiększenie masy urodzeniowej dziecka, zmniejszać ryzyko preeklampsji, depresji oraz rozwoju alergii u dziecka [10,11,12]. Te korzystne efekty suplementacji podkreślają funkcję kwasów tłuszczowych omega-3 w optymalnym przebiegu ciąży oraz zdrowym rozwoju noworodków.

Zapotrzebowanie dla kobiet w ciąży na kwasy DHA+EPA to 250 mg/dobę [1]. W grupie kobiet obciążonych wysokim ryzykiem przedwczesnego porodu Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników rekomenduje stosowanie DHA w dawce 1000 mg/doba [8]. Najlepszym źródłem kwasów tłuszczowych EPA są głównie tłuste ryby. Niską zawartością metylortęci i wysoką zawartością kwasów omega-3 charakteryzują się np. makrela atlantycka, łosoś norweski hodowlany, pstrąg hodowlany, sardynki. W mniejszych ilościach dopuszczalne jest spożywanie m.in. śledzi, karpia czy halibuta.

Jod

W Polsce zaleca się, aby kobiety w ciąży spożywały około 220 mikrogramów jodu dziennie [1]. Bierze on udział w produkcji hormonów tarczycy: tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3), która jest jej aktywną formą. Jod w największych ilościach występuje przede wszystkim w produktach pochodzenia morskiego. Brak wystarczającej ilości jodu może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych zarówno u matki, jak i dziecka, takich jak upośledzenie funkcji poznawczych u potomstwa czy nawet wrodzone wady rozwojowe [13]. Pomimo wprowadzenie jodowanej soli w Polsce wciąż ponad 50% ciężarnych ma niedobory tego pierwiastka. W związku z tym PTGiP rekomenduje suplementację jodu u kobiet w ciąży (bez chorób tarczycy) na poziomie 150-200 mikrogramów/doba. Kobietom zmagającym się z chorobami tarczycy ustala się suplementację jodu po zbadaniu stężenia poziomów hormonów tarczycy i przeciwciał [8].

Witaminy z grupy B i cholina

Cholina warunkuje prawidłowe kształtowanie się mózgu u dzieci i wspiera pracę układu nerwowego. W ciąży zapotrzebowanie na cholinę wzrasta do 450 mg/dobę. W trakcie rozwoju płodu fosfolipidy cholinowe są niezbędne dla prawidłowej biogenezy błon komórkowych, mielinizacji włókien nerwowych, podziału komórek, wzrostu tkanek oraz transportu lipidów. Pochodna choliny — acetylocholina, odgrywa ważną funkcję w neurogenezie i formowaniu synaps, wpływając tym samym na rozwój układu nerwowego. Suplementacja choliny korzystnie wpływa na rozwój płodu, przynosząc długofalowe korzyści dla funkcjonowania układu nerwowego dziecka [14]. Najwięcej choliny zawierają żółtka jaj i podroby. Metabolizm choliny stanowi skomplikowany proces ściśle związany z cyklem przemian witamin z grupy B oraz metioniny. Jednakże, aby zachować optymalny metabolizm choliny, istotne jest równoczesne uwzględnienie odpowiedniej podaży folianów.

Witamina B12, niezbędny składnik diety, jest niezastąpiona w wielu fundamentalnych procesach metabolicznych. Jest wymagana do produkcji czerwonych krwinek, co ma znaczenie dla zachowania właściwego procesu transportu tlenu w organizmie. Nie można pominąć faktu, że witamina B12 bierze udział w tworzeniu mieliny i przekaźników nerwowych, wspierając zdrowie układu nerwowego. Witamina B12 przyczynia się do przemiany kwasu foliowego do jego formy aktywnej. Dodatkowym aspektem jest fakt, że witamina B12 wraz z kwasem foliowym i witaminą B6, pełnią niezmiernie ważne funkcje w syntezie DNA.

Korzyści wiążące się ze stosowaniem urozmaiconej diety

Skład diety ma wpływ na mikroorganizmy zamieszkujące nasz organizm, które z kolei mogą modulować nasz układ odpornościowy [15]. Uprzemysłowienie i tzw. zachodnia dieta przyczyniają sie do zmniejszenia ilościowego i jakościowego mikroorganizmów wspomagających funkcjonowanie naszego organizmu.

Dieta wysokobłonnikowa wspiera różnorodności mikrobioty jelitowej, a  krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (octan, propionian i maślan) powstałe wskutek fermentacji błonnika w jelicie, pomagają w utrzymaniu prawidłowej struktury bariery jelitowej i łagodzeniu stanu zapalnego. W ostatnim czasie coraz częściej podkreśla się znaczenie diety dla zdrowia psychicznego. Utrzymanie zdrowego i zróżnicowanego mikrobiomu jelitowego, którego kształtowanie jest m.in. rezultatem spożycia błonnika, wywiera korzystny wpływ na zdrowie psychiczne oraz ogólne samopoczucie zarówno u przyszłych matek, jak i ich potomstwa. Ponadto, witaminy z grupy B, magnez i cynk odgrywają ważną rolę w kształtowaniu stanu zdrowia psychicznego kobiet w ciąży. [16].

Programowanie płodowe

Koncepcja programowania płodowego podkreśla, że sposób żywienia matki oraz występujące u niej zaburzenia metaboliczne mają potencjalnie trwały wpływ na zdrowie potomstwa, przenosząc się międzypokoleniowo. Badania sugerują, że niedobory równowagi żywieniowej podczas ciąży mogą być związane z zwiększonym ryzykiem rozwoju schorzeń, takich jak otyłość, cukrzyca czy choroby układu krążenia u potomstwa. Programowanie płodu ma miejsce podczas rozwoju embrionalnego i płodowego, krytycznego okresu, w którym powstają tkanki i narządy. Na programowanie płodowe mają wpływ:

• skład ciała ciężarnej,
• dieta przyszłej mamy,
• przepływ krwi do macicy I łożyska,
• geny płodu [17].

W Anglii przeanalizowano dane 16 tysięcy osób, co ujawniło dwukrotnie większą śmiertelność z powodu choroby wieńcowej wśród jednostek o niskiej masie urodzeniowej w porównaniu do tych z wysoką masą urodzeniową. W innym badaniu zauważono, że tzw. wskaźnik smukłości, czyli wskaźnik wagowo-wzrostowy Ponderala, jest powiązany z trzykrotnie większym ryzykiem wystąpienia cukrzycy typu 2 u dziecka w przypadku niskiego wyniku tego wskaźnika. Teoria tzw. oszczędnego fenotypu (niedożywienie kobiety w ciąży), jest skorelowana z poważnymi zmianami u potomstwa, w tym wystąpienia zespołu metabolicznego. Cukrzyca ciążowa naraża dziecko na ryzyko zachorowania na cukrzycę t. 2 oraz otyłość [18]. Mechanizmy programowania płodowego nie są całkowicie jasne, uważa się jednak, że istnieje związek między zmianami w rozwoju strukturalnym narządów a trwałymi zmianami na poziomie komórkowym [19].

Kiedy warto włączyć probiotyki do diety ciężarnej?

Probiotyk to żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza [21]. Poszczególne szczepy bakterii są ukierunkowane na działanie w konkretnych jednostkach chorobowy oraz w przypadku wystąpieniu dysbiozy jelitowej. W Polsce nie ma oficjalnych rekomendacji dotyczących profilaktycznego stosowania probiotyków w czasie ciąży. Jednak istnieją zalecenia dotyczące stosowania żywych organizmów, np. podczas antybiotykoterapii czy biegunkach [22].

Pamiętajmy, że żywność fermentowana ≠ probiotyki. Gdy odżywiamy się prawidłowo, nie mamy predyspozycji do nierównowagi ekosystemu drobnoustrojów jelitowych, nie cierpimy na choroby przewlekłe, a nasz ogólny dobry stan zdrowia jest dobry, nie ma potrzeby stosowania probiotykoterapii. Jednak stan eubiozy (równowagi jelitowej) może być zaburzonych, chociażby stresem.

Meta-analiza opublikowana w 2021 r. w Nutrients wskazuje, że stosowanie probiotyków w ciąży nie jest szkodliwe. Co więcej, probiotyki znalazły zastosowanie w profilaktyce cukrzycy ciążowej, paciorkowców grupy B (bakteria GBS), stanu przedrzucawkowego. Probiotyki minimalizują ryzyko wystąpienie alergii u dziecka oraz zmniejszają także ryzyko dziecięcego atopowego zapalenia skóry [23]. Pamiętajmy, żeby nie sięgać po probiotyki i inne suplementy diety bez konsultacji ze specjalistą.

Podsumowanie

Zwiększone zapotrzebowanie na witaminy i składniki mineralne w ciąży wiąże się ze zmianami fizjologicznymi zachodzącymi w organizmie, dostarczeniu odpowiednich ilości składników do prawidłowego rozwoju płodu oraz niedoborem składników odżywczych w diecie kobiet. Szczególnie dotkliwe braki stwierdzono w przypadku kwasu foliowego, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, żelaza, jodu oraz witaminy D3 [24]. Pamiętajmy również o odpowiedniej podaż białka, wapnia, choliny, magnezu i witamin z grupy B. Popularne w ostatnich latach diety eliminacyjne, stosowane długoterminowo bez zasadnych podstaw zdrowotnych, zmniejszają różnorodność mikrobioty jelitowej i mogą przynieść więcej szkody niż pożytku. Nie bójmy się prosić o pomoc specjalistów i zadawać pytań, aby rozwiać wszelkie wątpliwości dotyczące żywienia.

Bibliografia:

1. Jarosz, Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, Instytut Żywności i Żywienia, 2020.
2. Rasmussen, K. M., Yaktine, A. L., & Guidelines, I. of M. (US) and N. R. C. (US) C. to R. I. P. W. (2009). Composition and Components of Gestational Weight Gain: Physiology and Metabolism. W Weight Gain During Pregnancy: Reexamining the Guidelines. National Academies Press (US).
3. Marshall, N. E., Abrams, B., Barbour, L. A., Catalano, P., Christian, P., Friedman, J. E., Hay, W. W., Hernandez, T. L., Krebs, N. F., Oken, E., Purnell, J. Q., Roberts, J. M., Soltani, H., Wallace, J., & Thornburg, K. L. (2022). The importance of nutrition in pregnancy and lactation: Lifelong consequences. American journal of obstetrics and gynecology, 226(5), 607–632.
4. Vinnars, M.-T., Bixo, M., & Damdimopoulou, P. (2023). Pregnancy-related maternal physiological adaptations and fetal chemical exposure. Molecular and Cellular Endocrinology, 578, 112064.
5. Hajhoseini, L. (2013). Importance of optimal fiber consumption during pregnancy. International Journal of Women’s Health and Reproduction Sciences, 1, 76–79.
6. Zimmer M, Sieroszewski P, Oszukowski P, Huras H, Fuchs T, Pawłosek A.: Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych. Gin. Perinat. Prakt. 2020; 5(4): 170-181.
7. Piskin, E., Cianciosi, D., Gulec, S., Tomas, M., & Capanoglu, E. (2022). Iron Absorption: Factors, Limitations, and Improvement Methods. ACS Omega, 7(24), 20441–20456.
8. Płudowski, P., Kos-Kudła, B., Walczak, M., Fal, A., Zozulińska-Ziółkiewicz, D., Sieroszewski, P., Peregud-Pogorzelski, J., Lauterbach, R., Targowski, T., Lewiński, A., Spaczyński, R., Wielgoś, M., Pinkas, J., Jackowska, T., Helwich, E., Mazur, A., Ruchała, M., Zygmunt, A., Szalecki, M., … Misiorowski, W. (2023). Guidelines for Preventing and Treating Vitamin D Deficiency: A 2023 Update in Poland. Nutrients, 15(3), Article 3.
9. Sherzai, D., Moness, R., Sherzai, S., & Sherzai, A. (2023). A Systematic Review of Omega-3 Fatty Acid Consumption and Cognitive Outcomes in Neurodevelopment. American Journal of Lifestyle Medicine, 17(5), 649–685.
10. Bakouei, F., Delavar, M. A., Mashayekh-Amiri, S., Esmailzadeh, S., & Taheri, Z. (2020). Efficacy of n-3 fatty acids supplementation on the prevention of pregnancy induced-hypertension or preeclampsia: A systematic review and meta-analysis. Taiwanese Journal of Obstetrics & Gynecology, 59(1), 8–15.
11. Kar, S., Wong, M., Rogozinska, E., & Thangaratinam, S. (2016). Effects of omega-3 fatty acids in prevention of early preterm delivery: A systematic review and meta-analysis of randomized studies. European Journal of Obstetrics, Gynecology, and Reproductive Biology, 198, 40–46.
12. Huynh, L. B. P., Nguyen, N. N., Fan, H.-Y., Huang, S.-Y., Huang, C.-H., & Chen, Y.-C. (2023). Maternal Omega-3 Supplementation During Pregnancy, but Not Childhood Supplementation, Reduces the Risk of Food Allergy Diseases in Offspring. The Journal of Allergy and Clinical Immunology. In Practice, 11(9), 2862-2871.e8.
13. Anees, M., Anis, R. A., Yousaf, S., Murtaza, I., Sultan, A., Arslan, M., & Shahab, M. (2015). Effect of maternal iodine supplementation on thyroid function and birth outcome in goiter endemic areas. Current Medical Research and Opinion, 31(4), 667–674.
14. Krzysztof Drews. (2015). Aktywne wspomaganie szlaku folianów – epigenetyczny wpływ choliny i witaminy B12 na rozwój ciąży. Ginekologia Polska, 86(12), 940–946.
15. Wastyk, H. C., Fragiadakis, G. K., Perelman, D., Dahan, D., Merrill, B. D., Yu, F. B., Topf, M., Gonzalez, C. G., Van Treuren, W., Han, S., Robinson, J. L., Elias, J. E., Sonnenburg, E. D., Gardner, C. D., & Sonnenburg, J. L. (2021). Gut Microbiota-Targeted Diets Modulate Human Immune Status. Cell, 184(16), 4137-4153.e14.
16. Yelverton, C. A., Rafferty, A. A., Moore, R. L., Byrne, D. F., Mehegan, J., Cotter, P. D., Van Sinderen, D., Murphy, E. F., Killeen, S. L., & McAuliffe, F. M. (2022). Diet and mental health in pregnancy: Nutrients of importance based on large observational cohort data. Nutrition, 96, 111582.
17. Kwon, E. J., & Kim, Y. J. (2017). What is fetal programming?: A lifetime health is under the control of in utero health. Obstetrics & Gynecology Science, 60(6), 506.
18. Fall, C. H. D., & Kumaran, K. (2019). Metabolic programming in early life in humans. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 374(1770), 20180123.
19. Brasiel, P. G. de A., Luquetti, S. C. P. D., Brasiel, P. G. de A., & Luquetti, S. C. P. D. (2020). Metabolic Programming and Nutrition. W New Insights Into Metabolic Syndrome. IntechOpen.
20. , Horiuchi, S., Shinohara, R., Kushima, M., Otawa, S., Yui, H., Akiyama, Y., Ooka, T., Kojima, R., Yokomichi, H., Mochizuki, K., Yamagata, Z., & Japan Environment Children’s Study Group. (2023). Maternal dietary fiber intake during pregnancy and child development: The Japan Environment and Children’s Study. Frontiers in Nutrition, 10, 1203669.
21. Food and Agricultural Organization of the United Nations and World Health Organization. Joint FAO/WHO working group report on drafting guidelines for the evaluation of probiotics in food. Food and Agricultural Organization of the United Nations. 2002.
22. Mirosława Gałecka, Anna M. Basińska, Anna Bartnicka. (2018). Probiotyki—Implikacje w praktyce lekarza rodzinnego. Forum Medycyny Rodzinnej, 170–182.
23. Sheyholislami, H., & Connor, K. (2021). Are Probiotics and Prebiotics Safe for Use during Pregnancy and Lactation? A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients, 13, 2382.
24. Magdalena Makowska-Donajska, L. H. (2017). Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 2(4), 166–172.