Kiedy w 1929 roku Henrik Dam, duński biochemik, przeprowadzał eksperymenty nad drobiem, zauważył pewną prawidłowość: u kurczaków, których dieta pozbawiona byłą zielonych roślin, pojawiały się krwawienia podskórne i mięśniowe. Zaburzenia te cofały się po włączeniu do pokarmu lucerny, szpinaku lub kapusty. Na drodze dalszych badań, Dam odkrył przyczynę, którą określił jako niedobór czynnika rozpuszczalnego w tłuszczach. Czynnikowi temu nadał nazwę „witamina koagulacji” (witamina K). Za jej odkrycie i opisanie budowy chemicznej, w 1943 roku duński badacz, wspólnie z Edwardem Doisy, uhonorowany został Nagrodą Nobla.
Czym jest witamina K i jakie są jej rodzaje?
W rzeczywistości pod nazwą „witamina K” kryje się grupa związków, pochodnych chinonowych: filochinon (K1), menachinony (K2) i menadion (K3, witamina syntetyczna). K1 syntezowana jest w roślinach, w których występuje chlorofil, zaś K2 wytwarzana jest przez niektóre drobnoustroje.
Witamina K, podobnie jak witaminy A, D i E, należy do związków rozpuszczalnych w tłuszczach. Przy udziale soku trzustkowego i żółci, wchłania się z jelit do układu limfatycznego. W przypadku K1 niezbędna jest także obecność w tym procesie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, zaś K2 i K3 przechodzą na drodze dyfuzji. Z limfy witamina K transportowana jest przez chylomikrony do krwi. Jej poziom w organizmie zdrowego człowieka jest niski, od 50 do 100 μg. Witamina K wydalana jest głównie z kałem (K1, K2) i z moczem (K3 oraz metabolity K1 i K2).
W produktach spożywczych witamina K wykazuje wrażliwość na działanie światła słonecznego, mniejszą zaś na obróbkę termiczną i długość przechowywania.
Rola w organizmie
Wyróżnić można kilka grup funkcji, jakie witamina K pełni w organizmie.
Układ krwionośny
Jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu krzepliwości krwi. Wpływa na syntezę protrombiny w wątrobie (czynnik II), a także innych czynników: VII – prokonwertyny, IX – przeciwhemofilowego, X – Stuarta i prawdopodobnie też V – proakceleryny. Z tej racji podawana jest noworodkom w profilaktyce skazy krwotocznej (nierozwinięta jest u nich flora jelitowa), jak i suplementacja witaminą K zalecana jest kobietom w ciąży.
🔎 U starszych kobiet wyższe spożycie witaminy K1 (ok. 120 µg dziennie) wiązało się z mniejszym ryzykiem miażdżycy i niższą śmiertelnością z powodu chorób naczyń. Efekty te były widoczne przy spożyciu warzyw liściastych bogatych w witaminę K1. Nie wykazano istotnej różnicy w częstości hospitalizacji [8].
Choroba niedokrwienna serca
Inne badania wykazały istotną rolę witaminy K (menachinonu) w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Działanie to opiera się na wpływie witaminy K na poprawianie elastyczności naczyń krwionośnych oraz ich ochronie przeciw zwapnianiu.
Układ kostny
Witamina K uczestniczy w metabolizmie tkanki kostnej, w syntezie białek kości. Odgrywa kluczową rolę w transporcie wapnia w ustroju i jego wiązania w kościach. Wedle badań zbyt niska podaż witaminy K wiąże się ze spadkiem gęstości kości. U osób znajdujących się w grupie wysokiego ryzyka wystąpienia osteoporozy zaleca się suplementację wapniem i witaminami D oraz K.
Depresja
🔎 Wyższy poziom witaminy K w diecie lub we krwi wiąże się z mniejszym nasileniem objawów depresji. Wskazywane mechanizmy to m.in. obniżenie stresu oksydacyjnego i regulacja stanów zapalnych [9].
Działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze
Witamina K posiada działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze.
Insulinooporność
🔎 Suplementacja witaminy K może istotnie zmniejszać insulinooporność, co wykazała meta-analiza obejmująca 17 badań [6].
Źródła witaminy K w diecie
Organizm człowieka nie potrafi syntetyzować witaminy K. Zapotrzebowanie na nią pokrywane jest prawie w połowie ze źródeł pokarmowych, reszta (K2) produkowana jest przez bakteryjną florę jelitową. Szacuje się, że aż 80% podaży witaminy K stanowi filochinon. K1 syntezowana jest wyłącznie w roślinach. Jej bogatym źródłem są szczególnie zielone warzywa liściaste.
Z racji, że witamina K2 syntezowana jest przez bakterie, źródłem menachinonów są produkty sfermentowane takie jak: sery, kiszona kapusta, produkty fermentacji soi (np. Natto). Zawartość witaminy K w wybranych produktach przedstawia tabela poniżej (podane wartości ulegają wahaniom, co spowodowane jest szeregiem czynników takich jak m. in. okres zbioru warzyw, stopień ich dojrzałości, sposób karmienia zwierząt).
Zapotrzebowanie na witaminę K
Przyswajanie witaminy K jest odmienne dla poszczególnych jej form. K1 absorbowana jest w 30-70% całkowitej jej wartości w spożytym pokarmie, zaś K2 prawie w całości.
By ocenić stan odżywienia witaminą K, wykonuje się następujące procedury:
- oznaczanie poziomu tej witaminy w osoczu krwi,
- pomiar stężenia protrombiny w osoczu,
- testy immunologiczne służące wykryciu subklinicznych niedoborów witaminy K.
Niedobór witaminy K
U zdrowego człowieka niedobór witaminy K występuje rzadko, ponieważ zapotrzebowanie na nią jest dość niskie. Narażone niedobory są szczególnie osoby:
- w podeszłym wieku,
- leczone antybiotykami,
- cierpiące na przewlekłe biegunki,
- mające zaburzenia jelitowe,
- chorujące na celiakię, przetokę żółciową i inne choroby przewodu pokarmowego.
Do najbardziej charakterystycznych objawów niedoboru witaminy K należą:
- samoistne krwawienia, powstawanie wybroczyn krwawych i wylewów krwi do narządów wewnętrznych,
- wydłużony okres krzepnięcia krwi,
- przedłużające się krwawienia menstruacyjne,
- skaza krwotoczna,
Hiperwitaminoza
Do przedawkowania witaminy K dochodzi jedynie przy nieodpowiedniej suplementacji. Toksyczne działanie wykazuje K3 podawana w zbyt dużych dawkach. Filochinon i menachinon uzupełniane w dawkach profilaktycznych (by przeciwdziałać niedoborom) nie są toksyczne. Jednak podawanie dawek farmakologicznych w terapii krwotoków prowadzić może do poważnych zmian w organizmie. Objawami hiperwitaminozy są:
- niedokrwistość hemolityczna,
- upośledzenie pracy wątroby,
- uszkodzenie mózgu,
- zaczerwienienia skóry,
- poty i uderzenia gorąca.
Przy podawaniu witaminy w zastrzykach może pojawić się obrzęk w miejscu podania, odczyn alergiczny, skoki ciśnienia tętniczego krwi.
Interakcje z lekami
Szczególną ostrożność zachować należy w podaży witaminy K u osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe (antykoagulaty), ponieważ osłabia ona działanie tych leków. Gdy obniżona krzepliwość krwi jest pożądana (np. przy skłonności do tworzenia się zakrzepów), należy unikać spożywania produktów bogatych w witaminę K i nie stosować suplementacji tą witaminą. U pacjentów leczonych przewlekle warfaryną bądź acenokumarolem zauważalna jest wrażliwość na zmiany w podaży witaminy K, głównie filochinonu. Ważne jest, by takie osoby omówiły z lekarzem kwestię swojej diety. Po ustaleniu odpowiedniej dawki leku nie powinni na własną rękę wprowadzać zmian w odżywianiu, bo skutkować to może zmniejszeniem lub zwiększeniem efektu przeciwzakrzepowego przyjmowanych leków.
Osoby leczone sulfonami również nie powinny suplementować witaminy K (przede wszystkim menadiolu), ponieważ łączna ich podaż znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych.
Bibliografia:
- Cranenburg E. C., Schurgers L. J., Vermeer C., Vitamin K: the coagulation vitamin that became omnipotent, “Thromb Heamost” 98 (2007), s. 120-125.
- Gronowska-Senger A., Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, [w:] Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, J. Gawęcki, L. Hryniewiecki (red.), Warszawa 2007, s. 280-306.
- Stępińska J. i inni, Jak bezpiecznie i skutecznie stosować leki przeciwzakrzepowe? Poradnik dla pacjentów, Warszawa 2010.
- Vermeer C., Vitamin K: the effect on health beyond coagulation – an overview, “Food & Nutrition Research” 56 (2012), on-line doi: 10.3402/fnr.v56i0.5329 .
- Witaminy i mikroelementy. Przewodnik USP, praca zbiorowa, Warszawa 1998.
- Zhao QY, Li Q, Hasan Rashedi M, Sohouli M, Rohani P, Velu P. The effect of vitamin K supplementation on cardiovascular risk factors: a systematic review and meta-analysis. J Nutr Sci. 2024 Jan 11;13:e3. doi: 10.1017/jns.2023.106. PMID: 38282652; PMCID: PMC10808880.
- Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, 2020
- Dupuy M, Zhong L, Radavelli-Bagatini S, Via JD, Zhu K, Blekkenhorst LC, Webster J, Bondonno NP, Linneberg A, Schultz C, Lim W, Prince RL, Hodgson JM, Lewis JR, Sim M. Higher vitamin K1 intakes are associated with lower subclinical atherosclerosis and lower risk for atherosclerotic vascular disease-related outcomes in older women. Eur J Nutr. 2025 May 3;64(4):171. doi: 10.1007/s00394-025-03686-x. PMID: 40317329; PMCID: PMC12049302.
- Hashim MH, Ramli NNN, Nasarudin SNAZ, Abdul Mutalib M, Mohamad Alwi MN, Abd Rashed A, Ramasamy R. Exploring the Link Between Vitamin K and Depression: A Systematic Review. Medicina (Kaunas). 2025 May 7;61(5):861. doi: 10.3390/medicina61050861. PMID: 40428819; PMCID: PMC12113079.
- Data pierwotnej publikacji: 10.08.2015
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 5.06.2025
