Witamina K

Kiedy w 1929 roku Henrik Dam, duński biochemik, przeprowadzał eksperymenty nad drobiem, zauważył pewną prawidłowość: u kurczaków, których dieta pozbawiona byłą zielonych roślin, pojawiały się krwawienia podskórne i mięśniowe. Zaburzenia te cofały się po włączeniu do pokarmu lucerny, szpinaku lub kapusty. Na drodze dalszych badań, Dam odkrył przyczynę, którą określił jako niedobór czynnika rozpuszczalnego w tłuszczach. Czynnikowi temu nadał nazwę „witamina koagulacji” (witamina K). Za jej odkrycie i opisanie budowy chemicznej, w 1943 roku duński badacz, wspólnie z Edwardem Doisy, uhonorowany został Nagrodą Nobla.

Charakterystyka

W rzeczywistości pod nazwą „witamina K” kryje się grupa związków, pochodnych chinonowych: filochinon (K1), menachinony (K2) i menadion (K3, witamina syntetyczna). K1 syntezowana jest w roślinach, w których występuje chlorofil, zaś K2 wytwarzana jest przez niektóre drobnoustroje.

Witamina K, podobnie jak witaminy A, D i E, należy do związków rozpuszczalnych w tłuszczach. Przy udziale soku trzustkowego i żółci, wchłania się z jelit do układu limfatycznego. W przypadku K1 niezbędna jest także obecność w tym procesie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, zaś K2 i K3 przechodzą na drodze dyfuzji. Z limfy witamina K transportowana jest przez chylomikrony do krwi. Jej poziom w organizmie zdrowego człowieka jest niski, od 50 do 100 μg. Witamina K wydalana jest głównie z kałem (K1, K2) i z moczem (K3 oraz metabolity K1 i K2).

W produktach spożywczych witamina K wykazuje wrażliwość na działanie światła słonecznego, mniejszą zaś na obróbkę termiczną i długość przechowywania.

Rola w ustroju

Wyróżnić można kilka grup funkcji, jakie witamina K pełni w organizmie.

1. Jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu krzepliwości krwi. Wpływa na syntezę protrombiny w wątrobie (czynnik II), a także innych czynników: VII – prokonwertyny, IX – przeciwhemofilowego, X – Stuarta i prawdopodobnie też V – proakceleryny. Z tej racji podawana jest noworodkom w profilaktyce skazy krwotocznej (nierozwinięta jest u nich flora jelitowa), jak i suplementacja witaminą K zalecana jest kobietom w ciąży.
2. Witamina K uczestniczy w metabolizmie tkanki kostnej, w syntezie białek kości. Odgrywa kluczową rolę w transporcie wapnia w ustroju i jego wiązania w kościach. Wedle badań zbyt niska podaż witaminy K wiąże się ze spadkiem gęstości kości. U osób znajdujących się w grupie wysokiego ryzyka wystąpienia osteoporozy zaleca się suplementację wapniem i witaminami D oraz K.
3. Inne badania wykazały istotną rolę witaminy K (menachinonu) w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Działanie to opiera się na wpływie witaminy K na poprawianie elastyczności naczyń krwionośnych oraz ich ochronie przeciw zwapnianiu.
4. Witamina K posiada działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze.

Źródła i zapotrzebowanie

Organizm człowieka nie potrafi syntetyzować witaminy K. Zapotrzebowanie na nią pokrywane jest prawie w połowie ze źródeł pokarmowych, reszta (K2) produkowana jest przez bakteryjną florę jelitową. Szacuje się, że aż 80% podaży witaminy K stanowi filochinon. K1 syntezowana jest wyłącznie w roślinach. Jej bogatym źródłem są szczególnie zielone warzywa liściaste.

Z racji, że witamina K2 syntezowana jest przez bakterie, źródłem menachinonów są produkty sfermentowane takie jak: sery, kiszona kapusta, produkty fermentacji soi (np. Natto). Zawartość witaminy K w wybranych produktach przedstawia tabela poniżej (podane wartości ulegają wahaniom, co spowodowane jest szeregiem czynników takich jak m. in. okres zbioru warzyw, stopień ich dojrzałości, sposób karmienia zwierząt).

poniżej 10	10-50	50-100	100-300	powyżej 300
mięso mleko jogurt awokado banany ananasy pomarańcze pomidory ziemniaki pieczywo marchew	szparagi seler zielony groszek jaja kurze sery olej kukurydziany	kalafior kapusta biała masło	wątroby sałata brukselka rukola ziarno soi szczypiorek cykoria endywia/sałatowa	natka pietruszki boćwina szpinak rzeżucha jarmuż liście bazylii Natto wątroba kurza kiszona kapusta

Witamina K w wybranych produktach spożywczych, μ/100g (opracowanie własne).

Jako normę dziennego zapotrzebowania na witaminę K przyjmuje się: dla dzieci 1 mg, dla dorosłych: 4 mg. Podaje się, że dla zachowania odpowiedniej krzepliwości krwi wystarczająca jest podaż 0,03 mg witaminy K na kilogram masy ciała.

Przyswajanie witaminy K jest odmienne dla poszczególnych jej form. K1 absorbowana jest w 30-70% całkowitej jej wartości w spożytym pokarmie, zaś K2 prawie w całości.

By ocenić stan odżywienia witaminą K, wykonuje się następujące procedury:

• oznaczanie poziomu tej witaminy w osoczu krwi,
• pomiar stężenia protrombiny w osoczu,
• testy immunologiczne służące wykryciu subklinicznych niedoborów witaminy K.

Niedobór witaminy K

U zdrowego człowieka niedobór witaminy K występuje rzadko, ponieważ zapotrzebowanie na nią jest dość niskie. Narażone niedobory są szczególnie osoby:

• w podeszłym wieku,
• leczone antybiotykami,
• cierpiące na przewlekłe biegunki,
• mające zaburzenia jelitowe,
• chorujące na celiakię, przetokę żółciową i inne choroby przewodu pokarmowego.

Do najbardziej charakterystycznych objawów niedoboru witaminy K należą:

• samoistne krwawienia, powstawanie wybroczyn krwawych i wylewów krwi do narządów wewnętrznych,
• wydłużony okres krzepnięcia krwi,
• przedłużające się krwawienia menstruacyjne,
• skaza krwotoczna,

Hiperwitaminoza

Do przedawkowania witaminy K dochodzi jedynie przy nieodpowiedniej suplementacji. Toksyczne działanie wykazuje K3 podawana w zbyt dużych dawkach. Filochinon i menachinon uzupełniane w dawkach profilaktycznych (by przeciwdziałać niedoborom) nie są toksyczne. Jednak podawanie dawek farmakologicznych w terapii krwotoków prowadzić może do poważnych zmian w organizmie. Objawami hiperwitaminozy są:

• niedokrwistość hemolityczna,
• upośledzenie pracy wątroby,
• uszkodzenie mózgu,
• zaczerwienienia skóry,
• poty i uderzenia gorąca.

Przy podawaniu witaminy w zastrzykach może pojawić się obrzęk w miejscu podania, odczyn alergiczny, skoki ciśnienia tętniczego krwi.

Interakcje z lekami

Szczególną ostrożność zachować należy w podaży witaminy K u osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe (antykoagulaty), ponieważ osłabia ona działanie tych leków. Gdy obniżona krzepliwość krwi jest pożądana (np. przy skłonności do tworzenia się zakrzepów), należy unikać spożywania produktów bogatych w witaminę K i nie stosować suplementacji tą witaminą. U pacjentów leczonych przewlekle warfaryną bądź acenokumarolem zauważalna jest wrażliwość na zmiany w podaży witaminy K, głównie filochinonu. Ważne jest, by takie osoby omówiły z lekarzem kwestię swojej diety. Po ustaleniu odpowiedniej dawki leku nie powinni na własną rękę wprowadzać zmian w odżywianiu, bo skutkować to może zmniejszeniem lub zwiększeniem efektu przeciwzakrzepowego przyjmowanych leków.

Osoby leczone sulfonami również nie powinny suplementować witaminy K (przede wszystkim menadiolu), ponieważ łączna ich podaż znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia poważnych działań niepożądanych.

Piśmiennictwo

Cranenburg E. C., Schurgers L. J., Vermeer C., Vitamin K: the coagulation vitamin that became omnipotent, “Thromb Heamost” 98 (2007), s. 120-125.

Gronowska-Senger A., Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, [w:] Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, J. Gawęcki, L. Hryniewiecki (red.), Warszawa 2007, s. 280-306.

Stępińska J. i inni, Jak bezpiecznie i skutecznie stosować leki przeciwzakrzepowe? Poradnik dla pacjentów, Warszawa 2010.

Vermeer C., Vitamin K: the effect on health beyond coagulation – an overview, “Food & Nutrition Research” 56 (2012), on-line doi:  10.3402/fnr.v56i0.5329 .

Witaminy i mikroelementy. Przewodnik USP, praca zbiorowa, Warszawa 1998.