Syndrom RED’S (względny niedobór energii w sporcie)

Eliminacje, zawody, zwycięstwo. Wykańczające treningi i restrykcyjna dieta to dla najlepszych sportowców codzienność. Jednak czasami w wyścigu po sukces napotykają przeszkody. Zmniejszona efektywność treningów, zmęczenie, pojawiające się problemy zdrowotne… Są to sygnały alarmujące, których nie należy lekceważyć. Relatywny niedobór energii w sporcie to cichy rywal, który niepostrzeżenie, przekracza linię mety, pokonując najlepszych. Co zrobić, aby nie dać się pokonać?

Czym jest syndrom RED’S?

Pierwsze wzmianki o występowaniu tego zespołu wśród sportsmenek pojawiły się dopiero w 1993 roku. Początkowo opisywano je jako „triada sportsmenek”. U młodych zawodniczek zaobserwowano występowanie zaburzeń odżywiania, wraz z towarzyszącymi zaburzeniami miesiączkowania oraz osteoporozą. Nie wiadomo było jednak, co powoduje współistnienie tych schorzeń. Brakowało również odpowiedzi na pytania: jak leczyć oraz jak zapobiegać?

Dopiero po kilku latach od pierwszej publikacji środowiska sportowe wydały opinie dotyczące badań przesiewowych oraz ewentualnej terapii.

W 2014 roku Międzynarodowy Komitet Olimpijski zaproponował zastąpienie „triady sportsmenek” terminem: względny niedobór energii w sporcie (RED’S- relative energy deficiency in sport”). Pozwoliło to na szersze opisanie negatywnych konsekwencji niedostatecznego dostarczania energii, nie tylko w przypadku kobiet, ale też mężczyzn.

Główną przyczyną rozwoju tego syndromu jest niewystarczająca podaż energii w diecie, gwarantującej prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Odpowiednia podaż energii jest zachowana, gdy sportowiec dostarcza 45 kcal/kg beztłuszczowej masy ciała. Wysokie ryzyko niedoboru energii występuje, gdy podaż energii jest niższa niż 30 kcal/kg beztłuszczowej masy ciała.

Największe znaczenie ma ilość kalorii dostarczanych w diecie, w stosunku do tych spalanych podczas treningu. Oprócz czynników zdrowotnych niedobór energii w diecie niekorzystnie wpływa również na wyniki w sporcie.

Na syndrom RED’S cierpią głównie zawodowi sportowcy. Jednak diagnozuje się go również w przypadku sportowców amatorów. Ryzyko rozwoju RED’S zależne jest od wiedzy zawodnika i trenera. Odpowiednie przygotowanie pozwoli na dopasowanie diety oraz treningów do zawodnika.

Niestety w dalszym ciągu RED’S nie jest rozpowszechniony w środowisku sportowym. Skutkuje to większym ryzykiem jego wystąpienia. Przeprowadzone w 2015 roku w Stanach Zjednoczonych badanie wykazało, że w grupie 931 lekarzy, tylko 37% słyszało o syndromie RED’S [1].

Co składa się na triadę?

Zarówno syndrom RED’S, jak i triada, opierają się na jednym zaburzeniu: niedostatecznej podaży energii w diecie. W przypadku mężczyzn można mówić o ogólnych konsekwencjach niedożywienia. Są to głównie zmiana tempa metabolizmu, zaburzenia w układzie sercowo-naczyniowym czy osłabienie układu odpornościowego. Jednak w przypadku kobiet wyróżniono trzy konsekwencje zdrowotne, które są ze sobą w ścisłej relacji. To właśnie niedostateczna podaż energii, zaburzenia miesiączkowania oraz osteoporoza tworzą triadę sportsmenek. Triada jest bardziej szkodliwa u młodych sportsmenek, których organizm cały czas się rozwija [2].

Niedostateczna podaż energii

Brak równowagi między dostarczanymi a spalanymi kaloriami to najprostsza droga do zbyt dużego deficytu kalorycznego. Najczęściej jednak jest to spowodowane występowaniem zaburzeń odżywiania, niską samooceną, depresją lub stanami lękowymi [1].

Sporty estetyczne, takie jak akrobatyka, wymagają od zawodniczek nienagannej figury. Skutkuje to ogromną presją. Prawie 50% zawodniczek uprawiających sporty estetyczne cierpi na zaburzenia odżywiania [1]. 

Nieprawidłowo dopasowana kaloryczność diety wraz z ciężkimi treningami prowadzi do niedoborów witamin i składników mineralnych. Dalsze powikłania, czyli zaburzenia miesiączkowania oraz osteoporoza, wywodzą się właśnie z niedoborów w diecie.

Zaburzenia miesiączkowania

Problemy z cyklem miesiączkowym mogą wiązać się z:

• nieregularnością cykli,
• problemem z zajściem w ciążę,
• całkowitym zaniknięciem krwawienia menstruacyjnego.

Zmniejszenie podaży energii w diecie poniżej 30kcal/kg beztłuszczowej masy ciała skutkuje zaburzeniem wydzielania hormonu luteinizującego (LH). Hormon ten odpowiedzialny jest za stymulacje owulacji. Obniżone stężenie hormonu LH powoduje również obniżone stężenie progesteronu oraz estradiolu [6]. Wszystko to prowadzi do zaburzeń cyklu miesiączkowego.

Nieregularne cykle miesiączkowe są jednak dość powszechne w grupie młodych dziewcząt, co utrudnia powiązanie ich z innymi zaburzeniami [7]. Choć równie niepokojące, rzadko wiąże się je z występowaniem triady sportsmenek.

Osteoporoza

Niedobór energii w diecie oraz obniżony poziom estrogenu, spowodowany zaburzeniami cyklu, prowadzą do zmniejszenia gęstości kości [5]. Skutkuje to możliwym rozwojem osteoporozy. Jest to progresywna choroba kości. Prowadzi do osłabienia kości, a także zwiększenia ich wrażliwości na urazy.

Zbyt duży deficyt kaloryczny prowadzi do zmian metabolicznych, które w następstwie objawiają się niedoborem wapnia oraz witaminy D. Badanie gęstości kości, oraz odpowiednia dieta są niezwykle ważne w przypadku młodych zawodniczek.

Do 18. roku życia kości osiągają 90% swojej maksymalnej gęstości [5]. Jeśli do tego czasu zapewni się odpowiednią podaż składników mineralnych, w przyszłości można uniknąć rozwoju osteoporozy.

Jak rozpoznać RED’S?

Niespecyficzne objawy oraz brak dostatecznej wiedzy wśród trenerów i lekarzy utrudniają rozpoznanie RED’S. Największe ryzyko wystąpienia tego syndromu dotyczy kobiet uprawiających sporty wytrzymałościowe (biegi, pływanie) oraz sporty estetyczne (gimnastyka artystyczna, łyżwiarstwo figurowe) [9].

W 2014 roku zalecono, aby co roku wykonywać profilaktyczne badania wśród uczniów liceów i uniwersytetów, którzy zawodowo uprawiają sport. Jakiekolwiek alarmujące sygnały powinny stanowić podstawę przeprowadzenia wywiadu zdrowotnego z zawodnikiem. Oprócz czynników zdrowotnych, pod uwagę należy również wziąć czynniki środowiskowe.

Aby ułatwić rozpoznanie syndromu RED’S, stworzono specjalne kwestionariusze zawierające pytania dotyczące żywienia, cyklu miesiączkowego oraz zdrowia kości.

Przykładowe pytania znajdujące się w kwestionariuszu:

• Czy próbujesz zmniejszyć lub zwiększyć masę swojego ciała, lub czy ktokolwiek Ci to sugerował?
• Czy kiedykolwiek cierpiałeś/aś na zaburzenia odżywiania?
• Czy jesteś na specjalnej diecie lub, czy unikasz niektórych produktów?
• Czy kiedykolwiek zdiagnozowano u Ciebie niską gęstość kości?
• Czy kiedykolwiek miałeś/aś złamanie kości spowodowane przeciążeniem treningowym?
• Czy przyjmujesz obecnie żeńskie hormony płciowe (estrogen, progesteron, tabletki antykoncepcyjne)?

[1]

Wypełnienie kwestionariusza oraz wywiad lekarski stanowią główne kryterium diagnostyczne w przypadku RED’S. Jeśli odpowiedzi na zadane w kwestionariuszu pytania będą w jakikolwiek sposób niepokojące, jest to znak, że należy dokładniej przyjrzeć się problemowi. Następne kroki obejmują wykonanie badań laboratoryjnych, EKG oraz badanie gęstości kości.

Prawidłowe żywienie kluczem do sukcesu

W przypadku zdiagnozowania syndromu RED’S niezbędna jest natychmiastowa interwencja. Szybsze wdrożenie leczenia pozwala na uniknięcie ewentualnych powikłań. Niepodjęcie leczenia może prowadzić do znaczącego pogorszenia zdrowia [10].

Głównym celem leczenia RED’S jest przywrócenie prawidłowej masy ciała oraz poprawienie stanu odżywienia zawodniczki lub zawodnika. Jest to możliwe dzięki zmianie diety oraz dopasowaniu intensywności treningów do możliwości sportowca.

Podstawowe zalecenia dietetyczne obejmują:

• spożywanie minimum 2000 kcal/dziennie (45 kcal/kg beztł. masy ciała/dzień)
• odpowiednie spożycie witamin i składników mineralnych (wapń, witamina D, żelazo, cynk, witamina K)
• praca z psychologiem, psychodietetykiem w przypadku wystąpienia zaburzeń odżywiania [1]

Przywrócenie prawidłowej masy ciała korzystnie wpływa na przywrócenie regularności miesiączek [1]. Oprócz prawidłowej diety pacjentkom może zostać zalecone stosowanie antykoncepcji hormonalnej. Stosowanie ich jednak nie przywraca regularności cyklu, a jedynie powoduje wystąpienie comiesięcznego krwawienia spowodowanego działaniem tabletek.

Pomyślnie przeprowadzone leczenie jest ściśle związane ze skuteczną współpracą sportowca z zespołem terapeutycznym. 

Badania dotyczące, najpierw triady sportsmenek, a potem syndromu RED’S prowadzone są już 25 lat. Niestety w dalszym ciągu sportowcy, jak ich rodzice czy trenerzy, posiadają małą wiedzę, dotyczącą tego syndromu. To, co jest wiadome, to że niedostateczna podaż energii jest głównym czynnikiem rozwoju RED’S. Wystąpienie pozostałych objawów może być modyfikowane przez wiele innych czynników [3].

Podsumowanie

Edukacja żywieniowa powinna być oparta na zwiększeniu świadomości zawodników w zakresie prawidłowego żywienia w sporcie [8]. Istnieje pilna potrzeba obalenia mitów związanych z masą ciała wśród młodych zawodniczek [4]. Niezwykle istotna jest również współpraca lekarzy, dietetyków, trenerów oraz sportowców w tym zakresie.

Dalsze poznanie syndromu RED’S pozwoli zapobiegać jego rozwojowi, a sportowcy będą mogli osiągać jeszcze lepsze wyniki w sporcie.

Bibliografia:

1. Mehta, J., Thompson, B., Kling, M. J., (2018), The female athlete triad: It takes a team, Cleveland Clinic Journal of Medicine, 85(4), 313-320
2. Weiss Kelly, K. A., Hecht, S., (2016), The Female Athlete Triad, Pediatrics, 138(2)
3. Williams, I. N., Statuta, M. S., Austin, A., (2017), Female Athlete Triad: Future Directions for Energy Availability and Eating Disorder Research and Practice, Clinics in Sport Medicine, 36(4), 671-686
4. Coelho de Morgado, O., Silvia Gomes de Innocencio, A., i in. (2014), Prevention of eating disorders in female athletes, Journal of Sports Medicine, 5, 105-113
5. Sale, C., Elliot-Sale, J. K., (2019), Nutrition and Athlete Bone Health, Sport Medicine Auckland N.Z., 49(2), 139-151
6. Pauli, A. S., Berga, L. S., (2011), Athletic amenorrhea: energy deficit or psychogenic challenge?, Annals of the New York Academy of Sciences, 1205, 33-38
7. Roupas, D. N., Georgopoulos, A. N., (2011), Menstrual function in sports, International Journal of Endocrinology and Metabolism, 10(2), 104-116
8. Strzała, M., Rolski, Z., Szyguła, Z., (2010), Triada zaburzeń u kobiet uprawiających sport- nieprawidłowe łaknienie, brak miesiączki i osteoporoza, Medicina Sportiva Practica, 11(1), 1-7
9. Raj, A. M., Creech, A. J., Rogol, D. A., (2021), Female Athlete Triad, Stat Pearls Publishing
10. Borgen-Sundgot, J., Torstveit, K., M., (2003), The Female Athlete Triad- the role of nutrition, Sportmedizin und Sporttraumatologie, 51(1), 47-52