Leczenie i dieta w zaparciach

Zaparcia są problemem znanym od wieków, który daje o sobie znać coraz częściej, ze względu na błędy dietetyczne, charakterystyczne dla „zachodniego” modelu żywieniowego. Około 16% dorosłych osób boryka się z zaparciami, ale patrząc na analizy tylko w grupie osób powyżej 60 roku życia, jest to już około 30%. Duży problem stanowi jakość świadczonych usług w domach opieki, gdzie wśród pensjonariuszy aż 50% osób skarży się na zaparcia. Odpowiednia interwencja żywieniowa może przynieść szybką ulgę, a sposobów na leczenie dolegliwości jest dość sporo. Tym bardziej warto pamiętać, że określona terapia może u niektórych działać, a u innych nie przynieść efektu, dlatego też należy kontrolować stan pacjenta i odpowiednio modyfikować zalecenia.

Spis treści:

1. Rozpoznanie
2. Przyczyny
3. Leczenie
4. Podsumowanie
5. Bibliografia

Jak rozpoznaje się zaparcia?

Według obowiązujących kryteriów rzymskich IV, aby rozpoznać zaparcia, przez ostatnie 3 miesiące, z początkiem objawów wcześniej niż 6 miesięcy temu, występowały minimum 2 z następujących objawów:

1. zwiększony wysiłek co najmniej przy co czwartej defekacji
2. bryłowaty lub twardy stolec co najmniej przy co czwartej defekacji
3. uczucie niepełnego wypróżnienia co najmniej przy co czwartej defekacji
4. uczucie przeszkody w odbycie lub odbytnicy co najmniej przy co czwartej defekacji
5. konieczność ręcznego wspomagania wypróżnienia (ręczna ewakuacja stolca, unoszenie dna miednicy co najmniej przy co czwartej defekacji
6. mniej niż 3 samoistne wypróżnienia tygodniowo

Ponadto rzadko występują luźne stolce i nie rozpoznano zespołu jelita nadwrażliwego (IBS).

Ponieważ do zaparć może prowadzić wiele czynników, ważna jest również wnikliwa diagnostyka, gdyż za problemami z wypróżnieniem może stać poważna choroba. Podstawową metodą diagnostyczną jest badanie per rectum. Ocenia się w nim m.in. napięcie mięśni. Można również wykonać test długości czasu pasażu jelitowego, za pomocą połykanej przez pacjenta specjalnej kapsułki lub płynu radiocienującego. Pozwoli to także zbadać ewentualne nieprawidłowości w budowie jelita grubego w badaniu obrazowym.

Przyczyna zaparć

Jak zostało już powiedziane, za zaparciami może stać wiele czynników. U osób starszych często dochodzi do obniżenia siły skurczu zwieraczy i ciśnienia spoczynkowego w odbytnicy, co powoduje trudności w oddawaniu stolca. Za problemem może również stać zwolnienie pasażu jelitowego (zazwyczaj przejście treści pokarmowej przez jelita trwa około 2 dni). Do innych przyczyn należą stosowane leki (m.in. opiaty, leki psychotropowe i antydepresanty, diuretyki, NLPZy i niektóre leki stosowane przy chorobie Alzheimera), guzy w jelicie (często potrzeba interwencji chirurgicznej), choroby metaboliczne (cukrzyca, niedoczynność tarczycy) czy miopatie.

Czynnikiem modyfikowalnym, który również ma wpływ na występowanie zaparć, jest rzecz jasna dieta i styl życia. Niska zawartość błonnika, słodycze, jasne pieczywo i makarony, mała ilość wypijanej wody, obniżona aktywność fizyczna to cechy charakterystyczne nawyków osób starszych.

Choć może wydawać się to zaskakujące, na powstawanie zaparć może mieć też wpływ sen. Badanie opublikowane w Frontiers in Neurology [5] wskazało, że na zaparcia częściej cierpią mężczyźni, którzy śpią zbyt mało oraz… kobiety, które śpią zbyt długo – przyp. redakcji

Leczenie

Początkowym etapem w leczeniu powinna być zmiana przyzwyczajeń chorego. Po przeprowadzeniu wywiadu z pacjentem i ewentualnym badaniu, przechodzimy do przekazania zaleceń. Powinny one być jak najprostsze w odbiorze i dostosowane do aktualnego stanu chorego.

Aktywność fizyczna

O ile nikt nie będzie wymagał od starszej osoby bicia rekordów w bieganiu, o tyle warto zwrócić uwagę pacjenta na znaczenie ruchu w aspekcie zaparć. Chociaż w wielu badaniach nie wykazano istotnych różnić w częstotliwości wypróżnień przed i po wprowadzeniu aktywności fizycznej, warto takową włączyć. Może ona poprawiać motorykę przewodu pokarmowego oraz poprawiać parametry diagnostyczne, dotyczące innych chorób – pamiętajmy, ze wiele schorzeń towarzyszy lub prowadzi do zaparć. Spacery, jazda na rowerku stacjonarnym, korzystanie z ergometru ręcznego – to tylko niektóre formy ćwiczeń, które osoby starsze mogą z powodzeniem wykorzystać. Zaleca się przynajmniej 30 minut dziennie.

Odpowiednia podaż błonnika

Błonnik pokarmowy to składnik diety, którego u starszych osób często brakuje. Często mają one „stare” przyzwyczajenia, wśród których dominuje smażenie potraw, spożywanie białego pieczywa, obieranie warzyw i owoców ze skórki czy picie soków, kawy i herbaty zamiast czystej wody.

Szczególnie ważne jest stosowanie błonnika nierozpuszczalnego, który przyspiesza pasaż jelitowy i zapobiega zaleganiu treści pokarmowej. Należy wprowadzić do diety produkty z mąki z pełnego przemiału, otręby czy nasiona lnu lub babki jajowatej i płesznik . Oprócz tego w diecie powinny znaleźć się przede wszystkim warzywa i w mniejszej ilości owoce (np. jabłka, najlepiej nieobrane). Powinno unikać się spożywania słodyczy, wypieków ciastkarskich, itp. Wprowadzanie błonnika do diety powinno odbywać się stopniowo! Należy również zaznaczyć, że błonnik może u niektórych osób nasilić objawy, wtedy trzeba próbować innymi metodami. Zalecana podaż to 25-30 g/dobę.

Probiotyki

Wyniki badań nie są jednoznaczne, co do korzystnego wpływu probiotyków na poprawę stanu pacjenta z zaparciami. Można jednak spróbować wprowadzić fermentowane produkty do diety. Pomocne może być także stosowanie szczepu Lactobacillus plantarum 299v.

Podaż płynów

Starsze osoby nie mają już tak sprawnego systemu regulacji pragnienia, stąd częste „zapominanie” o piciu wody. Powinni jednak wypijać ok. 1,5 – 2 l wody dziennie. Nie musi, ale może to pomóc w regularnym wypróżnianiu.

Leki

Stosowanie leków powinno ograniczać się do naprawdę ciężkich przypadków, zwłaszcza, że osoby starsze i tak zażywają mnóstwo preparatów. Ponadto wiele ze stosowanych przy zaparciach leków niesie za sobą działania niepożądane, takie jak bóle brzucha, bolesne wzdęcia, skurcze jelit, nudności, a nawet obniżenie ciśnienia. Lekarz ma obowiązek poinformować o wszelkich reakcjach niepożądanych, a pacjent ma prawo do informacji. Stosunkowo bezpieczny jest polikarbofil (zwiększa objętość stolca) i dokuzan sodowy (zmiękcza stolec). Pomocne mogą być także czopki glicerynowe. Nie zaleca się natomiast wlewek doodbytniczych, które mogą powodować podrażnienia i uszkodzenia błony śluzowej odbytnicy. Wlewki zawierające fosforany mogą z kolei wywołać zaburzenia gospodarki elektrolitowej, a nawet prowadzić do zgonu.

Podsumowanie

Zaparcia są schorzeniem najczęściej dotykającym osoby starsze, znacznie wpływającym na obniżenie jakości życia. Nie można ich bagatelizować, bowiem mogą być obrazem dużo poważniejszych zmian, mających miejsce w organizmie. Główną metodą leczenia powinna być terapia behawioralna: zwiększenie aktywności fizycznej, odpowiednia podaż błonnika i płynów, zbilansowana dieta. Metody należy dopasowywać do konkretnego pacjenta, z uwzględnieniem jego sytuacji zdrowotnej, a często także i finansowej. Leczenie farmakologiczne powinno być ostatecznością.

Bibliografia:

1. Bielecki K., Trytko I., Zaparcia u ludzi w wieku podeszłym., Postępy Nauk Medycznych 2008, 11, s.760-766
2. Jarosz M. (red.): Praktyczny podręcznik dietetyki. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010.
3. Mounsey A., Raleigh M., Wilson A., Management of Constipation in Older Adults., American Family Physician, 2015; 92 (6): 500–504
4. Bledowski P., Mossakowska M., Chudek J. i wsp.: Medical, psychological and socioeconomic aspects of aging in Poland: assumptions and objectives of the PolSenior project. Exp. Gerontol., 2011; 46: 1003–1009
5. Yang, S., Li, S. Z., Guo, F. Z., Zhou, D. X., Sun, X. F., & Tai, J. D. (2022). Association of sleep duration with chronic constipation among adult men and women: Findings from the National Health and Nutrition Examination Survey (2005–2010). Frontiers in Neurology, 13.

• Data pierwotnej publikacji: 15.03.2019
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 4.09.2022