Muchomor czerwony. Fascynujący i niebezpieczny grzyb

Muchomor czerwony (łac. Amanita muscaria) to jeden z najbardziej rozpoznawalnych grzybów na świecie. Bez trudu można spotkać go w polskich lasach. Powszechnie wiadomo, że należy do grzybów trujących. Jego polska nazwa odnosi się do dawnego stosowania muchomora jako trutki na muchy [1]. Pokrojonego grzyba dodawano do mleka, żeby zwabić owady. Po spożyciu mieszanki muchy były sparaliżowane. W ostatnich latach stał się bardzo popularny i z łatwością można znaleźć instrukcje przyrządzania muchomora. Dlaczego pomimo toksyczności, ludzie tak chętnie wykorzystują go w kuchni? Czy nalewka z muchomora czerwonego naprawdę działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie?

Muchomor czerwony w zwyczajach ludowych

Na świecie jest znany jako jeden z najstarszych psychodelików. Od wieków był wykorzystywany w wielu plemionach do celów rytualnych. Szamani syberyjscy, znani ze swojej głębokiej więzi z naturą i mistycznych praktyk, używali muchomora czerwonego do osiągnięcia stanu transu i ekstazy [2]. Uważano, że grzyb ma właściwości halucynogenne, umożliwiające komunikację ze światem duchowym. Praktyki szamańskie obejmują spożywanie amanity w formie suszonej, palonej lub nalewki. Intoksykacja, czyli zatrucie toksyną obecną m.in. w żywności, pozwalało znachorom na wchodzenie w trans, doznawaniu realistycznych wizji i uzyskiwanie duchowych przepowiedni.

Takie praktyki były rozpowszechnione na całym świecie, a kult amanity muscarii był szczególnie ważny wśród niektórych ludów syberyjskich. Muchomor czerwony był dla nich tak cenny, że za jego owocnik oferowano renifera! Lud zamieszkujący Kamczatkę spożywał mocz osób intoksykowanych muchomorem, co pozwalało na odurzenie większej liczby osób. Z kolei finlandzcy Saamowie pili mocz reniferów, których naturalnym pokarmem była Amanita muscaria. Jeleniowate mają zdolność metabolizowania toksycznych substancji zawartych w grzybach i nie są dla nich szkodliwe. W urynie reniferów wciąż znajdywały się substancje psychoaktywne, które u ludzi mogą powodować m.in. odczucie latania. Właśnie dlatego niektórzy twierdzą, że postać św. Mikołaja powstała na skutek wizji po zjedzeniu czerwono-białego grzyba [3].

Amanita muscaria – charakterystyka

Występuje na półkuli północnej, w lasach iglastych i liściastych. Spotykany jest w Europie, Azji Północnej, Ameryce Północnej i niektórych regionach Ameryki Południowej [4]. Preferuje gleby kwaśne i umiarkowanie wilgotne środowiska leśne. Żyje w symbiozie z korzeniami drzew, a w szczególności z brzozami. Muchomor czerwony ma duży, jaskrawoczerwony kapelusz pokryty białymi lub żółtymi plamkami. Kryjące się pod kapeluszem gęsto rozmieszczone blaszki są koloru białego lub kremowego. Białawy trzon muchomora czerwonego ma walcowaty kształt i dorasta zazwyczaj do ok. 15 cm.

Toksyny występujące w muchomorze czerwonym

Muchomor czerwony zawiera szereg związków chemicznych, z których najistotniejsze wydają się trzy następujące alkaloidy [5]:

• muskaryna – jest jednym z głównych składników toksycznych, ale nie jest odpowiedzialna za właściwości psychoaktywne. Muskaryna działa jako parasympatykomimetyk, co oznacza, że pobudza układ parasympatyczny w organizmie aktywując receptory muskarynowe. Układ parasympatyczny, zwany także przywspółczulnym lub cholinergicznym, jest odpowiedzialny za odpoczynek organizmu oraz regulację procesów trawiennych. Wpływa na wiele funkcji organizmu, m.in. zmniejsza siłę skurczu serca, stymuluje wydzielanie śliny i perystaltykę jelit, oraz powoduje zwężenie źrenic. Muskaryna w muchomorze występuje w niewielkiej ilości (0.0002–0.0003%) [6]. 
• kwas ibotenowy -działa jako agonista receptora NMDA (N-metylo-D-asparaginowy), który jest jednym z rodzajów receptorów glutaminianowych odpowiedzialnych za przekazywanie sygnałów w mózgu. Aktywacja receptorów NMDA jest ważnym mechanizmem w regulacji pamięci, uczenia oraz neuroplastyczności.
• muscymol – jest produktem dekarboksylacji kwasu ibotenowego. Główny psychoaktywny alkaloid występującym w muchomorze czerwonym. Ma strukturę podobną do neurotransmitera GABA (kwas γ-aminomasłowy) i działa jako agonista receptorów GABA-A w mózgu. Dobrze rozpuszcza się w wodzie i jest termicznie stabilny (odporny na gotowanie). Nie jest metabolizowany w organizmie, wydalamy go w niezmienionej formie z moczem. Tłumaczyłoby to desperackie picie moczu ludzi lub reniferów, których dieta bogata była w trującego czerwono-białego grzyba.

GABA to jeden z najważniejszych neuroprzekaźników hamujących – zmniejsza pobudliwość neuronów. Działa uspokajająco i przeciwlękowo, ułatwia zasypianie oraz relaksacje mięśni [7]

Amanita muscaria zawiera również inne substancje, które są interesujące nie tylko ze względu na ich budowę chemiczną, ale także aktywność biologiczną. W muchomorze czerwonym stwierdzono zawartość muskazonu (izomer muscymolu), cholinę, acetylocholinę, betainę, muskarydynę oraz niewielkie ilości alkaloidów tropanowych (atropinę, hioscyjaminy, skopolaminę, bufoteninę). Ponadto zawiera prowitaminę D w formie ergosterolu, a jej zawartość jest wielokrotnie wyższa niż w pieczarkach [8].

Zmienna zawartość substancji psychoaktywnych

Substancje aktywne w największych ilościach znajdują się w kapeluszu (głównie w czerwonej skórce) i blaszkach. Wczesne okazy wykazują większą zawartość substancji psychoaktywnych, w szczególności kwasu ibotenowego. Jest on nietrwały i podczas dekarboksylacji przechodzi w mniej szkodliwy muscymol. Suszenia przyspiesza tę konwersję. Syberyjscy szamani suszyli grzyby na słońcu. W zależności od metody suszenia zmienia się zawartość substancji czynnych. Okazuje się, że poprzez tradycyjne suszenie na słońcu, zawartość muscymolu może wzrosnąć o 250% w porównaniu do suszenia w piekarniku [9]. Sposób przetwarzania muchomora wpływa na wywoływane przez niego objawy takie jak nudności, wymioty czy poziom intoksykacji. Ryzykując spożywanie muchomora czerwonego, nigdy nie jesteśmy pewni, jaką ilość toksyn wprowadzamy do organizmu.

Właściwości psychoaktywne

Spożycie muchomora czerwonego może wywołać różne zmiany w organizmie. Zależą one od wielkości zjedzonej porcji, początkowych ilości związków toksycznych, sposobu przetworzenia, stanu fizycznego osoby spożywającej i jej wrażliwości na substancje psychoaktywne. Kwas ibotenowy, muscymol, bufotenina i inne związki psychodeliczne bezpośrednio oddziałują na ośrodkowy układ nerwowy. Zmiany, jakie zachodzą w funkcjonowaniu umysłu to m.in.:

• stan odurzenia i euforii,
• omamy wzrokowe i słuchowe,
• niepokój i zmniejszony próg reakcji,
• zwiększony popęd psychomotoryczny,
• depresja endogenna,
• ataksja (zaburzenie koordynacji ruchowej),
• stan dezorientacji i depersonalizacji.

Trwają one zazwyczaj do 24 godzin po intoksykacji. Niemniej jednak nie każdy będzie tak samo reagował na dany związek chemiczny. Efekty spożycia substancji psychoaktywnych mogą być trudne do przewidzenia. Udokumentowano przypadek mężczyzny, który przez pomyłkowe spożycie muchomora czerwonego cierpiał na kilkudniową psychozę [10].

Objawy zatrucia muchomorem czerwonym

Pierwsze objawy pojawiają się po ok. 30 minutach od spożycia grzybów. Obejmują zawroty głowy, zmiany w percepcji, bradykardię, tachykardię, wymioty, biegunkę [11]. W przypadku ciężkiego zatrucia muchomorem czerwonym mogą wystąpić poważniejsze objawy, takie jak uszkodzenie wątroby, nerek i ośrodkowego układu nerwowego, co może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych i zagrożenia życia.

Wciąż nie została w pełni zrozumiana zależność między właściwościami fizykochemicznymi składników aktywnych znajdujących się w muchomorze czerwonym a ich wpływem na organizm człowieka. W grzybie występują dwa główne składniki aktywne: kwas ibotenowy (panteryna, agaryna) oraz muscymol. Ten pierwszy przekształca się w znacznie bardziej aktywną pochodną 3-hydroksyizoksazolu, czyli muscymol. Największe ilości tych substancji znajdują się w czerwonej skórze kapelusza i hymenoforze (blaszkach pod spodem kapelusza).

Skąd bierze się popularność muchomorów?

Muchomor czerwony jest łatwo dostępny w naszym kraju. Ludzie decydują się na spożywanie trujących grzybów z różnych powodów. Może być to ciekawość i poszukiwanie nowych wrażeń, bezradność w walce z niektórymi dolegliwościami, nieufność w stosunku do lekarzy i „big pharmy”.  Powszechny dostęp do Internetu i bezkarność w publikowaniu nieprawdziwych informacji – to wszystko przyczyniło się do wzrostu popularności Amanita muscaria w ostatnich latach. Naukowcy od dziesięcioleci badają substancje zawarte w różnych grzybach. Część z nich z powodzeniem jest wykorzystywana do produkcji leków, witamin i antybiotyków [12]. Ostatnio w mediach głośno było o psylocybinie, alkaloidzie o właściwościach psychoaktywnych. Australia stała się pierwszym krajem na świecie, który zatwierdził stosowanie psylocybiny w leczeniu pacjentów cierpiących na depresję lekooporną. Warto podkreślić, że terapia jest prowadzona pod nadzorem lekarza, a lek jest wydawany na receptę. W przypadku muchomora czerwonego wciąż nie mamy jednoznacznych badań potwierdzających jego właściwości lecznicze.

Nie dajmy zwieść się trendom w mediach społecznościowych. Internet zalała fala postów z przepisami z muchomora czerwonego, a nawet dostępne są tzw. przewodniki dla początkujących. Muchomorowi pseudopeksperci prześcigają się w metodach obróbki i zastosowania grzyba w kuchni. Ponoć dodatek imbiru ma załagodzić nieprzyjemny smak i objawy ze strony układu pokarmowego. Inni mieszają nalewkę z amanity w koktajlach w poszukiwaniu wedyjskiej somy. Niektórzy polecają łączyć je z innymi psychodelikami (sic!). Japończycy poddają muchomory fermentacji. Celebryci podchwytują temat trującego grzyba, aby zwiększyć swoją popularność i zasięgi. Inni odkryli pomysł na biznes i zaczęli sprzedaż wywarów, proszków i suszonych grzybów na forach internetowych.

Produkty nie są w żadnym stopniu przebadane, nie przechodzą żadnej kontroli pod względem składu, zanieczyszczeń czy stężeń związków chemicznych. Nie zapominajmy, że substancje obecne w muchomorze czerwonym działają wielotorowo i są trujące dla ludzi.

Badacze z Polski przeanalizowali ponad 5000 komentarzy w Internecie dotyczących amanity [13]. Głównym celem spożywania muchomora przez kobiety było zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz poprawa stanu skóry. Natomiast mężczyźni sięgali po amanitę w formie suszu, aby zmniejszyć poziom stresu, łagodzić objawy depresji oraz w walce z bezsennością.

Podsumowanie

Szczególne zainteresowanie w świecie farmacji wzbudza muscymol. Jest on agonistą receptorów GABA (pobudza te receptory), inhibitorem wychwytu GABA oraz substratem dla metabolizującego GABA enzymu – transaminazy GABA. W skrócie – muscymol powoduje wzrost stężenia jednego z ważniejszych neurotransmiterów w ośrodkowym układzie nerwowym [14]. Nie jest wykluczone, że związki wyizolowane z muchomora czerwonego w przyszłości będą wykorzystywane w farmacji. Spożywanie trujących grzybów wiążę się z dużym ryzykiem.  

Najczęstsze pytania:

Bibliografia:

1. Malmor, I. (2009). Słownik etymologiczny języka polskiego: Izabela Malmor. Park Edukacja.
2. Kulpa, E. (2022). Zwyczaje syberyjskich Koriaków. Użycie muchomora czerwonego (Amanita muscaria) w kamczackiej medycynie ludowej. Roczniki Kulturoznawcze, 13(3), 119–142.
3. 8 Ways Magic Mushrooms Explain Santa Story | Live Science. (b.d.). Pobrano 19 lipiec 2023, z https://www.livescience.com/42077-8-ways-mushrooms-explain-santa.html
4. Pavol Škubla. (2008). Wielki atlas grzybów. Elipsa.
5. Patocka, J., & Plasilova, B. (2017). Pharmacologically and Toxicologically Relevant Components of Amanita muscaria. Military Medical Science Letters, 86, 122–134.
6. Flament, E., Guitton, J., Gaulier, J.-M., & Gaillard, Y. (2020). Human Poisoning from Poisonous Higher Fungi: Focus on Analytical Toxicology and Case Reports in Forensic Toxicology. Pharmaceuticals, 13(12), Article 12.
7. Fritschy, J.-M., & Panzanelli, P. (2014). GABA A receptors and plasticity of inhibitory neurotransmission in the central nervous system. European Journal of Neuroscience, 39(11).
8. Maciejczyk, E., Jasicka-Misiak, I., Młynarz, P., Lis, T., Wieczorek, P., & Kafarski, P. (2012). Muchomor czerwony (Amanita muscaria) jako obiecujące źródło ergosterolu (Fly agaric (Amanita muscaria) as promising source of ergosterol). Przemysl Chemiczny, 91, 853–855.
9. Babicki, J. (2019). Muchomor czerwony – Amanita muscaria: Enteology, Pharmacology and Toxicology.
10. Brvar, M., Mozina, M., & Bunc, M. (2006). Prolonged psychosis after Amanita muscaria ingestion. Wiener Klinische Wochenschrift, 118(9–10), 294–297.
11. Rampolli, F. I., Kamler, P., Carnevale Carlino, C., & Bedussi, F. (2021). The Deceptive Mushroom: Accidental Amanita muscaria Poisoning. European Journal of Case Reports in Internal Medicine, 8(2), 002212.
12. Turło, J. Z. (2015). Grzyby wielkoowocnikowe—Niedoceniane źródło substancji Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 17(44).
13. Ordak, M., Galazka, A., Nasierowski, T., Muszynska, E., & Bujalska-Zadrozny, M. (2023). Reasons, Form of Ingestion and Side Effects Associated with Consumption of Amanita muscaria. Toxics, 11.
14. Numan, M. (2014). Neurobiology of Social Behavior: Toward an Understanding of the Prosocial and Antisocial Brain. Academic Press.