Chaga. Błyskoporek podkorowy — nadrzewny grzyb o leczniczych właściwościach

Chaga nie przypomina typowego grzyba. Owocniki błyskoporka podkorowego są jak spękana, czarna narośl wyrastająca najczęściej na brzozie. Nie wyglądają apetycznie i do jadalnych nie należą. Do złudzenia przypominają obrzęk pnia, tzw. czeczotę. Ponadto błyskoporek zaliczany jest do grzybów pasożytniczych i wywołuje zgniliznę drewna typu białego. Mimo niezachęcającego do konsumpcji wyglądu historia stosowania chagi w medycynie ludowej sięga wielu stuleci. Grzyb ten wykorzystywany był jako remedium na różne choroby — począwszy od zaburzeń jelitowych, na nowotworach skończywszy. Obecnie chaga to jedna z najpopularniejszych hub o właściwościach prozdrowotnych, które znajdują potwierdzenie w badaniach naukowych.

Nietypowy wygląd chagi. Jak ją rozpoznać?

Chaga, czyli błyskoporek podkorowy (łac. inonotus obliquus) nazywana bywa także czarną hubą brzozową, włóknouszkiem ukośnym czy czyrem brzozy.  Ten niestereotypowy grzyb należy do pasożytów. Atakuje osłabioną część drzewa, prowadząc do jego choroby. Chaga, pasożytując na porażonym drzewie, tworzy charakterystyczne narośle. Takie bulwowate twory grzyba to sklerocja. Wyglądem przypominają one ciemną bryłę ziemi przytwierdzoną do kory. Narośle zbudowane są z tkanek grzyba i przybierają kształt nieregularnych guzów. Ich średnica może sięgać do 50 cm. Zewnętrzna powierzchnia chagi jest czarna i spękana, podobna do bryły żużlu. Miąższ utworzony jest ze zbitych, twardych i zdrewniałych tkanek grzyba. W miejscach świeżych pęknięć widoczna bywa grzybnia w kolorze żółtym, rdzawym lub brązowym (z wiekiem ciemnieje). Grzyba łatwo pomylić z czeczotą — obrzękiem składającym się ze zdrowego drewna. Chagę od czeczoty odróżnia wnętrze narośli, które w przypadku grzyba stanowi ruda, korkowata masa. Zapach chagi opisywany jest jako przyjemny, winny z wyczuwalnym aromatem drzewa brzozowego [2,4,6,9].

Gdzie występuje chaga syberyjska?

Z racji tego, że mieszkańcy Rosji i Syberii praktykują stosowanie chagi od stuleci, możemy spotkać się z określeniem „chaga syberyjska”.  Poza środkową i północną Rosją chaga występuje dość powszechnie także w innych państwach Azji, w Ameryce Północnej (szczególnie w Kanadzie i Alasce), a także w Europie. Głównym żywicielem chagi są brzozy, ale spotykano ją także na innych drzewach liściastych (tj. olsza, buk, klon, jesion). Pojawia się zarówno w lasach, jak i parkach, skwerach, ale także na pojedynczo rosnących drzewach. Chaga występuje o każdej porze roku. Najłatwiej jednak zaobserwować ją późną jesienią, zimą i wczesną wiosną, kiedy drzewa pozbawione są liści [12].

Status chroniony

Błyskoporek podkorowy jest gatunkiem objętym w Polsce ochroną częściową na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Może być pozyskiwany ręcznie po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia od RDOŚ (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska) [7].

Ludowe grzybolecznictwo z udziałem chagi

Chaga od co najmniej XVI wieku znana jest na terenach Europy Wschodniej, Rosji, Chin i Korei. Jedna z legend podaje, że książę Rusi Kijowskiej — Włodzimierz II Monomachu został już w XI wieku wyleczony z raka wargi za pomocą huby brzozowej. W medycynie ludowej chaga stosowana była ze względu na przypisywane jej właściwości antybakteryjne, przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe i hepatoprotekcyjne.

Wywary i nalewki zalecano także na dolegliwości układu pokarmowego i w celu zwiększenia odporności. Ponadto odwary z grzyba stosowano w stanach zapalnych jamy ustnej i narządów rodnych, a także do przemywania ran. Do użytku zewnętrznego wykorzystywano także mydła antybakteryjnego z dodatkiem czagi. W połowie XX wieku napary z chagi zaczęto stosować jako substytut herbaty w krajach nadbałtyckich. Obecnie herbata z tego grzyba jest dalej popularna na Syberii, szczególnie wśród myśliwych i leśników [5,8,12]. 

Właściwości prozdrowotne. Badania naukowe

Współczesne badania naukowe potwierdzają, że owocniki błyskoporka podkorowego są cennym źródłem związków bioaktywnych o szerokim spektrum właściwości leczniczych. Składniki o właściwościach prozdrowotnych, które są obecne w błyskoporku podkorowym to m.in.:

• związki steroidowe,
• polisacharydy (m.in. beta glukany),
• nienasycone kwasy tłuszczowe,
• fosfolipidy,
• witamina K,
• ubichinon,
• związki fenolowe, w tym flawonoidy, melaniny, czy silny przeciwutlenicz — dysmutaza ponadtlenkowa SOD [10].

Ekstrakty i poszczególne związki wyizolowane z błyskoporka podkorowego wykazują działanie:

• przeciwutleniające,
• przeciwwirusowe,
• przeciwnowotworowe,
• antymutagenne,
• cytostatyczne,
• przeciwhiperglikemiczne [1,5,10]

Właściwości przeciwutleniające

Właściwości lecznicze przypisywane chadze w dużej mierze wynikają z potencjału przeciwutleniającego tego grzyba. Liczne badania dowiodły, że owocniki stanowią bogate źródło antyoksydantów. W skali ORAC (ang. Oxygen Radical Absorbance Capacity) chaga zajmuje bardzo wysokie miejsce, kilkukrotnie przewyższając zieloną herbatę, czy jagody goji. Przeciwutleniacze hamują szkodliwe efekty działania wolnych rodników i chronią komórki przed ich uszkodzeniem. Ma to kluczowe znaczenia dla prawidłowej pracy układu odpornościowego. Antyoksydanty obecne w grzybach odgrywają również pozytywną rolę w ochronie organizmu przed licznymi schorzeniami. Wśród nich wymienia się choroby układu krążenia, nowotwory [1,3].

Potencjał przeciwnowotworowy

Prowadzone są badania nad zastosowaniem zawartych w błyskoporku związków w terapii nowotworów. Mechanizmy działania antykancerogennego chagi nie zostały do końca poznane. Uważa się obecnie, że działanie to jest wynikiem wysokiej zawartości silnych przeciwutleniaczy, polisacharydów i kompleksów polisacharyd-białko. Brana jest również pod uwagę antynowotworowa aktywność kwasu betulinowego obecnego w ekstraktach z chagi [5,11]

Rynek suplementów z chagą

Na rynku dostępne są ekstrakty w formie płynnej, sproszkowanej, w kapsułkach, jako składnik mieszanek kawy, czy czekolady do picia. Możemy także zaopatrzyć się w kosmetyki z wyciągiem z chagi. Przy takim urodzaju należy szczególnie wystrzegać się stosowania suplementów z niepewnych źródeł. Suplementy nie mają właściwości leku w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego. Może się to wiązać z ryzykiem zanieczyszczeń chemicznych lub mikrobiologicznych produktu zakupionego z firmy o niesprawdzony pochodzeniu.

Przepis na chaga czaj

Na 3 porcje:

• kilka plastrów świeżego imbiru,
• goźdźki, kardamon, cynamon, szczypta pieprzu,
• płaska łyżeczka ekstraktu grzybów chaga,
• łyżeczka miodu,
• szklanka mleka (dowolne; krowie lub roślinne),
• ok. 1 l wody

Imbir, goździki i sypkie przyprawy zalej wodą i gotuj kilka minut. Dodaj susz z grzybów, mleko i słodzik. Zagotuj ponownie, przecedź przez sitko i podawaj bezpośrednio po przygotowaniu. 

Podsumowanie

Do niedawna leczenie grzybami było ściśle związane z ludowym ziołolecznictwem, czy magią. Aktualne badania nadają naukowe podstawy tradycyjnemu wykorzystaniu chagi, potwierdzając m.in. aktywność przeciwutleniającą, przeciwwirusową, czy przeciwnowotworową. Same potwierdzone właściwości lecznicze, to jeszcze za mało, aby związki z chagi mogły być stosowane w farmacji. Należy więc spodziewać się jeszcze wielu badań (na ludziach), które mogłyby potwierdzić określone działanie grzybowych ekstraktów.

Bibliografia:

1. Cui Y., Kim D. S., Park K. C. 2005. Antioxidant effect of Inonotus obliquus. Journal of Ethnopharmacology 96: 79−85.
2. Domański S. 1975. Auriscalpiaceae, Bankeraceae, Clavicoronaceae, Coniophoraceae, Echinodontiaceae, Hericiaceae, Hydnaceae, Hymenochaetaceae, Lachnocladicaeae. Część 2. W: Domański S. [red.]. Mała flora grzybów. Tom 1. Basidiomycetes (Podstawczaki), Aphyllophorales (Bezblaszkowe). PWN, Warszawa−Kraków ,
3. Grajek W., 2004. Rola przeciwutleniaczy w zmniejszaniu ryzyka wystąpienia nowotworów i chorób układu krążenia, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 1 (38), 3- 11
4. https://nagrzyby.pl/atlas?id=388
5. Lemieszek M.K., Langner E., Kaczor J., Kandefer-Szerszeń M., Sanecka B., Mazurkiewicz W. i wsp. 2011. Anticancer effects of fraction isolated from fruiting bodies of Chaga medicinal mushroom, Inonotus obliquus (Pers.:Fr.) Pilát (Aphyllophoromycetideae): in vitro
6. Łakomy P, Kwaśna H. Atlas hub. Oficyna Wydawnicza Mulitico, Warszawa 2008; 142-143
7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. 2004. Dz. U. 2004 Nr 168 poz. 1765.
8. Shashkina M. Y, Shashkin P. N., Sergeev A. V. 2006. Chemical and medicobiological properties of chaga (review). Pharmaceutical Chemistry Journal 40 (10): 560−568.
9. Snowarski M. Spotkania z przyrodą. Grzyby. Oficyna Wydawnicza Mulitico, Warszawa 2017; 229
10. Sułkowska-Ziaja, K.; Robak, J.; Szczepkowski, A.; Gunia-Krzyżak, A.; Popiół, J.; Piotrowska, J.; Rospond, B.; Szewczyk, A.; Kała, K.; Muszyńska, B. Comparison of Bioactive Secondary Metabolites and Cytotoxicity of Extracts from Inonotus obliquus Isolates from Different Host Species. Molecules 2023, 28, 4907
11. Sysoeva M.A., Khabibrakhmanova V.R., Gamayurova V.S., Kyymanova G.I. Separation of water extracts of chaga using ethylaceatate. IV. Contents of phenolic and terpenoid substances separating from water extract by ethylacetate. Khimiya Rastitelnogo Syrya 2010; 4: 117–122
12. Szczepkowski, A.; Piętka, J.; Grzywacz, A. Biologia i właściwości lecznicze błyskoporka podkorowego Inonotus obliquus (Fr.) Pilát [Biology and medicinal properties of the chaga mushroom Inonotus obliquus (Fr.) Pilát]. Sylwan 2013, 157, 223–233