Witamina A. Funkcje, normy i źródła w żywności

Nazwa „witamina A” obejmuje grupę rozpuszczalnych w tłuszczach związków organicznych, należących do retinoidów: retinol, retinal, kwas retinowy wraz z solami, estry retinylu, pochodne retinolu oraz retinalu. Związkami o charakterze witaminy A są również niektóre karotenoidy. By posiadały one aktywność biologiczną tej witaminy, potrzebują konwersji (rozszczepienia centralnego wiązania podwójnego), dlatego też określane są mianem prowitaminy A. Najsilniejszy prekursor witaminy A to β-karoten [5] [6].

W ludzkim organizmie witamina A występuje przede wszystkim jako retinol oraz estry retinylu, które stanowią podstawową formę jej magazynowania. Zapas znajduje się głównie w wątrobie i w razie potrzeby jest uwalniany.

Funkcje witaminy A w organizmie

Mimo że witamina A jest jedną z najwcześniej odkrytych witamin, wciąż jej rola w organizmie nie została do końca poznana i stanowi temat kolejnych badań. Na chwilę obecną udało się wyodrębnić trzy obszary aktywności tego związku [1] [5].

Procesy widzenia

Witamina A występuje jako składnik białka (rodopsyny) znajdującego się w siatkówce oka i uczestniczącego w procesie widzenia.

Procesy rozrodcze

Witamina A bierze udział w tworzeniu się męskich i żeńskich komórek rozrodczych, a także w rozwoju łożyska, zarodka i płodu.

Funkcje somatyczne

Do funkcji witaminy A należy regulowanie wzrostu i rozwoju tkanek. Uczestniczy ona w podziałach i różnicowaniu komórek, jak i w ekspresji genów. Reguluje proces wymiany zewnętrznych warstw komórek naskórka i reguluje procesy jego złuszczania. Ponadto, witamina ta (szczególnie β-karoten), pełni funkcję antyoksydacyjną, chroniąc przed działaniem reaktywnych form tlenu.

Trzustka i choroby nowotworowe

🔎 Zgodnie z badaniem opublikowanym w Science Translational Medicine dieta bogata w witaminę A ma działanie ochronne przed bolesnym zapaleniem trzustki u pacjentów cierpiących na ostrą białaczkę limfoblastyczną poddawanych terapii [9].

Źródła witaminy A i normy zapotrzebowania

Witamina A występuje zarówno w świecie roślinnym, jak i zwierzęcym, z tą różnicą, że w pierwszy przypadku mamy do czynienia przede wszystkim z prowitaminą A, w drugim zaś z retinolem i jego pochodnymi. Do podstawowych źródeł tej witaminy należą: tłuste mleko i jego przetwory (szczególnie masło i sery), tłuszcze i oleje rybne, jaja, wątroba, podroby. Karoteny (głównie β-karoten) znajdują się w czerwonych, pomarańczowych i żółtych owocach i warzywach, jak i w zielonych warzywach liściastych [3].

Zalecane dzienne spożycie witaminy A jest zróżnicowane w zależności od rejonu świata i kraju, jak i uzależnione od płci, wieku i stanu fizjologicznego. U osób z chorobami przewodu pokarmowego, cierpiących na długotrwały stres lub przewlekłe infekcje, a także stosujących ubogotłuszczową dietę (poniżej 10 g na dobę), obserwuje się wzrost dziennego zapotrzebowania na tę witaminę [6].

Normy dla populacji Polski prezentuje poniższa tabela.

Niedobór witaminy A

W krajach rozwiniętych niedobory witaminy A pojawiają się dość rzadko, najczęściej w wyniku zaburzeń odżywiania, restrykcyjnych diet odchudzających i przewlekłych chorób. W krajach rozwijających się hipowitaminoza dotyka przede wszystkim źle odżywione dzieci i stanowi jedną z kluczowych przyczyn występowania ślepoty dziecięcej na świecie [3].

Niedobory witaminy mogą być wynikiem zarówno niedostatecznej podaży tej witaminy, jak i zaburzeń metabolizmu. Osoby cierpiące na zaburzoną pracę trzustki, a także chorujące na mukowiscydozę, narażone są na wystąpienie niedoborów witaminy A z uwagi na upośledzone wchłanianie tłuszczu. Objawy niedoboru pojawiają się, gdy znajdujące się w wątrobie zapasy ulegają wyczerpaniu. Do najbardziej typowych symptomów należą [3] [5] [8]:

Objawy niedoboru witaminy A

• problemy ze wzrokiem – zaburzenia widzenia, zmiany czynnościowe w oku, plamki Bitota, pojawienie się ślepoty zmierzchowej („kurza ślepota”), objawiającej się niedowidzeniem w słabo oświetlonych pomieszczeniach lub po zmierzchu, trwała ślepota (w przypadku długotrwałej hipowitaminozy);
• problemy skórne – suchość, nadmierne rogowacenie i łuszczenie się naskórka;
• suchość i nadwrażliwość śluzówek i spojówek (kseroftalmia);
• spadek odporności, skłonność do zakażeń;
• zatrzymanie wzrostu kośćca i zębów u dzieci i młodzieży;
• degeneracja włókien nerwowych.
• gorsze przechodzenie infekcji wirusowych (np. COVID-19 [10]) – przyp. redakcji

Hiperwitaminoza witaminy A

Hiperwitaminoza powstaje przy nadmiernej podaży retinolu i jego pochodnych, przeważnie w efekcie niewłaściwego przyjmowania suplementów i innych preparatów farmaceutycznych, rzadziej z powodu dużego spożycia wraz z pokarmami. Nadmiar witaminy A jest niebezpieczny, bo wykazuje działanie toksyczne i teratogenne, czyli uszkadzające płód [1]. Hiperwitaminoza daje różnorodne objawy, najczęstsze z nich to [1] [8]:

Objawy hiperwitaminozy

• utrata apetytu;
• uporczywe bóle głowy;
• obrzmienie powiek;
• dysfunkcje centralnego układu nerwowego;
• uszkodzenie wątroby;
• owrzodzenia skórne;
• wytrzeszcz oczu;
• krwotoki;
• samoistne złamania kości,
• łysienie.

Witamina A w kosmetyce

Witamina A, z racji swojego korzystnego działania na skórę, znajduje zastosowanie w kosmetyce, kosmetologii oraz dermatologii. Kremy i maści z tą witaminą stosuje się w celu poprawy kondycji skóry i spowalniania powstawania kolejnych zmian. Kosmetyki z witaminą A polecane są szczególnie osobom po trzydziestym roku życia, przy pierwszych objawach starzenia się skóry. Miejscowe stosowanie tych preparatów wpływa korzystnie na spłycenie zmarszczek, rozjaśnia przebarwienia, ujednolica koloryt skóry, zapobiega jej szorstkości i suchości, stymuluje produkcję kolagenu.

Ponieważ witamina A reguluje procesy rogowacenia naskórka, jak i hamuje stany zapalne, doskonale sprawdza się także w pielęgnacji skóry trądzikowej [7]. Preparaty dermatologiczne zawierające retinoidy, zarówno te do stosowania miejscowego, jak i leki ogólne, dostępne są jedynie z przypisu lekarza i wykorzystywane w terapii wielu chorób skórnych [2].

Suplementy z witaminą A

Dostępnych jest wiele suplementów diety zawierających witaminę A – bez recepty można nabyć zarówno preparaty jedno-, jak i wieloskładnikowe. Godny polecenia jest tran, który zawiera nie tylko witaminy A i D, ale też bogactwo nienasyconych kwasów tłuszczowych. W preparatach złożonych witaminę A najczęściej łączy się z innymi witaminami rozpuszczalnymi w tłuszczach. Ceny najtańszych suplementów zaczynają się już od kilku złotych. Mając na uwadze, że witamina A kumuluje się w organizmie, a jej nadmierne ilości działają toksycznie, suplementację warto rozważyć jedynie w stanach ryzyka niedoborów.

Bibliografia:

1. Bender D. A., The Vitamins, [in:] Introduction to Human Nutrition, M. J. Gibney et al. (ed.), Second Edition, Hong Kong 2009, 132-187.
2. Bronikowska A., Wojnowska D., Zastosowanie retinoidów w dermatologii, „Nowa Medycyna” 1 (2003).
3. Combs G. T., The Vitamins. Fundamental Aspects in Nutrition and Health, USA 2008.
4. Vitamin B12, [in:] Vitamin and mineral requirements in human nutrition: report of a joint FAO/WHO expert consultation, Hong Kong 2004, 279-288.
5. Gronowska-Senger A., Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, [w:] Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Gawęcki, L. Hryniewiecki (red.), Warszawa 2007, s. 280-306.
6. Normy żywienia dla populacji Polski, M. Jarosz (red.), Warszawa 2017.
7. Pawlaczyk M., Korzeniowska K., Witamina A w kosmetologii i lecznictwie dermatologicznym, „Farmacja Współczesna” 6 (2013), 57-61.
8. Witaminy i mikroelementy. Przewodnik USP, praca zbiorowa, Warszawa 1998.
9. Cheng-Yu Tsai, Toshie Saito, Mayur Sarangdhar, Maisam Abu-El-Haija, Li Wen, Bomi Lee, Mang Yu, Den A. Lipata, Murli Manohar, Monique T. Barakat, Kévin Contrepois, Thai Hoa Tran, Yves Theoret, Na Bo, Ying Ding, Kristen Stevenson, Elena J. Ladas, Lewis B. Silverman, Loredana Quadro, Tracy G. Anthony, Anil G. Jegga, Sohail Z. Husain. A systems approach points to a therapeutic role for retinoids in asparaginase-associated pancreatitis. Science Translational Medicine, 2023; 15 (687)
10. F Oliveira IK, C Carvalho V, S Santos G, V N Monteiro N, A F Azevedo M, R Lima CH, M M Neto E, C Martins MDC, A Luzia L, H C Rondó P, A Paiva A. Vitamin A Nutritional Status and Clinical Outcomes in COVID-19: A Systematic Review. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo). 2023;69(6):395-401. doi: 10.3177/jnsv.69.395. PMID: 38171811.

• Data pierwotnej publikacji: 18.06.2018
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 27.01.2024