Fałdomierz. Jak prawidłowo mierzyć fałdomierzem poziom tkanki tłuszczowej?

Dokładna ocena składu ciała jest istotnym elementem pracy dietetyka, jak i trenera. Ma ogromne znaczenie na poziomie indywidualnego podejścia do pacjenta, w celu dokładnego opisu stanu zdrowia, jak i dostosowania odpowiedniego planu dietetycznego czy treningowego. Analiza składu ciała  jest także pomocna w diagnozowaniu kilku problemów zdrowotnych związanych z żywieniem tj. nadwaga, otyłość, niedożywienie, osteoporoza czy sarkopenia. Jest również dobrą metodą wykorzystywaną w celu monitorowania postępów pacjenta (Clifton J., 2021).

Zbadanie zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie jest niezbędne, aby określić stan odżywienia pacjenta. W tym celu powszechnie stosowany jest fałdomierz, który poprzez pomiar grubości fałdów skórnych w różnych miejscach na ciele, pozwala nam obliczyć procentową zawartość tkanki tłuszczowej (Nösslinger et al., 2022).

Co to jest fałdomierz i jakie są jego rodzaje?

Fałdomierz (kaliper) to szybka i najbardziej ekonomiczna metoda pomiaru składu ciała, która pozwala nam na monitorowanie stanu odżywienia pacjent (Jakub A. 2017).

Istnieje parę rodzajów fałdomierzy:

• Mechaniczny
• Zegarowy
• Elektryczny

Fałdomierz mechaniczny stosuje stały nacisk na skórę, suwmiarka dopasowuje się do grubości fałdu skórnego i wykonuje pomiar w milimetrach. Fałdomierz zegarowy jest innym typem fałdomierza mechanicznego, jednak miarkę zastępuje w nim specjalistyczny zegar analogowy. Kolejny typ, w którym rozwarcie szczęk jest kontrolowane przez układ elektryczny to fałdomierz elektryczny. Ma on wbudowany wyświetlacz, na którym pojawia się wynik pomiaru. Najczęściej stosowany w praktyce dietetycznej czy też treningowej jest fałdomierz mechaniczny (Fałdomierz, n.d.).

Historia rozwoju fałdomierza

Pierwszy badacz, który określił lokalną i regionalną ilość tkanki tłuszczowej podskórnej to francuski lekarza Paul Richer, dokonał tego z pewnymi ograniczeniami przy użyciu pewnego rodzaju prymitywnej suwmiarki. Na początku lat 50 XX wieku rozszerzyły się badania i standardy pomiarów związanych ze składem ciała. W 1953 roku James Tanner jako pierwszy opisał precyzyjny przyrząd antropometryczny służący do pomiaru grubości fałdu skórno-tłuszczowego zwany fałdomierzem. Został on wprowadzony na rynek w 1955 roku i otrzymał pseudonim Harpenden, który nawiązuje do brytyjskiego miasta, w którym przeprowadzono badania. W latach 80. wprowadzono natomiast pierwszy elektryczny fałdomierz (Joaquim H., 2023).

Ostatnio nastąpił ważny postęp. Została zaprezentowana pierwsza generacja cyfrowego, zautomatyzowanego fałdomierza ze stoperem oraz rejestracją pomiarów zintegrowaną ze smartfonem poprzez Bluetooth (Joaquim H., 2023).

Zasady prawidłowego pomiaru tkanki tłuszczowej fałdomierzem

Pomiary dokonuje się poprzez uchwycenie kciukiem i palcem wskazującym fałdu skórno-tłuszczowego i ociągnięcie go od leżącego pod nim mięśnia, następnie fałd ściska się kaliperem i po około 2/3 sekundach dokonuje się odczytu (Mugnolo, 2023).

Konkretne miejsca fałdów skórnych i ich liczba jest zależna od metody/równania stosowanego do oszacowania gęstości ciała (body density (Db)). Równania Db są zależne od płci i obejmują trzy, cztery lub siedem miejsc pomiarowych.

Metoda trójmiejscowa dla mężczyzn obejmuje fałdy skórne tricepsa, klatki piersiowej i pod łopatką lub klatki piersiowej, brzucha i ud. U kobiet natomiast będzie to triceps, brzuch i biodro/udo (Clifton J., 2021). Aby ustalić % zawartości tkanki tłuszczowej najpierw musimy obliczyć gęstość ciała. Możemy w tym celu skorzystać z równania Jacksona-Pollocka, które wygląda następująco:

• Dla mężczyzn: Db = 1,10938 – (0,0008267 x suma fałdów skórnych klatki piersiowej, brzucha i ud w milimetrach) + (0,0000016 x kwadrat sumy fałdów skórnych klatki piersiowej, brzucha i ud w milimetrach) – (0,0002574 x wiek). (Mugnolo, 2023).
• Dla kobiet: Db = 1,0994921 – (0,0009929 x suma fałdów skórnych tricepsa, talii i ud) + (0,0000023 x kwadrat sumy fałdów skórnych tricepsa, talii i ud) – (0,0001392 x wiek). (Mugnolo, 2023).

Następnie na podstawie gęstości ciała (Db) oblicza się % zawartość tkanki tłuszczowej, przy zastosowaniu jednego z następujących równań: (Clifton J., 2021)

• Fat% = [4.95/Db − 4.50] × 100
• Fat% = [4.570/Db − 4.142] × 100

Obliczenia mogą sprawiać trudność, jednak dostępne są kalkulatory online, które mogą być pomocne w tej kwestii (Clifton J., 2021).

W celu uzyskania jak najbardziej wiarygodnych wyników warto wykonać co najmniej dwa odczyty w każdy miejscu, z przerwą pomiędzy pomiarami, a następnie wyliczyć średnią z obydwu wyników. Pomiary warto także wykonywać o poranku przed jedzeniem, piciem oraz treningiem (Mugnolo, 2023). Na uzyskanie wiarygodnych wyników duży wpływ ma m.in. dokładność lokalizacji fałdów skórnych i powtarzanie ich w tych samych miejscach w celu weryfikacji progresu.

Również istotne może okazać się prawidłowe umieszczenie szczęk fałdomierza na fałdzie oraz odczytanie wyniku dopiero po mniej więcej dwóch/trzech sekundach od zaciśnięcia kalipera. Obliczenia dotyczące Db i procentowej zawartości tłuszczu uwzględnia m.in. wiek. Jest to ważna zmienna w równaniu i ma na celu dostosowanie oraz zwiększenie jego dokładności. Jednak założenia te mogą błędnie przedstawiać osoby, które wykraczają poza normalne zakresy dla swojego wieku (Usa, 2019).

Wpływ wyników pomiaru na rekomendacje dietetyczne i treningowe

Pomiar tkanki tłuszczowej oraz jego wynik to istotny wyznacznik, w jakim kierunku zmierza nasza dieta, czy trening. Pozwala nam np. na kontrolę procesu odchudzania czy przybierania na masie. Masa ciała nie zawsze jest dobrym wyznacznikiem progresu, szczególnie w przypadku treningu sylwetkowego/siłowego, którego celem jest hipertrofia mięśniowa. Pomiar tkanki tłuszczowej może w tym przypadku pomóc określić nam czy trening jest dobrze dostosowany i czy wzrost masy ciała na pewno wynika ze wzrostu masy mięśniowej. Co istotne spadek masy ciała nie zawsze oznacza obniżenie zawartości tkanki tłuszczowej, może to być wynik odwodnienia lub spadek masy mięśniowej, którego przyczyną może być sarkopenia. Dlatego istotne jest ustalenie składu ciała w praktyce dietetyka w celu dostosowania pod pacjenta skutecznej i uwzględniającej wszystkie czynniki diety (Mm, 2020).

Zalety i ograniczenia pomiaru fałdomierzem

Główną zaletą fałdomierzy jest ich niska cena, która waha się od kilku do kilkudziesięciu złotych. Kalipery, jeśli jesteśmy dobrze wyszkoleni, są łatwe w użytku, lekkie i przenośne, a wykonywanie pomiarów za ich pomocą nie jest inwazyjne. Przy ich zastosowaniu możemy uzyskać dość dokładne wyniki, standardowy błąd pomiaru wynosi około 3,5%.

Wady natomiast mogą obejmować: różnice w pomiarach między osobami je wykonującymi, dlatego zaleca się, aby wykonywał je ten sam specjalista. Kolejną wadą może być zmienność pomiędzy mierzonymi miejscami na ciele. Istnieje także badanie, w którym opisano, że pomiar fałdomierzem obejmuje ściśniętą tkankę tłuszczową, ale także podwójne warstwy skóry, co wpływa na dokładność wyników (Mugnolo, 2023).

Porównanie klipera z innymi metodami pomiaru składu ciała

Podstawową metodą pomiaru zawartości tkanki tłuszczowej w dietetyce i treningu personalnym jest fałdomierz. Niekiedy jednak stosuje się inne metody tj. BIA (Bioelektryczna Impedancja Ciała) ciała oraz DEXA (Absorpcjometria Dwuenergetyczna Rentgenowska). Wykazano istotne różnice pomiędzy pomiarem za pomocą fałdomierza a metodą BIA i DEXA. Absorpcjometria Dwuenergetyczna Rentgenowska uważana za złoty standard w analizie składu ciała.

Bioelektryczna impedancja ciała ma małą korelację w stosunku do metody DEXA, ze względu na znaczące zaniżanie procentu tkanki tłuszczowej. Natomiast pomiary wykonywane kaliperem wykazują wysoką korelację z DEXA, zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. A więc pomiar fałdu skórnego, wykonany przez dobrze przeszkoloną jest skuteczną, niezawodną i powtarzalną metodą do oszacowania % zawartości tkanki tłuszczowej (Jose F. 2022).

Praktyczne zastosowanie w dietetyce i fitnessie

Dogłębna analiza stanu odżywienia pacjenta wraz z pomiarami antropometrycznymi stanowi podstawę do stworzenia indywidualnie dostosowanych zaleceń żywieniowych (Jakub A. 2017). Pomiary fałdomierzem mogą być pomocne w celu ustalenia i monitorowania redukcji masy ciała, jak i budowy masy mięśniowej (Hamilton, 2020).

Jeśli twoim celem jest zwiększenie masy mięśniowej, pomiary fałdów skórnych wskażą, czy wzrost masy ciała wynika ze wzrostu tkanki tłuszczowej, czy masy mięśniowej. W przypadku redukcji masy ciała jest podobnie, regularne pomiary fałdomierzem mogą być pomocne w określaniu stopnia utrzymania masy mięśniowej przy jednoczesnej redukcji tkanki tłuszczowej.

Fałdomierze są narzędziem wykorzystywanym także w sporcie, służy m.in. do monitorowania efektywności treningu. Z niektórymi sportami wiążą się pewne cechy budowy ciała, dla sportowców ocena fałdów skórnych może odgrywać istotną rolę w celu kontroli składu ciała oraz postępów w wysiłkach (Hamilton, 2020).

Szkolenie i certyfikacja w zakresie pomiarów fałdomierzem

Szkoleń z zakresu pomiarów fałdomierzem nie ma zbyt dużo. Jednak istnieją kursy certyfikacyjne ISAK, które są przeznaczone dla osób zajmujących się sportem, dietetyków oraz innych ekspertów z dziedziny zdrowia i fitnessu. Szkolenie ISAK dotyczy pomiarów antropometrycznych w tym pomiaru fałdów skórnych, służących do oceny składu ciała, stanu odżywienia i zdrowia (ISAK, 2021).

Istnieją 4 poziomy certyfikacji ISAK:

• Poziom pierwszy – Technik antropometrysta o ograniczonym profilu
• Drugi – Technik antropometrysta pełnoprofilowy
• Trzeci – Instruktor antropometrysta
• Czwarty – Kryterium antropometrysta (Isak – Accreditation Scheme, n.d.)

Podsumowanie 

Fałdomierz jest istotnym narzędziem w praktyce dietetyka, jak i trenera. Jak wiadomo, nadmierna tkanka tłuszczowa wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia niektórych chorób, zbyt mały poziom tej tkanki także może wpływać negatywnie na nasze zdrowie. Niektórzy sportowcy także potrzebują określonego procentu tkanki tłuszczowej do uzyskania optymalnych wyników. Dlatego analiza masy ciała jest istotnym aspektem w celu indywidualizacji planu dietetycznego oraz treningowego. Fałdomierz jest skutecznym i budżetowym narzędziem, wykazuje on korelację ze złotym standardem analizy składu ciała (DEXA). Jednak bardzo istotną rolę w pomiarach za pomocą kalipera odgrywa odpowiednia technika, aby móc zapewnić jak najbardziej wiarygodne i powtarzalne wyniki.

Najczęstsze pytania:

Bibliografia:

1. Fałdomierz (kaliper) – jak obliczyć poziom tkanki tłuszczowej w organizmie? (n.d.). Prosportowy. https://prosportowy.pl/blog/porady/faldomierz-kaliper-jak-obliczyc-poziom-tkanki-tluszczowej-w-organizmie.html
2. Mugnolo, C., & Ilic/iStock/GettyImages, D. (2023, August 16). How to measure body fat with calipers. LIVESTRONG.COM. https://www.livestrong.com/article/378022-how-to-calculate-body-fat-from-caliper-measurements/
3. Usa, I. (2019, October 15). 4 reasons calipers fail to give accurate body fat results – InBody USA. InBody USA. https://inbodyusa.com/blogs/inbodyblog/39288577-4-reasons-calipers-fail-to-give-accurate-body-fat-results/
4. Clemente-Suarez. 2022 Oct 28. Differences in Body Composition Analysis by DEXA, Skinfold and BIA Methods in Young Football Players. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9688600/
5. Jakub Antczak, dietetyk, instruktor sportu. 2017. Zmiana Procentowej Zawartości Masy Tłuszczowej Oraz Beztłuszczowej U Osób Pod Wpływem Odchudzania, Wyznaczana Analizatorem Składu Ciała – Tanita Sc 240 Ma
6. Hamilton, Z. (2020, November 5). Skinfold testing from an athletes point of view. Precision Athletica. https://www.precisionathletica.com.au/skinfold-testing-from-an-athletes-point-of-view/
7. ISAK – The International Society for the Advancement of Kinanthropometry. (n.d.). https://www.isak.global/
8. ISAK Certification – Goldstandard Systems Inc. (2021, May 27). Goldstandard Systems Inc. http://www.goldstandardsystems.com/courses/
9. Mm. (2020, May 28). Pomiar tkanki tłuszczowej – pomiar fałdu skórnego. Relaks I Siła Na Nowo, Masaż Warszawa Centrum I Ochota. https://masazmaks.waw.pl/poziom-tkanki-tluszczowej-pomiar-faldu-skornego/
10. Joaquim H. Cintra-Andrade, Wagner L. Ripka, Steven B. Heymsfield. 2023 Jul. 20. Skinfold calipers: which instrument to use?. J Nutr Sci. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10388409/
11. Clifton J. Holmes, Susan B. Racette. (2021, August). The Utility of Body Composition Assessment in Nutrition and Clinical Practice: An Overview of Current Methodology. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8399582/