Wpływ podejmowania aktywności fizycznej na powstawanie zaburzeń odżywiania – część 1

Aktywność fizyczna ma niewątpliwie pozytywny wpływ na zdrowie człowieka. Osoby aktywne fizycznie cieszą się lepszym zdrowiem i samopoczuciem. Uprawianie rekreacyjnego sportu wiąże się nie tylko z poprawą wydolności i ogólnego funkcjonowania organizmu. Podczas aktywności fizycznej wytwarzane są hormony: endorfiny, oksytocyny i serotonina, odpowiedzialne m.in. za dobry nastrój, koncentrację, łagodzenie stresu. Wymieniając pozytywy bycia aktywnym fizycznie nie można zapominać o możliwych do występowania skutkach negatywnych. Fizycznych – kontuzje oraz psychicznych – zaburzenia. Wraz ze skupieniem uwagi na „ja” mogą pojawić się zaburzenia postrzegania własnej sylwetki, czy też zaburzenia odżywiania.

Aktywność fizyczna i białko

Stale pojawiają się nowe doniesienia z zakresu nauki o żywieniu człowieka. Nieustannie prowadzone są badania nad wpływem modyfikacji diety na siłę i wytrzymałość oraz redukcję tkanki tłuszczowej. Nie wszystkie badania stanowią podstawę do wyciągnięcia jednoznacznych wniosków, jednakże wiele z nich stanowi podstawę określonych przekonań żywieniowych. Wśród osób aktywnych fizycznie, uprawiających sport rekreacyjnie, powszechne jest przekonanie o konieczności zwiększenia podaży białka kosztem węglowodanów. Ma to zapewnić ubytek tkanki tłuszczowej przy jednoczesnym przyroście tkanki mięśniowej. W ten pogląd wpisują się diety niskowęglowodanowe oraz diety opierające się na manipulacji węglowodanami i porami spożywania posiłków.

Przekonanie, że odpowiednia podaż białka jest kluczowym elementem diety osoby trenującej siłowo, tłumaczy duże zainteresowanie odżywkami białkowymi. Zauważyć należy, że w sportach siłowych u osób, które spożywają białko w górnych granicach rekomendowanych ilości wątpliwe jest, by dodatkowe włączenie odżywki białkowej przyniosło korzyści. Niemniej jednak odżywka białkowa może pomóc wypełnić zapotrzebowanie na białko, jeśli jego podaż nie jest pokrywana z diety.

Zaburzenia odżywiania – gdy przesadnie dbamy o wygląd

Sposób żywienia jest istotnym czynnikiem warunkującym stan zdrowia. Wraz ze wzrostem świadomości i znajomości zasad zdrowego żywienia, rośnie także przesadne dbanie o dietę. Zarówno to przesadne dbanie o dietę, jak i całkowity brak zainteresowania jakością i ilością spożywanego pożywienia może doprowadzić do chorób, w tym zaburzeń odżywiania. Zaburzenia odżywiania powstają, gdy spożywanie posiłków oraz masa ciała stawiane są w centrum zainteresowań człowieka.

Klasyfikacja zaburzeń odżywiania

Istnieje cała grupa zaburzeń psychicznych charakteryzująca się̨ nieprawidłowym zachowaniem żywieniowym i swoistymi objawami psychopatologicznymi. Rodzaje zaburzeń́ odżywiania wg klasyfikacji ICD-10 są następujące:

• F50.0 jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa),
• F50.1 jadłowstręt psychiczny atypowy,
• F50.2 żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa),
• F50.3 atypowa żarłoczność psychiczna,
• F50.4 przejadanie się̨ związane z innymi czynnikami psychologicznymi,
• F50.5 wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi,
• F50.8 inne zaburzenia odżywiania się,
• F50.9 zaburzenia odżywiania się, nieokreślone.

Podziału zaburzeń odżywiania dokonuje się w oparciu o klasyfikację Amerykańskiego  Towarzystwa  Psychiatrycznego. Klasyfikacja DSM-V wyróżnia kryteria rozpoznania:

• jadłowstręt psychiczny, (anorexia nervosa, AN),
• żarłoczność psychiczna, bulimia (bulimia nervosa, BN),
• łaknienie spaczone (ang. pica),
• zaburzenia przeżuwania (zespół ruminacji, ang. rumination disorder, RD),
• zaburzenia odżywiania polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (and. avoidant/restrictive food intake disorder, ARFID),
• zaburzenie odżywiania z epizodami niekontrolowanego objadania się (zespół gwałtownego objadania się, zespół z napadami objadania się, ang. binge eating disorder, BED),
• inne specyficzne zaburzenia jedzenia i odżywiania (ang. other specified feeding or eating disorder, OSFED).

Ryzyko anoreksji

Wśród kobiet aktywnych fizycznie anoreksja jest spotykana rzadko ponieważ ostatecznie wyniszczony organizm nie jest w stanie podjąć większej aktywności fizycznej. Z badania przeprowadzonego przez Chaclarza, Merkiel i Milewską na studentkach Wydziału Turystyki i Rekreacji AWF w Poznaniu, wynika, że kobiety zagrożone anoreksją lub u których już zdiagnozowano to zaburzenie ćwiczą intensywnie przy jednoczesnym ograniczeniu jedzenia. Potwierdza to, że kobiety z anoreksją podejmują różne formy redukcji masy ciała, jednakże nie stanowi o tym, że podjęcie aktywności fizycznej wiąże się z ryzykiem wystąpienia anoreksji.

Bulimia

Odmiennym zaburzeniem jest żarłoczność psychiczna, czyli bulimia. To zaburzenie, którego etiologię nie do końca poznano. Przyjmuje się, że biorą w niej udział czynniki indywidualne, biologiczne i psychologiczne, rodzinne oraz społeczno-kulturowe. Badania dostarczają dowodów na współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych u osób z rozpoznaniem bulimii. Należą do nich zaburzenia lękowe, lęk, zaburzenia afektywne. Istnieje hipoteza wspólnego podłoża neurofizjologicznego i genetycznego bulimii i depresji.

Poza wymienionymi zaburzeniami wpływającymi na przebieg i rokowanie bulimii mogą mieć wpływ także czynniki takie jak osobowość, poziom wrogości i zaburzenia obrazu własnego ciała. Bulimia jest zaburzeniem cechującym się napadami objadania, po których następują zachowania kompensacyjne, takie jak np. prowokowanie wymiotów, głodówki, stosowanie środków przeczyszczających, moczopędnych, intensywne ćwiczenia fizyczne. Wyróżnia się dwa podtypy bulimii: przeczyszczający, gdzie następują regularne epizody kompensacyjne, tj.: wywoływanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych, lewatyw oraz typ nieprzeczyszczający, gdzie formą kompensacji są głodówki lub nadmierne ćwiczenia.

Kompulsywne objadanie się

Bulimię bez kompensacji przypomina kompulsywne objadanie się (zespół napadowego objadania się, z ang. Binde Eating Disorder – BED), nazywane także wewnętrznym przymusem nadmiernego jedzenia. Objadanie się jest reakcją na smutek, strach, złość i ma wypełnić pustkę. Epizody objadania się cechuje zjadana ilość pokarmów, która postrzegana jest jako nadmierna i utrata kontroli. Inaczej, jak w przypadku bulimii, nie zostały sprecyzowane ramy czasowe, w których dochodzić powinno do epizodów objadania, by zakwalifikować je jako chorobę. Epizody są nawracające i nie podlegają kontroli, są niezależne od uczucia głodu, najczęściej osoba objada się w samotności i tajemnicy przed bliskimi. Epizod najczęściej kończy się poczuciem winy i obrzydzenia do siebie. Często BED współwystępuje z depresją.

Inne zaburzenia – ortoreksja, bigoreksja

Ortoreksja

Poza zaburzeniami sklasyfikowanymi w DSM-V oraz ICD-10 występują także inne zaburzenia związane z odżywianiem. Takim zaburzeniem jest ortoreksja nervosa, objawiająca się patologiczną obsesją spożywania wyłącznie zdrowej żywności, co w konsekwencji przyczynia się do eliminowania z jadłospisu wielu produktów. Osoba cierpiąca na ortoreksję przykłada uwagę i dokłada starań w trakcie przygotowywania posiłków, często według powtarzających się schematów, które w jej ocenie mają zapewnić bezpieczeństwo spożywanej żywności. Pomimo rosnącego zainteresowania zjawiskiem ortoreksji na świecie, brakuje uzgodnionej definicji oraz powszechnie akceptowalnych, ujednoliconych kryteriów diagnostycznych. Kwestionariusz ORTO-15 jest narzędziem składającym się z 15 pozycji opisujących nasilenie zachowań ortorektycznych. Opisy odnoszą się do poszczególnych aspektów poznawczych i emocjonalnych związanych z odżywianiem oraz objawów klinicznych ortoreksji. Ortoreksja prezentuje obraz podobny do jadłowstrętu psychicznego i podobnie jak anoreksja, może doprowadzić do śmierci. W obu zaburzeniach występują rytuały związane z posiłkami, zaabsorbowanie spożywanymi pokarmami, sztywne nawyki żywieniowe oraz związek samooceny z odżywianiem. Osoby chore mogą postrzegać swoje objawy jako pożądane, a tym samym niską motywację do leczenia. Ortoreksja ma także pewne wspólne cechy z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi. Polega na obsesyjnym skupianiu się na czynnościach związanych z przygotowaniem posiłków oraz ich jakością. Towarzyszy temu często tworzenie pewnych schematów postępowania oraz powtarzania czynności.

Dysmorfia mięśniowa

Innym zaburzeniem, nie związanym bezpośrednio z jedzeniem jest dysmorfia mięśniowa (bigoreksja), zaburzenie przejawiające się w dążeniu do rozbudowy masy mięśniowej. W klasyfikacji DSM wspomniane jest w kontekście szeroko pojętych uzależnieniach behawioralnych (nałogach behawioralnych), wraz z zaburzeniem kompulsywnego kupowania, ale nie zostało ono formalnie zdefiniowane w związku z niewystraczającymi danymi. Jest to zaburzenie psychiczne polegające na subiektywnym poczuciu niedostatku estetyki własnego ciała pod postacią posiadania niewystarczającej masy mięśniowej.  Osoby cierpiące na bigoreksję dążą do hipertrofii mięśni, swoje życie skupiają wokół treningów i niejednokrotnie suplementacji mającej na celu wspomaganie przyrostu masy mięśniowej. Choć nie jest to zaburzenie odżywiania, to jednak często wymaga utrzymywania specjalnej diety, a co za tym idzie, dotyczy odżywiania i może wiązać się z zaburzeniami odżywiania się. Dieta chorych bywa często bardzo specyficzna i może być niebezpieczna dla zdrowia. Obfitować może w wysokokaloryczne i wysokobiałkowe posiłki, które obciążają̨ układ pokarmowy i narządy wewnętrzne.

Diagnostyka bigoreksji

Kryteria diagnostyczne bigoreksji nie pojawiają się w DSM, niemniej jednak istnieją i zawierają następujące czynniki:

• uporczywe przekonanie, że ciało nie jest wystarczająco umięśnione, nadmierne zaabsorbowanie budową własnego ciała, prowadzące do pogorszenia funkcjonowania na innych polach życia rodzinnego, społecznego i zawodowego,
• spędzanie wielu godzin w siłowni i stosowanie wymagających diet,
• częsta ocena wizualna własnych mięśni w lustrze, sprawdzanie obwodów mięśni wszystkich partii ciała, porównywanie ich z wymiarami mistrzów kulturystyki,
• podporządkowywanie rozkładu zajęć treningom i rezygnacja z zajęć mogących skrócić trening,
• kontynuowanie treningów i diety nawet w sytuacji gdy pogarszają one samopoczucie, bądź stanowią zagrożenie dla zdrowia,
• unikanie sytuacji mogących prowadzić do pokazania własnego ciała (basen, plaża) – niezależnie jak silnie jest już ono umięśnione, wygląd pozostaje wciąż niesatysfakcjonujący.

Bigoreksja częściej diagnozowana jest wśród mężczyzn, niemniej jednak zdarza się także wśród kobiet, choć jej skala może być niższa. Bardziej na to zaburzenie narażone są kobiety uprawiające kulturystykę niż kobiety uprawiające podnoszenie ciężarów. Jednocześnie kobiety kulturystki są narażone na dysmorfię mięśniową w takim samym stopniu jak mężczyźni kulturyści. Założyć jedynie można, że ryzyko bigoreksji zwiększa się w przypadku sportów, których celem jest rozbudowa masy mięśniowej.

Co ma wpływ na zaburzenia odżywiania?

Na zaburzenia odżywiania mają wpływ m.in. uwarunkowania kulturowe, narzucające określone wzorce, którym osoba próbuje sprostać. Od lat narzucany jest model sylwetki szczupłej i wysportowanej, jako idealny. Osiągnięcie tego celu jest o tyle trudne, że obecnie praca zawodowa pozostawia niewiele czasu na aktywność fizyczną i przygotowywanie posiłków. Jest duży dostęp do produktów mocno przetworzonych, bogatych w tłuszcze i cukier, dań gotowych, na wynos i z dowozem do domu. Zbyt duży i zbyt łatwy dostęp do żywności sprzyja także utracie kontroli nad jedzeniem i prowadzi do przejadania się. Wiele składników codziennej diety może oddziaływać na zachowania i procesy myślowe. Brak wiedzy i świadomości na temat prawidłowego bilansowania energii z pożywienia mogą przyczyniać się do patologii związanych z odżywianiem.

Promowany stereotyp idealnej kobiety wpływa na to, w jaki sposób odbierany jest własny obraz ciała. Wizerunek własnego ciała odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju zaburzeń odżywiania się. Przyjmuje się, że niezadowolenie z własnego ciała stanowi istotny czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania się. Osoby chorujące na anoreksję doświadczają nieprzyjemnych uczuć związanych ze swoim ciałem, niezadowolone z wyglądu poszczególnych części ciała, wyróżnia je mniejsza satysfakcja z własnego wyglądu. W przypadku osób chorujących na bulimię odczuwanie negatywnych uczuć w stosunku do własnego ciała przyczynia się do rozwoju zachowań kompensacyjnych. Osoby te cechuje duża internalizacja ideału szczupłej sylwetki, a co za tym idzie, duże zaangażowanie w wygląd i niezadowolenie z własnego ciała.

Sytuacje, w których dochodzi do obserwacji własnego ciała w lustrze, czy porównywania się z innymi, aktywizują procesy i schematy związane z oceną własnego ciała. Wywołuje to tzw. „wewnętrzne dialogi”, myśli o określonym ładunku emocjonalnym, interpretacje i wnioski na temat wyglądu. Osoby z zaburzonym obrazem ciała prowadzą dialogi tendencyjne, oporne na jakąkolwiek zmianę, nadmiernie generalizują i maksymalizują swoje wady. Wielu badaczy wykazuje, że kobiety przywiązują większą uwagę do własnego wyglądu i bardziej się nim przejmują. Procesy takie jak starzenie się, ciąża, czy zwiększenie masy ciała wywołują lęk oraz zwiększają poziom niezadowolenia z ciała. To natomiast przyczynia się do powstawania zaburzeń odżywiania lub chęci poddania się operacji plastycznej. Wywołuje także obniżony nastrój i depresje, przy czym obserwuje się osłabienie zależności między poczuciem własnej wartości a zadowoleniem z ciała. Model rozwoju własnego obrazu ciała obejmuje w postawy, wydarzenia i doświadczenia, które wpływają na sposób patrzenia na swoje ciało. Złożony związek z postrzeganiem własnego ciała ma m.in. aktywność fizyczna. Ćwiczenia fizyczne dobrze wpływają na funkcjonowanie osób w społeczeństwie, przeciwdziałają takim emocjom jak depresja, lęk, poprawiając przy tym samoocenę i wprowadzając w dobry nastrój. Jednocześnie np. kluby fitness, w których prowadzona jest aktywność fizyczna tworzą przestrzeń, w której dochodzi do częstego porównywania własnego ciała i innymi, najczęściej z tymi, które w odczuciu danej osoby, mają ładniejszą sylwetkę. 

Źródła:

1. Chalcarz W., Merkiel S., Milewska J., Ocena zachowań anorektycznych wśród studentek turystyki i rekreacji, Problemy Higieny i Epidemiologii, nr 95(2)/2014: 310-316.
2. Dittfeld A., Koszowska A., Fizia K., Ziora K., Ortoreksja – nowe zaburzenie odżywiania, Annales Academiae Medicae Silesiensis 67,6/ 2013:395.
3. Fairburn Ch. G., Jak pokonać objadanie się, Kraków 2014.
4. Hale B.D., Diehl D., Weaver K., Briggs M., Exercise dependence and muscle dysmorphia in novice and experienced female bodybuilders, Journal of Behavioral Addictions 2(4)/2013:244-248.
5. Janas-Kozik M., Zejda J., Stochel M., Brożek G., Janas A., Jelonek I., Ortoreksja – nowe rozpoznanie?, Psychiatria Polska, tom XLVI, nr 3/2012:240-245
6. Kimszal E., Van Damme-Ostapowicz K., Emocje związane z zaburzonym obrazem ciała, PolskiPrzegląd Nauk o Zdrowiu 3 (48) 2016:260
7. Kostulski A., Pawełczyk T., Rabe-Jabłońska J., Wybrane czynniki psychiczne a częstość wymiotów w przebiegu żarłoczności psychicznej oraz ich związek ze zmianami stężeń amylazy w surowicy i w moczu, Psychiatria i Psychologia kliniczna nr 8(2)/2008.
8. Mikołajczyk E., Samochowiec J., Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania, Psychiatria, t. 1, nr 2/2004:91-92.
9. Nitsch K., Prajs E., Kurpisz J., Tyburski E., Obraz ciała i jego zaburzenia. Aspekty teoretyczne w kontekście wybranych jednostek psychopatologicznych, Psychiatria i psychologia kliniczna, nr 12(3)/2012:178.
10. Starzomska M., Cylwik M., W poszukiwaniu przyczyn bigoreksji: Wizerunek ciała a dobrostan u mężczyzn uczęszczających do siłowni w świetle wyników badań własnych, Kwartalnik Naukowy FIDES ET RATIO, nr 19(13)/2013:206.
11. Szweda A., Wewnętrzny przymus nadmiernego jedzenia. Nowe oblicza uzależnień. Olsztyn 2009.
12. Szymańska P., Obraz ciała, stres i samoregulacja u osób uprawiających fitness w wieku późnej adolescencji i wczesnej dorosłości, Psychologia Rozwojowa nr 17(3)/2012, s. 98-100.