Kiedy w 1929 roku Henrik Dam, duński biochemik, przeprowadzał eksperymenty nad drobiem, zauważył pewną prawidłowość: u kurczaków, których dieta pozbawiona byłą zielonych roślin, pojawiały się krwawienia podskórne i mięśniowe. Zaburzenia te cofały się po włączeniu do pokarmu lucerny, szpinaku lub kapusty. Na drodze dalszych badań, Dam odkrył przyczynę, którą określił jako niedobór czynnika rozpuszczalnego w tłuszczach. Czynnikowi temu nadał nazwę „witamina koagulacji” (witamina K). Za jej odkrycie i opisanie budowy chemicznej, w 1943 roku duński badacz, wspólnie z Edwardem Doisy, uhonorowany został Nagrodą Nobla.
Charakterystyka
W rzeczywistości pod nazwą „witamina K” kryje się grupa związków, pochodnych chinonowych: filochinon (K1), menachinony (K2) i menadion (K3, witamina syntetyczna). K1 syntezowana jest w roślinach, w których występuje chlorofil, zaś K2 wytwarzana jest przez niektóre drobnoustroje.
Witamina K, podobnie jak witaminy A, D i E, należy do związków rozpuszczalnych w tłuszczach. Przy udziale soku trzustkowego i żółci, wchłania się z jelit do układu limfatycznego. W przypadku K1 niezbędna jest także obecność w tym procesie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, zaś K2 i K3 przechodzą na drodze dyfuzji. Z limfy witamina K transportowana jest przez chylomikrony do krwi. Jej poziom w organizmie zdrowego człowieka jest niski, od 50 do 100 μg. Witamina K wydalana jest głównie z kałem (K1, K2) i z moczem (K3 oraz metabolity K1 i K2).
W produktach spożywczych witamina K wykazuje wrażliwość na działanie światła słonecznego, mniejszą zaś na obróbkę termiczną i długość przechowywania.
Rola w ustroju
Wyróżnić można kilka grup funkcji, jakie witamina K pełni w organizmie.
- Jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu krzepliwości krwi. Wpływa na syntezę protrombiny w wątrobie (czynnik II), a także innych czynników: VII – prokonwertyny, IX – przeciwhemofilowego, X – Stuarta i prawdopodobnie też V – proakceleryny. Z tej racji podawana jest noworodkom w profilaktyce skazy krwotocznej (nierozwinięta jest u nich flora jelitowa), jak i suplementacja witaminą K zalecana jest kobietom w ciąży.
- Witamina K uczestniczy w metabolizmie tkanki kostnej, w syntezie białek kości. Odgrywa kluczową rolę w transporcie wapnia w ustroju i jego wiązania w kościach. Wedle badań zbyt niska podaż witaminy K wiąże się ze spadkiem gęstości kości. U osób znajdujących się w grupie wysokiego ryzyka wystąpienia osteoporozy zaleca się suplementację wapniem i witaminami D oraz K.
- Inne badania wykazały istotną rolę witaminy K (menachinonu) w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Działanie to opiera się na wpływie witaminy K na poprawianie elastyczności naczyń krwionośnych oraz ich ochronie przeciw zwapnianiu.
- Witamina K posiada działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze.
Witamina K źródła i zapotrzebowanie
Organizm człowieka nie potrafi syntetyzować witaminy K. Zapotrzebowanie na nią pokrywane jest prawie w połowie ze źródeł pokarmowych, reszta (K2) produkowana jest przez bakteryjną florę jelitową. Szacuje się, że aż 80% podaży witaminy K stanowi filochinon. K1 syntezowana jest wyłącznie w roślinach. Jej bogatym źródłem są szczególnie zielone warzywa liściaste.
Z racji, że witamina K2 syntezowana jest przez bakterie, źródłem menachinonów są produkty sfermentowane takie jak: sery, kiszona kapusta, produkty fermentacji soi (np. Natto). Zawartość witaminy K w wybranych produktach przedstawia tabela poniżej (podane wartości ulegają wahaniom, co spowodowane jest szeregiem czynników takich jak m. in. okres zbioru warzyw, stopień ich dojrzałości, sposób karmienia zwierząt).
| poniżej 10 | 10-50 | 50-100 | 100-300 | powyżej 300 |
| mięso
mleko jogurt awokado banany ananasy pomarańcze pomidory ziemniaki pieczywo marchew | szparagi
seler zielony groszek jaja kurze sery olej kukurydziany
| kalafior
kapusta biała masło | wątroby
sałata brukselka ziarno soi szczypiorek cykoria endywia/sałatowa
| natka pietruszki
boćwina szpinak rzeżucha jarmuż liście bazylii Natto wątroba kurza kiszona kapusta
|
Witamina K w wybranych produktach spożywczych, μ/100g (opracowanie własne).
Jako normę dziennego zapotrzebowania na witaminę K przyjmuje się: dla dzieci 1 mg, dla dorosłych: 4 mg. Podaje się, że dla zachowania odpowiedniej krzepliwości krwi wystarczająca jest podaż 0,03 mg witaminy K na kilogram masy ciała.
Przyswajanie witaminy K jest odmienne dla poszczególnych jej form. K1 absorbowana jest w 30-70% całkowitej jej wartości w spożytym pokarmie, zaś K2 prawie w całości.
By ocenić stan odżywienia witaminą K, wykonuje się następujące procedury:
- oznaczanie poziomu tej witaminy w osoczu krwi,
- pomiar stężenia protrombiny w osoczu,
- testy immunologiczne służące wykryciu subklinicznych niedoborów witaminy K.
Niedobór witaminy K
U zdrowego człowieka niedobór witaminy K występuje rzadko, ponieważ zapotrzebowanie na nią jest dość niskie. Narażone niedobory są szczególnie osoby:
- w podeszłym wieku,
- leczone antybiotykami,
- cierpiące na przewlekłe biegunki,
- mające zaburzenia jelitowe,
- chorujące na celiakię, przetokę żółciową i inne choroby przewodu pokarmowego.
Do najbardziej charakterystycznych objawów niedoboru witaminy K należą:
- samoistne krwawienia, powstawanie wybroczyn krwawych i wylewów krwi do narządów wewnętrznych,
- wydłużony okres krzepnięcia krwi,
- przedłużające się krwawienia menstruacyjne,
- skaza krwotoczna,
Hiperwitaminoza
Do przedawkowania witaminy K dochodzi jedynie przy nieodpowiedniej suplementacji. Toksyczne działanie wykazuje K3 podawana w zbyt dużych dawkach. Filochinon i menachinon uzupełniane w dawkach profilaktycznych (by przeciwdziałać niedoborom) nie są toksyczne. Jednak podawanie dawek farmakologicznych w terapii krwotoków prowadzić może do poważnych zmian w organizmie. Objawami hiperwitaminozy są:
- niedokrwistość hemolityczna,
- upośledzenie pracy wątroby,
- uszkodzenie mózgu,
- zaczerwienienia skóry,
- poty i uderzenia gorąca.
Przy podawaniu witaminy w zastrzykach może pojawić się obrzęk w miejscu podania, odczyn alergiczny, skoki ciśnienia tętniczego krwi.
Interakcje z lekami
Szczególną ostrożność zachować należy w podaży witaminy K u osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe (antykoagulaty), ponieważ osłabia ona działanie tych leków. Gdy obniżona krzepliwość krwi jest pożądana (np. przy skłonności do tworzenia się zakrzepów), należy unikać spożywania produktów bogatych w witaminę K i nie stosować suplementacji tą witaminą. U pacjentów leczonych przewlekle warfaryną bądź acenokumarolem zauważalna jest wrażliwość na zmiany w podaży witaminy K, głównie filochinonu. Ważne jest, by takie osoby omówiły z lekarzem kwestię swojej diety. Po ustaleniu odpowiedniej dawki leku nie powinni na własną rękę wprowadzać zmian w odżywianiu, bo skutkować to może zmniejszeniem lub zwiększeniem efektu przeciwzakrzepowego przyjmowanych leków.
Osoby leczone sulfonami również nie powinny suplementować witaminy K (przede wszystkim menadiolu), ponieważ łączna ich podaż znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych.
Piśmiennictwo
Cranenburg E. C., Schurgers L. J., Vermeer C., Vitamin K: the coagulation vitamin that became omnipotent, “Thromb Heamost” 98 (2007), s. 120-125.
Gronowska-Senger A., Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, [w:] Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, J. Gawęcki, L. Hryniewiecki (red.), Warszawa 2007, s. 280-306.
Stępińska J. i inni, Jak bezpiecznie i skutecznie stosować leki przeciwzakrzepowe? Poradnik dla pacjentów, Warszawa 2010.
Vermeer C., Vitamin K: the effect on health beyond coagulation – an overview, “Food & Nutrition Research” 56 (2012), on-line doi: 10.3402/fnr.v56i0.5329 .
Witaminy i mikroelementy. Przewodnik USP, praca zbiorowa, Warszawa 1998.
