Dieta ketogeniczna. Kiedy można ją rozważyć, a kiedy nie warto?

Od prawie wieku dieta ketogeniczna jest wykorzystywana w leczeniu padaczki. W ostatnich latach zyskała jednak na popularności zarówno w środowisku naukowym, jak i w populacji ogólnej [1]. Jest to zasługą krótkoterminowego wpływu na utratę masy ciała. [2] Stało się tak między innymi z powodu promowania tej diety przez celebrytów i influencerów. Czy jednak faktycznie stanowi remedium na wszystko i ma same zalety, jak niektórzy podkreślają?

Spis treści:

1. Czym jest dieta ketogeniczna?
2. Wpływ na organizm
3. Zasady diety ketogenicznej
4. Przykładowy 1-dniowy jadłospis
5. Zalety diety ketogenicznej
6. Odchudzanie
7. Suplementacja
8. Wady i efekty uboczne
9. Przeciwwskazania
10. Podsumowanie
11. Bibliografia

Czym jest dieta ketogeniczna?

Dieta ketogeniczna jest dietą bardzo niskowęglowodanową i wysokotłuszczową. Najczęściej dostarcza adekwatną do zapotrzebowania ilość białka, [1] ale w niektórych przypadkach jego ilość również się zmniejsza. [2]

W literaturze naukowej brakuje powszechnie przyjętej klasyfikacji diet, która precyzyjnie wskazywałaby procentowy udział poszczególnych makroskładników w każdej z nich. Jednak przyjmuje się, że ilość węglowodanów należy zredukować do minimum 10% wartości energetycznej, ponieważ dopiero wtedy następuje indukcja wzmożonej produkcji ciał ketonowych, której uzyskanie jest głównym celem diety ketogenicznej.

W jej początkowej fazie ilość węglowodanów przyjmowanych wraz z posiłkami nie powinna przekraczać 20 g, w późniejszej – 50 g. [1]

Jedna z prac wyróżnia dwa rodzaje diety ketogenicznej:

• standardową, w której węglowodany stanowią 5% wartości energetycznej diety, białka 20%, a tłuszcze 75%
• oraz terapeutyczną, w której węglowodany stanowią 5% wartości energetycznej diety, białka 5%, a tłuszcze aż 90%. [3]

Warto również rozróżnić pojęcie diety ketogenicznej oraz diety niskowęglowodanowej. Dieta niskowęglowodanowa zakłada spożywanie ok. 50-150 g węglowodanów w ciągu dnia. Wartość ta nie jest wystarczająco niska, aby móc osiągnąć stan tzw. ketozy w organizmie. Dopiero zmniejszenie ilości węglowodanów w diecie do 50 g (tak jak jest to w przypadku diety ketogenicznej) pozwala na czerpanie energii z ciał ketonowych. [3]

Jak dieta ketogeniczna wpływa na organizm?

Dieta ketogeniczna zmienia metabolizm w organizmie na taki, który jest obserwowany podczas długotrwałej głodówki. Indukuje ona wzmożoną produkcję ciał ketonowych, które mają stanowić główne źródło energii (zamiast glukozy).

Jest to spowodowane znacznym obniżeniem ilości węglowodanów w diecie, które powoduje spadek stężenia glukozy we krwi. To z kolei prowadzi do obniżonego stężenia insuliny i wysokiego poziomu adrenaliny oraz uwalniania wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu z adipocytów (komórek tkanki tłuszczowej). Na skutek tego zachodzą liczne procesy metaboliczne prowadzące do powstania ciał ketonowych. [1]

Zasady diety ketogenicznej

Podstawą tej diety jest ograniczenie spożywanych węglowodanów. Ich źródłem są przede wszystkim produkty zbożowe (pieczywo, kasze, makarony, mąki), owoce i warzywa oraz produkty takie jak cukier, miód, czy też słodycze.

W praktyce jest bardzo wymagającą dietą, ponieważ nawet niewielkie przekroczenie dopuszczalnej ilości węglowodanów lub spożywanie zbyt dużej ilości białka powoduje zahamowanie produkcji ciał ketonowych. Np. u pacjentów cierpiących na napady padaczkowe obserwuje się nawrót objawów choroby w ciągu kilkudziesięciu minut od spożycia większej ilości węglowodanów. [1]

Częstym błędem podczas stosowania diety ketogenicznej jest spożywanie dużej ilości czerwonego i przetworzonego mięsa oraz tłuszczów zwierzęcych. Tego typu produkty mają bardzo niekorzystny wpływ na nasze zdrowie, dlatego warto przestrzegać następujących wskazówek:

• zmniejsz spożycie białka pochodzenia zwierzęcego, na rzecz białek roślinnych i serwatkowych,
• pamiętaj o spożywaniu żywności i napojów fermentowanych, do których należą m.in. jogurty naturalne, kefir, warzywa fermentowane,
• zwiększ w diecie ilość kwasów tłuszczowych omega-3, a zmniejsz ilość kwasów tłuszczowych omega-6,
• spożywaj głównie tłuszcze roślinne,
• pamiętaj o spożywaniu ryb,
• unikaj przetworzonej żywności,
• pamiętaj o suplementacji witamin, składników mineralnych i probiotyków zgodnie z zapotrzebowaniem (skonsultuj się z lekarzem bądź wykwalifikowanym dietetykiem). [4]

Przykładowy jednodniowy jadłospis

• Śniadanie: jajecznica na szynce drobiowej i pieczarkach posypana szczypiorkiem
• II śniadanie: tajska zupa z kurczakiem z dodatkiem mleczka kokosowego
• Obiad: żeberka wieprzowe pieczone w kiszonej kapuście
• Podwieczorek: pudding z nasion chia z dodatkiem orzechów włoskich i odrobiną borówek
• Kolacja: keto bułki posmarowane margaryną miękką z sałatą i żółtym serem

Korzyści zdrowotne ze stosowania diety ketogenicznej

Co wiemy na pewno? Silne dowody

Dieta ketogeniczna od prawie wieku stosowana jest w terapii padaczki u dzieci. Wykorzystywana jest również w leczeniu wrodzonych wad metabolicznych, takich jak zespół niedoboru transportera glukozy 1 czy deficyt dehydrogenazy pirogronianowej.

Nad czym naukowcy jeszcze pracują? Wstępne wnioski

W ostatnich latach zainteresowanie naukowców dietą ketogeniczną zaczęło stopniowo wzrastać, wskutek czego pojawia się coraz więcej doniesień dokumentujących efekty stosowania tej diety wykraczające poza jej działanie przeciwpadaczkowe.

Prowadzone są badania nad jej zastosowaniem w terapii m.in. otyłości, cukrzycy typu 2 oraz we wspomagającym leczeniu wybranych typów nowotworów i chorób neurologicznych. [1]

Do potencjalnych korzyści (badania wciąż trwają) ze stosowania diety ketogenicznej w poszczególnych jednostkach chorobowych należą:

• Cukrzyca: zmniejszenie poziomu hemoglobiny glikowanej, zmniejszenie zapotrzebowania na insulinę i insulinooporności
• Nadwaga i otyłość: zmniejszenie apetytu, redukcja tłuszczu trzewnego, zmniejszenie masy ciała przy zachowaniu beztłuszczowej masy ciała i odpowiedniego tempa metabolizmu
• Choroby układu krążenia: obniżenie poziomu trójglicerydów, wzrost poziomu cholesterolu HDL i spadek cholesterolu LDL
• Nowotwory: zmniejszenie zdolności komórek do proliferacji, zwiększenie skuteczności chemioterapii przy jednoczesnej ochronie zdrowych komórek [3]

🔎 Dające spore nadzieje są także badania dotyczące wykorzystania diety ketogenicznej przy PCOS (zespół policystycznych jajników). 1,5-miesięczna interwencja żywieniowa stabilizowała bowiem poziomy hormonalne badanych [6]

🔎 Dieta ketogeniczna okazała się skuteczna również w kontrolowaniu wielotorbielowatości nerek w pierwszym randomizowanym kontrolowanym badaniu klinicznym, dotyczącym ketogenicznej terapii metabolicznej w przypadku tej choroby [7].

🔎 Działanie przeciwzapalne Przestrzeganie diety ketogenicznej wydaje się poprawiać niektóre wskaźniki związane z zapaleniem, w tym TNF-α i IL-6. [8].

Co z cholesterolem LDL?

Odnośnie do wpływu diety ketogenicznej na stan gospodarki lipidowej organizmu istnieją pewne kontrowersje, w szczególności, jeżeli chodzi o poziom cholesterolu LDL. Jeden z przeglądów systematycznych wykazał neutralny lub niewielki wzrost poziomu cholesterolu LDL, przy jednoczesnej redukcji poziomu triglicerydów oraz podwyższeniu cholesterolu HDL.

Efekt ten był szczególnie widoczny przy dietach bardzo niskowęglowodanowych. Ponadto z badania ankietowego, przeprowadzonego wśród rodziców dzieci chorych na lekooporną padaczkę, które zakończyły terapię dietą ketogeniczną, wynika, że poziom lipidów we krwi znormalizował się, a wśród pacjentów nie zaobserwowano wystąpienia miażdżycy, choroby wieńcowej ani kardiomiopatii. [1]

Jednak istnieją badania, według których dieta ketogeniczna powoduje wzrost stężenia cholesterolu LDL i lipoprotein VLDL, a co za tym idzie, zwiększa ryzyko sercowo-naczyniowe. Dlatego nie można wyciągnąć klarownych wniosków i nie należy zalecać tej diety dla ogółu populacji. [2]

🔎 Badanie przeprowadzone przez Uniwersytet w Bath [9] wykazało, że ketogeniczne diety niskowęglowodanowe podnoszą poziom cholesterolu oraz zmniejszają liczbę korzystnych bakterii jelitowych, takich jak Bifidobacterium. Mimo utraty tkanki tłuszczowej, dieta keto może zwiększać ryzyko chorób serca i zaburzeń trawienia.

Co zatem wiemy na temat diety ketogenicznej?

Jak widzimy, wykorzystanie diety ketogenicznej jest szeroko rozważane w terapii wielu schorzeń, a wyniki badań są obiecujące, jednak jej wprowadzenie do praktyki klinicznej w patologiach innych niż napady padaczkowe i wybrane przypadki otyłości wymaga przeprowadzenia jeszcze wielu badań.

Wynika to z faktu, że dotychczas przeprowadzono niewiele długookresowych, dobrze zaprojektowanych, randomizowanych badań klinicznych w tym aspekcie. Ponadto, w wielu badaniach, obserwuje się różny zakres dziennej redukcji węglowodanów w diecie (od 20 g do 60 g) oraz częsty brak informacji dotyczący zawartości białka.

Co więcej, opracowania niejednokrotnie opierają się na deklaracji ich uczestników, dotyczącej kompozycji posiłków, czemu nie zawsze towarzyszy kontrola poziomu ciał ketonowych we krwi lub w moczu. Nie ma przez to pewności, że osiągali oni stan ketozy, co uniemożliwia jednoznaczne określenie typu diety i może prowadzić do błędnych interpretacji wyników. [1]

Dieta ketogeniczna a odchudzanie

Najczęściej stosowanym wzorcem żywieniowym w nadwadze i otyłości jest zwiększenie ilości węglowodanów złożonych i zmniejszenie spożycia tłuszczów. Niestety ze względu na preferowanie cukrów prostych przez osoby z nadmierną masą ciała, taki sposób odżywiania jest dla nich trudny do zastosowania w praktyce.

W takim wypadku dieta ketogeniczna potencjalnie mogłaby być dobrym rozwiązaniem. Ponadto w warunkach ketozy żywieniowej obserwuje się również redukcję apetytu. [1] Jednak zdania wśród badaczy są podzielone – jedni popierają ograniczenie węglowodanów, inni ograniczenie białka lub tłuszczów. [2]

W terapii otyłości najczęstszym obiektem badań jest dieta ketogeniczna o bardzo niskiej kaloryczności (VLCKD). Polega ona na ograniczeniu spożycia węglowodanów do 30 g/dzień (ok. 13% wartości energetycznej) oraz zwiększeniu podaży białka (43% wartości energetycznej) i tłuszczów (44% wartości energetycznej). Łączna wartość energetyczna powinna wynosić <800 kcal.

Taka dieta jest bardzo restrykcyjna i może być niebezpieczna, dlatego powinna być stosowana tylko pod nadzorem specjalisty. Ma zastosowanie u wąskiej grupy pacjentów i może trwać maksymalnie 12 tygodni (w sposób ciągły lub z przerwami). [5]

🔎 Warto również zadbać o odpowiednie przerwy, jeśli już decydujemy się na dietę ketogeniczną. Badanie prowadzone przez UT Health San Antonio [10] wykazało, że długotrwała dieta ketogeniczna może powodować akumulację komórek starzejących się w normalnych tkankach, co wpływa na funkcje serca i nerek. Jednakże przerywana dieta ketogeniczna, z zaplanowanymi przerwami, nie wykazała takich prozapalnych efektów. Naukowcy sugerują, aby wprowadzać przerwy w diecie keto dla uniknięcia długoterminowych negatywnych konsekwencji.

Suplementacja

Dieta ketogeniczna może powodować występowanie wielu niedoborów witamin i soli mineralnych, ze względu na wykluczenie wielu produktów z diety. Dlatego podczas jej stosowania należy pamiętać o suplementacji.

Szczególnie ważna jest suplementacja witamin rozpuszczalnych w wodzie, takich jak: tiamina (B1), ryboflawina (B2), niacyna, witamina B6, kwas foliowy, biotyna, kwas pantotenowy (w postaci preparatów bezcukrowych).

W praktyce stosuje się również suplementację składnikami mineralnymi: cynkiem, selenem i wapniem oraz karnityną i kwasami omega-3. [1]

Wady diety ketogenicznej

Stosowanie diety ketogenicznej wymaga nadzoru medycznego, ponieważ może wiązać się z występowaniem efektów ubocznych. [1]

„Ketogrypa”

Krótko po zapoczątkowaniu diety ketogenicznej mogą wystąpić objawy podobne do grypy, co potocznie nazywa się „ketogrypą”. Obejmują one m.in. zmęczenie, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, zaparcia i niską tolerancję wysiłku. Trwają od kilku dni do kilku tygodniu, aż do momentu, gdy organizm przystosuje się do stanu ketozy.

Długotrwałe efekty uboczne

Do długotrwałych skutków ubocznych należą stłuszczenie wątroby, kamienie nerkowe, hipoproteinemia oraz niedobór witamin i składników mineralnych. Ze względu na nie odradza się długoterminowe stosowanie diety ketogenicznej. [2]

Należy również zwrócić uwagę na to, że w trakcie diety ketogenicznej niekiedy obserwuje się zmniejszenie apetytu. Jest ono korzystne w leczeniu otyłości, ale niepożądane u pacjentów narażonych na niedożywienie, w szczególności cierpiących na choroby neurodegeneracyjne lub nowotwory. [1]

Przeciwwskazania do stosowania diety ketogenicznej

Do bezwzględnych przeciwwskazań do stosowania diety ketogenicznej należą:

• Niewydolność wątroby,
• Zapalenie trzustki,
• Wrodzone zaburzenia metabolizmu tłuszczów,
• Pierwotny niedobór karnityny,
• Porfiria,
• Niedobór kinazy pirogronianowej. [2]

Podsumowanie

Dieta ketogeniczna może mieć zastosowanie we wspomaganiu leczenia wielu schorzeń. Należy jednak zwrócić uwagę na jej skutki uboczne. Wyniki badań są niejednoznaczne, dlatego nie możemy jej stosować rutynowo.

Przed próbą jej podjęcia należy skonsultować się z lekarzem lub wyspecjalizowanym dietetykiem. Wdrożenie diety ketogenicznej w życie na własną rękę może okazać się niebezpieczne dla zdrowia.

Bibliografia:

1. Pondel, N., Liśkiewicz, D., & Liśkiewicz, A. (2020). Dieta ketogeniczna-mechanizm działania i perspektywy zastosowania w terapii: dane z badań klinicznych. Postępy Biochemii, 66(3), 270a-286.
2. Batch, J. T., Lamsal, S. P., Adkins, M., Sultan, S., & Ramirez, M. N. (2020). Advantages and Disadvantages of the Ketogenic Diet: A Review Article. Cureus, 12(8), e9639.
3. Dowis, K., & Banga, S. (2021). The Potential Health Benefits of the Ketogenic Diet: A Narrative Review. Nutrients, 13(5), 1654.
4. Paoli, A., Mancin, L., Bianco, A., Thomas, E., Mota, J. F., & Piccini, F. (2019). Ketogenic Diet and Microbiota: Friends or Enemies?. Genes, 10(7), 534.
5. Muscogiuri, G., Barrea, L., Laudisio, D., Pugliese, G., Salzano, C., Savastano, S., & Colao, A. (2019). The management of very low-calorie ketogenic diet in obesity outpatient clinic: a practical guide. Journal of translational medicine, 17(1), 356
6. Khalid, K., Apparow, S., Mushaddik, I. L., Anuar, A., Rizvi, S. A., & Habib, A. (2023). Effects of Ketogenic Diet on Reproductive Hormones in Women With Polycystic Ovary Syndrome. Journal of the Endocrine Society, 7(10), bvad112.
7. Cukoski, S., Lindemann, C. H., Arjune, S., Todorova, P., Brecht, T., Kühn, A., … & Müller, R. U. (2023). Feasibility and impact of ketogenic dietary interventions in polycystic kidney disease: KETO-ADPKD—a randomized controlled trial. Cell Reports Medicine, 4(11).
8. Ji J, Fotros D, Sohouli MH, Velu P, Fatahi S, Liu Y. The effect of a ketogenic diet on inflammation-related markers: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Nutr Rev. 2024 Jan 14:nuad175. doi: 10.1093/nutrit/nuad175. Epub ahead of print. PMID: 38219223.
9. Hengist, A., Davies, R. G., Walhin, J. P., Buniam, J., Merrell, L. H., Rogers, L., … & Gonzalez, J. T. (2024). Ketogenic diet but not free-sugar restriction alters glucose tolerance, lipid metabolism, peripheral tissue phenotype, and gut microbiome: RCT. Cell Reports Medicine.
10. Wei, S. J., Schell, J. R., Chocron, E. S., Varmazyad, M., Xu, G., Chen, W. H., … & Gius, D. (2024). Ketogenic diet induces p53-dependent cellular senescence in multiple organs. Science Advances, 10(20), eado1463.

• Data pierwotnej publikacji: 14.03.2022
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 7.08.2024