Dlaczego chemioterapia powoduje mdłości i wymioty?

Chemioterapia jest jedną z podstawowych i najczęściej stosowanych form leczenia nowotworów [1]. Powszechnie wzbudza też ona wiele lęków i obaw. Obaw dotyczących wystąpienia niepożądanych i nieprzyjemnych skutków ubocznych, jakimi są mdłości oraz wymioty [2]. Czy przyjmując chemioterapię, z góry powinno się założyć, że nudności oraz wymioty wystąpią u każdego chorego? Jak się okazuje, nie są to skutki uboczne, których doświadczają wszyscy pacjenci przyjmujący chemioterapię.

Chorym oprócz wlewów dożylnych, jednocześnie podawane są leki przeciwwymiotne. Szacuje się, że nudności i wymiotów doświadcza od 28% do 62% pacjentów poddawanych chemioterapii. To, czy wystąpią i jak bardzo będą nasilone te objawy, zależy od wielu czynników. Znaczącą rolę odgrywają tu czynniki związane z psychosomatyką. Pacjenci, którzy spodziewają się nudności i wymiotów po przyjęciu chemioterapii, częściej ich doświadczają. Silny lęk przed wystąpieniem skutków ubocznych również zwiększa ryzyko ich wystąpienia. [1].

Nudności oraz wymioty spowodowane chemioterapią

Dlaczego niektórzy doświadczają tak przykrych i męczących skutków ubocznych chemioterapii, jakimi są nudności i wymioty? Za ten objaw jest odpowiedzialny ośrodek wymiotny zlokalizowany w naszym mózgu. W ośrodku wymiotnym skumulowane są wszystkie sygnały docierające z układu nerwowego. Pochodzą one m.in. z przewodu pokarmowego. Przez podrażnienie gardła, przełyku i żołądka dochodzi do stymulacji nerwów. Informacja zostaje przekazana do ośrodka w mózgu odpowiedzialnego za wymioty [2].

Środki chemioterapeutyczne prawdopodobnie bezpośrednio wchodzą w reakcję z komórkami jelita. Powoduje to uwalniane związków chemicznych, które mają kluczowy wpływ na odczuwanie nudności oraz pojawienie się wymiotów. Uwolnione neuroprzekaźniki łączą się z receptorami na nerwie błędnym i informacja jest przekazywana do naszego mózgu [3].

Rodzaje wymiotów spowodowanych chemioterapią

Nudności oraz wymioty spowodowane chemioterapią nie zawsze są takie same. Wyróżnia się kilka rodzajów w zależności od charakteru objawów:

1. Wymioty ostre: występują do 24 h od pierwszego podania chemioterapii.
2. Wymioty opóźnione: pojawiają się od 24 h do 5 dni po przyjęciu chemioterapii.
3. Wymioty poprzedzające: pojawiają się jeszcze przed przyjęciem chemioterapii, u chorych, którzy po poprzednich podaniach doświadczyli wymiotów.
4. Wymioty przebijające: pojawiają się w ciągu 5 dni od przyjęcia chemioterapii pomimo podania leków przeciwwymiotnych.
5. Wymioty oporne: występują w kolejnych cyklach chemioterapii. Szczególnie kiedy po poprzednich podaniach nie zadziałały leki przeciwwymiotne [2].

Czynniki ryzyka wystąpienia nudności oraz wymiotów spowodowanych chemioterapią

Ryzyko wystąpienia nudności oraz wymiotów spowodowanych chemioterapią zależy od indywidualnych doświadczeń każdej osoby. Jest wiele czynników, które wpływają na zwiększenie tego ryzyka. Podzielono je na kilka kategorii.

Są to: przeszłe doświadczenia związane z nudnościami i wymiotami, obciążenia genetyczne, czynniki psychospołeczne oraz czynniki bezpośrednio związane z rodzajem leczenia. Jednak głównym czynnikiem ryzyka pojawiania się nudności i wymiotów jest rodzaj zastosowanej chemioterapii [3].

• Przeszłe doświadczenia związane z nudnościami i wymiotami: np. Wymioty podczas poprzedniego cyklu chemioterapii lub spowodowane innymi bodźcami [2].
• Czynniki genetyczne: wiek oraz płeć [3].
• Czynniki psychospołeczne: lęk, spodziewanie się nudności i wymiotów po przyjęciu chemioterapii.
• Czynniki związane z rodzajem leczenia: rodzaj zastosowanej chemioterapii, jej dawka i profilaktyczne leki przeciwwymiotne [2].

Pozostałe wciąż istotne czynniki ryzyka to:

• Wiek poniżej 60. roku życia
• Występowanie mdłości i wymiotów w pierwszych dwóch cyklach chemioterapii
• Mniej niż 7 h snu na noc przed przyjęciem chemioterapii
• Stosowanie przez pacjenta specyfików na wymioty na własną rękę, nieprzepisanych przez lekarza [2].

Środki farmakologiczne wykorzystywane w profilaktyce oraz leczeniu wymiotów i nudności

Istnieje wiele środków przeciwwymiotnych stosowanych w leczeniu nudności oraz wymiotów powodowanych chemioterapią. Obecnie, lekami przeciwwymiotnymi najczęściej przepisywanymi przez lekarzy są: antagoniści 5-HT3, kortykosteroidy oraz antagoniści receptora NK1. Jest też wiele innych leków.

Wszystkie z nich działają inaczej oraz na inny rodzaj wymiotów. Leki są dobierane do rodzaju zastosowanej chemioterapii, biorąc pod uwagę wysokość ryzyka wystąpienia nudności oraz wymiotów. Często stosuje się kilka leków jednocześnie by osiągnąć najlepsze efekty u konkretnego pacjenta.

Alternatywne terapie leczenia nudności i wymiotów spowodowanych chemioterapią

Do głównych metod profilaktyki i leczenia nudności oraz wymiotów spowodowanych chemioterapią zalicza się oczywiście terapię farmakologiczną. Wraz z postępem nauki coraz częściej włącza się alternatywne metody walki z nudnościami i wymiotami. Dzięki temu jeszcze lepiej można wspomóc pacjentów.

Techniki relaksacyjne są szczególnie skuteczne w zmniejszaniu nasilenia nudności oraz wymiotów. Należą do nich:

• relaksacja z wykorzystaniem nagrań trwająca 25 min,
• połączenie terapii muzyką i wizualizacji,
• masaż pleców,
• masaż lodem,
• masaż w wodzie [4].

Kolejną formą terapii alternatywnej jest stosowanie roślin leczniczych w połączeniu z terapią farmakologiczną. Środki farmakologiczne mające zapobiegać nudnościom i wymiotom często ciągną za sobą inne, nieprzyjemne skutki uboczne. Naukowcy coraz częściej badają efektywność roślin leczniczych. Okazuje się, że przynoszą one dużo mniej skutków ubocznych, są bardziej wydajne i tańsze. W badaniach udowodniono, że niektóre mogą być tutaj pomocne. Do roślin, które rzeczywiście przyniosły pożądane rezultaty w walce z nudnościami i wymiotami podczas chemioterapii, są:

• Citrus aurantium, czyli pomarańcza gorzka. W badaniach wykazano zmniejszenie nasilenia nudności i wymiotów. Dotyczyło to pacjentów z nowotworem płuc i kobiet chorujących na raka jajnika.
• Hypericum perforatum L. W badaniu Laniyonu et al.wykazano, że dziurawiec zmniejszał nasilenie objawów w porównaniu do grupy kontrolnej.
• Achillea millefolium L. – krwawnik również zredukował nasilenie nudności i wymiotów.
• Zingiber officinaleczyli imbir lekarski. Daje najlepsze efekty w porównaniu do wszystkich wymienionych powyżej roślin [4].

Zalecenia żywieniowe

Nudności i wymioty spowodowane chemioterapią mogą doprowadzić pacjentów do niedożywienia. Wydawać się może, że w tym momencie niezbędna byłaby interwencja żywieniowa z konkretnymi zasadami żywienia dla pacjentów w trakcie chemioterapii.

Niestety na obecną chwilę nie ma odgórnych zaleceń żywieniowych w leczeniu nudności oraz wymiotów spowodowanych chemioterapią. Wciąż jednak ważna będzie współpraca z doświadczonym dietetykiem. Kluczowe jest indywidualne podejście do pacjenta, aby zminimalizować ryzyko niedożywienia.

Obecnie istnieją umiarkowane dowody na temat korzyści płynących ze spożycia odpowiedniej ilości energii, składników odżywczych (w szczególności białka), imbiru oraz stosowania zasad diety śródziemnomorskiej [6] – przyp. redakcji

Ze względu na wymioty pacjenci będą najbardziej narażeni na utratę: potasu, sodu oraz chloru. Może to doprowadzić do odwodnienia, zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej oraz zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej. Nudności z kolei powodują, że pacjenci unikają pewnych grup produktów, co może prowadzić do niedoborów ważnych substancji odżywczych.

Są techniki żywieniowe, które będą wsparciem w nudnościach i wymiotach przy chemioterapii.

Należą do nich:

Modyfikacje posiłków:

• Unikanie ostrych, tłustych i bardzo słodkich produktów.
• Zaleca się picie klarownych płynów pomiędzy posiłkami takich jak lemoniady, soki owocowe.
• Korzystanie z dobrze tolerowanych produktów. Takich, które nie mają zbyt intensywnych zapachów.
• Unikanie produktów, które mają nieprzyjemną teksturę.
• Wybieranie suchych produktów np. tosty, krakersy czy płatki.

Higiena jedzenia oraz zachowania związane ze spożywaniem pokarmów:

• Wolniejsze spożywanie posiłków.
• Mniejsze posiłki, a częściej.
• Unikanie omijania posiłków.
• Jedzenie, zanim poczuje się głód – głód wzmaga uczucie nudności.
• Unikanie przejadania się.

Strategie żywieniowe związane ze stylem życia:

• Unikanie przebywania w kuchni podczas przygotowywania posiłków
• Jedzenie w przyjemnym, schłodzonym pomieszczeniu z możliwością przewietrzenia
• Unikanie detergentów o silnych zapachach oraz perfum
• Wykonywanie czynności, które będą rozpraszać uwagę od nudności np. aktywność fizyczna lub hobby [3].

Produkty dobrze i źle tolerowane podczas występowania nudności oraz wymiotów

Techniki żywieniowe będą wspierać walkę z nudnościami i wymiotami. Poza tym warto również zwracać uwagę na indywidualne preferencje i awersje w stosunku do pewnych produktów spożywczych. Zazwyczaj są spowodowane stresem psychologicznym, bólem czy skutkami ubocznymi chemioterapii.

Dzięki badaniu przeprowadzonym na pacjentach będących podczas chemioterapii stwierdzono, które produkty są najczęściej odrzucane podczas tego typu leczenia. Wyodrębniono też te, po które pacjenci sięgają chętniej.

Do produktów, które wywoływały u pacjentów niechęć, należały: mięso, najczęściej był to kurczak, ale również wołowina czy wieprzowina. Ostre potrawy, fasola, ryż, mleko, kawa, słodycze.

Do potraw i produktów preferowanych i dobrze tolerowanych należały: zupy, owoce, soki, makaron, zimne potrawy, jajka, warzywa, owsianka, sałatki, rosół [5].

Podsumowanie

Na ten moment leczenie nowotworu chemioterapią jest jedną z najczęściej stosowanych form. Pomimo stosowania leków przeciwwymiotnych nie udało się całkowicie zniwelować skutków ubocznych chemioterapii, jakimi są nudności oraz wymioty. Wciąż wielu pacjentów ich doświadcza, dlatego nauka poszukuje alternatywnych metod. Ważne będzie indywidualne podejście do pacjenta. Każdy doświadcza innego rodzaju nudności czy wymiotów. Co innego będzie redukowało nasilenie objawów.

Z badań wynika, że terapia wymienionymi wcześniej ziołami czy techniki relaksacyjne są bezpiecznym dodatkiem do typowego leczenia. Być może w małym stopniu pomoże to pacjentom. Warto zaznaczyć tutaj, że każdą dodatkową terapię czy stosowanie ziół należy skonsultować ze swoim lekarzem prowadzącym.

Warto również brać pod uwagę preferencje żywieniowe pacjentów przechodzących chemioterapię. Najlepiej unikać produktów nasilających objawy. Jeśli występuje ryzyko niedożywienia, konsultacja ze specjalistą z zakresu żywienia może być pomocna.

Temat nudności oraz wymiotów spowodowanych chemioterapią jest wciąż intensywnie badany przez naukowców. Nie ma jednoznacznych zaleceń, które można by zastosować u każdego pacjenta przechodzącego przez ten nieprzyjemny czas.

Bibliografia:

1. Mosa, A. S. M., Hossain, A. M., Lavoie, B. J., & Yoo, I. (2020). Patient-Related Risk Factors for Chemotherapy-Induced Nausea and Vomiting: A Systematic Review. Frontiers in Pharmacology, 11. https://doi.org/10.3389/fphar.2020.00329
2. Gupta, K., Walton, R., & Kataria, S. (2021). Chemotherapy-Induced Nausea and Vomiting: Pathogenesis, Recommendations, and New Trends. Cancer Treatment and Research Communications, 26, 100278. https://doi.org/10.1016/j.ctarc.2020.100278
3. Marx, W., Kiss, N., McCarthy, A. L., McKavanagh, D., & Isenring, L. (2016). Chemotherapy-Induced Nausea and Vomiting: A Narrative Review to Inform Dietetics Practice. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 116(5), 819–827. https://doi.org/10.1016/j.jand.2015.10.020
4. Sheikhi, M. A., Ebadi, A., Talaeizadeh, A., & Rahmani, H. (2015). Alternative Methods to Treat Nausea and Vomiting from Cancer Chemotherapy. Chemotherapy Research and Practice, 2015, 1–6. https://doi.org/10.1155/2015/818759
5. Hinkelmann, J. V., Possa, L. D. O., de Oliveira, C. A., Faria, B. S., Hermsdorff, H. H. M., & Rosa, C. D. O. B. (2021). Food preferences and aversions of patients undergoing chemotherapy, radiotherapy and/or hematopoietic stem cell transplantation. Clinical Nutrition ESPEN, 44, 331–336. https://doi.org/10.1016/j.clnesp.2021.05.023
6. Gala, D., Wright, H. H., Zigori, B., Marshall, S., & Crichton, M. (2022). Dietary strategies for chemotherapy-induced nausea and vomiting: A systematic review. Clinical Nutrition.

• Data pierwotnej publikacji: 27.10.2021
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 11.09.2022