W świecie sportu podejście psychologiczne do człowieka odgrywa niewielką rolę. Zawodnikom stawia się często wymagania dotyczące diety, a o wyborze dyscypliny przez młodego człowieka często decydują opiekunowie – bez zważania na uwarunkowania psychologiczne obecnego czy przyszłego sportowca.
Zdrowie sportowca i samopoczucie w głównej mierze zależy od sposobu żywienia. Restrykcyjne diety i głodówki mogą doprowadzić do pogorszenia funkcjonowania organizmu.
Triada atletyczna
Racjonalna dieta odchudzająca w żadnym wypadku nie powinna doprowadzać do niedoborów makro i mikroskładników pokarmowych.
U kobiet trenujących zawodowo często dochodzi do zaburzeń łaknienia, braku miesiączkowania oraz utraty tkanki kostnej, co nazwano „triadą atletyczną”.
Jest to między innym skutkiem globalnego nacisku na zachowanie szczupłej sylwetki, w wyniku czego m.in. kobiety poddają się restrykcyjnym dietom i wyczerpującym treningom. Niestety w konsekwencji może to doprowadzić do obsesji dotyczącej własnej masy ciała i zaburzeń odżywiania takich jak jadłowstręt psychiczny i bulimia.
Ryzyko psychologiczne
W porównaniu do kobiet nieuprawiających sportu sportsmenki są o wiele bardziej narażone na psychologiczny stres związany z masą i wyglądem ciała. Oba czynniki stanowią wzorce zależne od rodzaju uprawianej dyscypliny sportowej.
Dyscypliny wysokiego ryzyka
Szacuje się, że w dyscyplinach takich jak łyżwiarstwo, gimnastyka, biegi długodystansowe zaburzenia odżywiania mogą dotykać aż 60% sportsmenek. Dyscypliny, w których ważny jest ogólny wygląd (fitness, aerobik), szczupła figura (balet, łyżwiarstwo figurowe), niska masa ciała (wyścigi konne), niski poziom tkanki tłuszczowej (kulturystyka), czy też wymaga się dostosowania do danej kategorii wagowej (MMA, boks, itp.) stanowią podłoże triady atletycznej i zaburzeń żywienia.
Z drugiej strony podwaliny stanowią również możliwości organizmu, np. wydolność u biegaczy długodystansowych jest ściśle związana z niską masą ciała. Presja środowiska – kibiców, trenerów również ma wpływ na zachowania żywieniowe.
W przypadku wewnętrznych motywacji, badania wykazały, że osoby z predyspozycjami do zaburzeń łaknienia mają „pociąg” do pewnych dyscyplin sportowych, w których wymaga się szczupłej sylwetki. Do cech predysponujących do wyboru sportów sylwetkowych należą m.in. skłonność do obsesji, duch rywalizacji, perfekcjonizm, kompulsywność i wysoki poziom motywacji wewnętrznej.
Dla takich sportowców utrata masy ciała wskutek ćwiczeń i diety motywuje do narzucania cięższego reżimu dietetycznego i treningowego. Do czynników zagrażających zalicza się również sportowców na dietach będących pochodnymi weganizmu oraz dietach ograniczających rodzaj spożywanych pokarmów (np. dieta ketogeniczna w kulturystyce)
Przygotowanie do zawodów a zachowania bulimiczne
Świetnym przykładem zachowań bulimicznych jest m.in. okres po zawodach kulturystycznych. W okresie przed zawodami uczestnicy zmuszeni są do budowania masy mięśniowej z zastosowaniem zwiększonej podaży energetycznej, natomiast w okresie startowym (bezpośrednio poprzedzającym konkurs) do utraty masy tłuszczowej oraz wody zgromadzonej w organizmie na rzecz uwidocznienia włókien i zarysu mięśni.
Dostępne badania dotyczące mężczyzn, pokazują, że u 46% w badanej grupie odnotowano epizody kompulsywnego objadania się po zawodach.
Ponadto w okresie przedstartowym zawodnicy odczuwali złość, skłonność do agresji, objawy depresyjne i niepokój. Najbardziej narażoną na niezdrowe i obsesyjne zachowania dotyczące odżywiania są grupy osób początkujących w sportach sylwetkowych. W badaniach dotyczących kobiet zajmujących się kulturystyką amatorsko wykazano, że u 42% wykryto oznaki anoreksji, 67% było „przerażone” możliwością „stania się grubym”, a 50% odczuwało niekontrolowaną potrzebę spożycia pokarmu.
U jednej czwartej uczestniczek zawodów kulturystycznych wykryto zaburzenia menstruacji. Kolejnym przykładem dramatycznych konsekwencji związanych z odżywianiem jest przykład 21 letniego Yang’a Jian Bing’a, zawodnika MMA, który w skutek nieracjonalnego zbijania wagi stracił życie. Badania dotyczące lekkoatletek wskazują, że 45 na 53 doświadczyło złamań kości związanych z wysokim poziomem zainteresowania swoją wagą i jedzeniem.
Zaburzenia łaknienia
Z punktu widzenia możliwości ludzkiego organizmu wydaje się, że zaburzenia łaknienia (niska podaż energetyczna) predysponują do wykluczenia codziennej aktywności fizycznej. Natomiast z psychologicznego punktu widzenia takiej osoby silna wola, determinacja w dążeniu do celu, silne pragnienie sukcesu oraz wewnętrzna motywacja pozwala na zmuszenie się do ćwiczeń. Dodatkowo często takie osoby w celu redukcji zmęczenia stosują napoje pobudzające takie jak kawa, dietetyczna cola, napoje z guaraną.
Diagnostyka zaburzeń odżywiania u sportowców
Diagnostyka zaburzeń odżywiania u sportowców stanowi ważny element niestety często pomijanej profilaktyki.
Historia wywiadu obejmująca spożycie energii, stosowane diety, wydatek energetyczny, zachowania żywieniowe oraz występujące zaburzenia obrazu ciała, spadek wagi, zaburzenia miesiączkowania są pierwszym krokiem do rozpoznania.
Jak rozpoznać oznaki zaburzeń?
Diagnosta powinien poszukiwać oznak charakterystycznych dla zaburzeń odżywiania, zarówno oznak fizycznych takich jak spadek masy ciała, psychologicznych jak zaburzony obraz ciała czy perfekcjonizm oraz oznak behawioralnych m.in. zbyt intensywnych ćwiczeń, przekłamań dotyczących diety.
Postępowanie
Sportowcy z podejrzeniem zaburzeń odżywiania lub psychologicznych powinni zostać skierowani do specjalisty. Ponadto sportowiec z podejrzeniem lub występującym w przeszłości elementem triady atletycznej bądź zaburzeniami odżywiania powinien zostać poddany testom oceniającym funkcjonowanie organizmu (wzrost, waga, wskaźniki masy ciała, częstość akcji serca).
Bradykardia, hipotensja ortostatyczna, zimne dłonie i stopy, hiperkarotenemia mogą być oznaką występujących zaburzeń. Sportowca należy również poddawać okresowym badaniom uwzględniającym testy laboratoryjne (np. morfologia) oraz ocenie stopnia mineralizacji kośćca u osób narażonych.
Zapobieganie zaburzeniom odżywiania
Aby zapobiegać rozwojowi zaburzeń odżywiania u sportowców, należałoby wdrożyć system edukacji skupiający się głównie na aspektach odpowiedniego dostarczania energii zgodnie z zapotrzebowaniem, diety utrzymującej odpowiednią mineralizację kości, zapobiegającej osteoporozie i ograniczaniu stresu zarówno psychologicznego jak i fizjologicznego związanego z nagłą i przewlekłą utratą masy ciała.
Trener najczęściej jest „drugim ojcem”, od niego zawodnik czerpie inspiracje i wiedzę, niestety zdarza się że jest on niezainteresowany poszerzaniem wiedzy swoich podopiecznych. Tak więc również w odniesieniu do osób zajmujących się szkoleniem i trenowaniem sportowców (trenerzy, dietetycy) powinny zostać wprowadzone szkolenia z zakresu motywacji i psychologii, aby uniknąć dodatkowej presji nakładanej na zawodników.
W przypadku młodych sportowców nie powinni oni ulegać sugestiom dotyczącym rzekomej poprawy wyników sportowych związanych z utratą masy ciała. Problem nieadekwatny do aktualnej masy ciała może wymagać pomocy specjalisty i być związany z niskim poczuciem wartości i złym doborze dyscypliny sportu. Natomiast w momencie, gdy problem młodego sportowca z masą ciała jest prawdziwy, należy skierować go na konsultację dietetyczną.
Podsumowanie
Istotne jest długofalowe podejście do aspektu samego sportu i zawodów. Sami zainteresowani (sportowcy i osoby rozpoczynające przygodę ze sportem) muszą zwracać szczególną uwagę na rzetelność źródeł, z których czerpią informacje dotyczące żywienia, odchudzania, wykonywania ćwiczeń.
Wdrożenie restrykcji dietetycznych i nadmierny wysiłek fizyczny w celu uzyskania natychmiastowych wyników zarówno w życiu codziennym jak i przed zawodami może stać się przyczyną ogromnego stresu, zachwiania równowagi organizmu i doprowadzić tym samym do zaburzenia mechanizmów związanych z odżywianiem i zdrowiem.
Bibliografia:
- Helms, Eric R., Alan A. Aragon, and Peter J. Fitschen. „Evidence-based recommendations for natural bodybuilding contest preparation: nutrition and supplementation.” J Int Soc Sports Nutr 11.1 (2014): 20.
- Stand, Position. „The female athlete triad.” (2007).
- Anita Bean. Kompletny przewodnik. Żywienie w sporcie. Pozań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2008. ISBN 978-83-7506-221-2
- Irena Celejowa. Żywienie w sporcie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PWZL, 2008. ISBN 978-83-200-3691-6
