Najsilniejsze antyoksydanty na świecie, czyli ranking superfoods

W dzisiejszym artykule poznacie najsilniejsze produkty, zawierające antyoksydanty oraz dowiecie się, po co są potrzebne w naszej diecie.

TOP 10 najsilniejszych antyoksydantów

1. „Smocza krew” (żywica drzewa Croton Lechleri)

Wartość przeciwutleniająca smoczej krwi opisana w jednostkach ORAC wynosi: 2 897 110 μmol TE/100g [3,4].

Nazwa „Smocza krew” pochodzi od czerwonego soku drzewnego, który wydziela się z Croton lechleri w wyniku przecięcia jego pnia. Roślina pochodzi z północno-zachodniej części Ameryki Południowej, głównie z Kolumbii, Ekwadoru, Peru i Boliwii. Drzewo Croton Lechleri rośnie w niezwykle szybkim tempie.

Według doniesień „smocza krew” była stosowana od setek lat jako lek ziołowy na rany skórne, biegunkę i inne dolegliwości.

2. Astaksantyna (wyizolowana z mikroalg)

Wartość przeciwutleniająca astaksantyny opisana w jednostkach ORAC wynosi: 2 822 200 μmol TE/100g [3,4].

Astaksantyna to substancja będąca pochodną karotenów. Jakie działanie przeciwutleniające ma astaksantyna? Trudno zignorować jej zdolność do usuwania stresu oksydacyjnego. Badania laboratoryjne wykazały, że ma ona aż 6000 razy większą moc przeciwutleniającą niż witamina C, 800 razy większą niż CoQ10 i 550 razy większą niż witamina E.

3. Triphala (ajurwedyjska mieszanka składająca się z Amalaki, Bibhitaki i Haritaki)

Wartość przeciwutleniająca proszku triphala opisana w jednostkach ORAC wynosi: 706 250 μmol TE/100g [3,4].

Triphala jest stosowana w medycynie ajurwedyjskiej jako lek ziołowy od pokoleń.

Triphala to mieszanka trzech owoców: Amalaki, Bibhitaki i Haritaki. Każdy z tych owoców sam w sobie charakteryzuje się wysoką zawartością przeciwutleniaczy. Po połączeniu mieszanka zapewnia korzyści synergiczne, ponieważ profil fenolowy każdego owocu jest inny.

4. Wysuszona łupina kakaowca (Cascara)

Wartość przeciwutleniająca proszku z łupin kawowca (Cascara) opisana w jednostkach ORAC wynosi: 343 900 μmol TE/100g [3,4].

Każda filiżanka kawy przygotowana jest z ziaren kawy, które pierwotnie były otoczone łupiną lub wiśnią znaną jako Cascara. Są one wyrzucane po zbiorach, co jednak nie jest korzystne, biorąc pod uwagę zawartość przeciwutleniaczy.

5. Sumak (otręby)

Wartość przeciwutleniająca otrębów sumakowych, surowych, opisana w jednostkach ORAC wynosi: 312 400 μmol TE/100g [3,4].

Otręby sumakowe to odmiana sorgo o wysokiej zawartości garbników. Sorgo to rodzaj gatunków traw, z których niektóre są hodowane na ziarno. Jednak wiele z nich wykorzystuje się jako rośliny pastewne w uprawach lub na pastwiskach. Rośliny uprawiane są w cieplejszym klimacie na całym świecie. Gatunki pochodzą z regionów tropikalnych i subtropikalnych wszystkich kontynentów, a także południowo-zachodniego Pacyfiku i Australazji. 

Przyprawa ta występuje w kuchni Bliskiego Wschodu. Jej smak można opisać jako słona cytryna. W rzeczywistości słony smak jest tak mocny, że stanowi doskonałą, niezawierającą sodu alternatywę soli.

6. Goździki

Wartość przeciwutleniająca mielonych goździków wyrażona w jednostkach ORAC wynosi: 290 283 μmol TE/100g [3,4].

Goździki to aromatyczne, suszone pąki kwiatowe drzewa z rodziny Myrtaceae. Goździki pochodzą z wysp Maluki w Indonezji i są używane jako przyprawa na całym świecie. Goździki zbiera się głównie w Indonezji, Indiach, Madagaskarze, Zanzibarze, Pakistanie i na Sri Lance.

Za intensywny aromat goździków odpowiada eugenol. Eugenol stanowi 72-90% olejku eterycznego ekstrahowanego z goździków.

7. Liściokwiat garbnikowy (amla)

Wartość przeciwutleniająca agrestu indyjskiego (jagody amla), suszonego, wyrażona w jednostkach ORAC, wynosi: 261 500 μmol TE/100g [3,4].

Te jasnozielone jagody są owocem drzewa Phyllanthus emblica. Rośnie ono w subtropikalnej Azji Południowej i Południowo-Wschodniej. Występuje głównie w Indiach, gdzie jest powszechnie określane jako drzewo Amla lub drzewo Malakka. 

Amla stosowana jest w medycynie ajurwedyjskiej jako środek moczopędny, przy zaparciach, bezsenności i w leczeniu skóry głowy. 

8. Oregano

Wartość przeciwutleniająca suszonej przyprawy oregano wyrażona w jednostkach ORAC wynosi: 175,295 μmol TE/100g [3,4].

Oregano to wieloletnie zioło, osiągające wysokość od 20 do 80 cm. Czasami nazywany jest majerankiem dzikim. Z kolei jego bliski krewny O. majorana znany jest jako majeranek słodki.

Oregano ma wysoką aktywność przeciwutleniającą, ze względu na dużą zawartość kwasów fenolowych i flawonoidów. Wykazano także jego działanie przeciwbakteryjne wobec szczepów patogenu Listeria monocytogenes.

9. Bakopa drobnolistna

Wartość przeciwutleniająca proszku bacopa (ekstrakt standaryzowany) opisana w jednostkach ORAC wynosi: 169 800 μmol TE/100g [3,4].

Zioło to, znane również jako brahmi, ma bogatą historię w praktykach ajurwedyjskich. Dziś jest prawdopodobnie najpopularniejszym środkiem nootropowym na rynku. Substancje nootropowe odpowiadają za poprawę funkcji poznawczych. Co więcej, wpływają pozytywnie na pamięć i koncentrację. 

10. Rozmaryn 

Wartość przeciwutleniająca suszonego rozmarynu wyrażona w jednostkach ORAC wynosi: 165 280 μmol TE/100g [3,4].

Rozmaryn to aromatyczny, wiecznie zielony krzew o liściach przypominających igły cykuty. 

Rozmaryn zawiera szereg aktywnych związków, w tym przeciwutleniacze: kwas karnozowy i kwas rozmarynowy. Poziom przeciwutleniaczy w rozmarynie jest ściśle powiązany z zawartością wilgoci w glebie. 

Wiele badań wskazuje na to, że kwas karnozowy występujący w rozmarynie może chronić mózg przed wolnymi rodnikami. Co więcej, zmniejszają ryzyko udarów i chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera i stwardnienie zanikowe boczne. Kwas karnozowy działa także przeciwzapalnie. Karnozol jest również obiecującym środkiem chemioprewencji i przeciwnowotworowym. 

Co to jest wskaźnik ORAC i jaki ma związek z antyoksydantami?

Przeciwutleniająca wartość przedstawionych produktów spożywczych mierzona jest za pomocą skali ORAC (Oxygen Radical Absorbance Capacity). Wartość ORAC to metoda pomiaru zdolności różnych produktów spożywczych do pochłaniania wolnych rodników. Pomiary są przeprowadzane w testach in vitro. Metoda ta została stworzona przez naukowców z Narodowego Instytutu Zdrowia (NIH) i Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA) po kilkudziesięciu latach prac badawczych [3,5].

Pomiar zdolności pochłaniania wolnych rodników w organizmach żywych (czyli wewnątrz ludzkiego organizmu) jest niemożliwy. Dokładny związek między wartością ORAC produktu spożywczego a jego potencjalnym korzystnym wpływem na zdrowie nie jest udowodniony. Niemniej jednak wielu naukowców uważa, że produkty o wyższym wskaźniku ORAC mogą być skuteczniejsze w neutralizowaniu wolnych rodników. Mimo iż nie zostało to udowodnione, zgodnie z teorią starzenia się związanego z wolnymi rodnikami, taki wpływ może spowolnić procesy utleniania i uszkodzenia komórek. To te procesy mogą przyczyniać się do starzenia się organizmu i występowania chorób związanych z wiekiem [5,6].

Jaką rolę w organizmie grają antyoksydanty?

Antyoksydanty pełnią w organizmie wiele ważnych funkcji. Należą do nich między innymi [7,8,9]:

• Ochrona przed powstawaniem substancji oksydacyjnych, tzw. wolnych rodników.
• Zapobieganie utlenianiu metali, takich jak kadm, rtęć, miedź i ołów, co wspiera naszą odporność.
• Neutralizacja reaktywnych substancji utleniających oraz blokowanie procesów, które mogą prowadzić do tworzenia nowych wolnych rodników.
• Naprawianie szkód spowodowanych przez wolne rodniki, których organizm sam nie jest w stanie usunąć.
• Zastępowanie uszkodzonych przez wolne rodniki cząsteczek, a także usuwanie niepożądanych substancji wytworzonych przez wolne rodniki.
• Wspieranie wewnętrznych systemów przeciwutleniających, np. przez aktywację genów lub stymulację produkcji niektórych enzymów antyoksydacyjnych.

Neutralizacja wolnych rodników

Antyoksydanty w diecie ludzi i zwierząt odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu organizmów. Pomagają one ograniczyć powstawanie wolnych rodników w ciele, które mogą przyczynić się do rozwoju różnych chorób. Wolne rodniki to atomy, grupy atomów lub cząsteczki, które posiadają jeden lub więcej niesparowanych elektronów na swojej zewnętrznej orbicie. Powstają one w procesach, w których dochodzi do rozerwania wiązań chemicznych w cząsteczkach lub w wyniku przenoszenia jonów. Wolne rodniki zazwyczaj wykazują właściwości paramagnetyczne oraz wysoką reaktywność chemiczną. Dzieje się tak ze względu na obecność jednego lub więcej niesparowanych elektronów [10].

Z fizjologicznego punktu widzenia, wolne rodniki tlenu, które powstają w organizmach, są szczególnie istotne. W każdej komórce żywego organizmu istnieją cząsteczki tlenu, z których pewna część nie ulega pełnej redukcji. Ten stan prowadzi do powstawania wolnych rodników tlenu [9,10].

Nadmiar wolnych rodników jest niekorzystny dla organizmu. Może prowadzić do zaburzenia równowagi między procesami prooksydacyjnymi i antyoksydacyjnymi, skierowując ją w stronę procesów utleniania. Nadmiar wolnych rodników jest istotnym czynnikiem w patogenezie wielu schorzeń, takich jak [10]:

• Nowotwory
• Mutacje genów
• Miażdżyca
• Cukrzyca
• Choroby układu nerwowego (takie jak choroba Parkinsona i Alzheimer)
• Choroby układu pokarmowego
• Choroby układu krążenia
• Zwyrodnienie plamki żółtej.

Wolne rodniki nie tylko uszkadzają ściany naczyń krwionośnych, ale także utleniają lipidy (tłuszcze) frakcji LDL. Badania na modelach zwierzęcych wskazują, że kluczowym elementem procesu starzenia się tkanek jest stres oksydacyjny. Wynika on z braku równowagi między działaniem wolnych rodników a zdolnością organizmu do ich usuwania [10].

Źródła antyoksydantów w diecie

Wartościowe przeciwutleniacze można znaleźć w różnych produktach spożywczych, takich jak:

• Owoce.
• Warzywa.
• Zielona herbata i matcha.
• Czerwone wino.
• Zioła i przyprawy.

Uwzględniając te produkty w diecie, zostaje ona wzbogacona nie tylko o składniki odżywcze, składniki mineralne i materiały budulcowe, ale także wspiera w zwalczaniu wolnych rodników i reaktywnych form tlenu.

Owoce

Owoce są bardzo dobrym źródłem antyoksydantów w diecie. Prowadzone badania świeżej masy jadalnej części różnych owoców wykazały interesujące wnioski. Okazuje się, że truskawki mają wyższy poziom zdolności antyoksydacyjnej niż inne owoce, takie jak śliwki, pomarańcze, kiwi, grejpfruty, czerwone winogrona, białe winogrona, banany, jabłka, pomidory, gruszki i melony. Co więcej, nawet sucha masa truskawek zawiera więcej antyoksydantów niż inne owoce [11].

Warto wspomnieć, że owoce z rodziny wrzosowatych (borówka czarna, borówka wysoka, truskawka) oraz owoce z rodziny różowatych (poziomka i malina) charakteryzują się wysoką zawartością związków fenolowych i antocyjanów. Przekłada się to na ich wysoką zdolność antyoksydacyjną. Borówka czarna i borówka wysoka są szczególnie bogate w antyoksydanty fenolowe i antocyjany oraz kwas askorbinowy. Zawartość ta znacznie przewyższa inne gatunki owoców, włącznie z cytrusami [11].

Analiza zawartości antyoksydantów w sokach owocowych wykazała, że sok winogronowy ma najwyższy poziom zdolności antyoksydacyjnej. Sok winogronowy porównywano m.in. z sokiem grejpfrutowym, pomidorowym, pomarańczowym i jabłkowym [11,12].

Ponieważ różne owoce zawierają różne ilości przeciwutleniaczy, spożywanie niektórych z nich, takich jak borówki lub jeżyny, które są bogate w substancje przeciwutleniające, znacząco zwiększa zdolność organizmu do zwalczania wolnych rodników. Natomiast inne owoce, na przykład kiwi lub grejpfruty, posiadają mniejszą ilość przeciwutleniaczy i wpływają w mniejszym stopniu na zdolność do neutralizacji wolnych rodników [11,12].

Warzywa

Badanie potencjału antyoksydacyjnego w świeżych częściach jadalnych różnych warzyw wykazało, że warzywa takie jak kapusta włoska, szpinak, brukselka, lucerna i brokuł mają znacznie wyższą wartość potencjału antyoksydacyjnego w porównaniu do innych gatunków warzyw (np. buraki, czerwona papryka, cebula, kukurydza, sałata lodowa i pomidory) [13].

Warzywa, takie jak kapusta włoska, brukselka i brokuł, a także lucerna czy szpinak są bogate w substancje przeciwutleniające ze względu na wysoką zawartość związków polifenolowych i antocyjanów w swojej strukturze. Brukselka, lucerna i szpinak wyróżniają się zawartością polifenoli, które przekraczają 190 mg ekwiwalentu kwasu galusowego na 100 g świeżego produktu, co jest znacznie więcej niż w przypadku innych popularnych warzyw [14].

Zielona herbata oraz matcha

W zielonej herbacie znajduje się około 4000 różnych związków, które mają wpływ na zdrowie. Najważniejszą grupą tych związków są polifenole. Stanowią one większość składników herbaty — od 25 do 37% jej suchej masy. Katechiny są najważniejszymi polifenolami w herbacie. Poza nimi, w herbacie można znaleźć aminokwasy, kwasy organiczne, garbniki, kofeinę, węglowodany i białko. Wysoka ilość katechin nadaje herbacie zielonej charakterystyczny cierpki i orzeźwiający smak [15].

Herbata zielona jest bogata także w składniki takie jak fluor, glin, magnez oraz witaminy z grupy B i witaminę C. Produkty pochodzące z zielonej herbaty, takie jak płynne ekstrakty czy proszki, różnią się pod względem zawartości polifenoli (w zakresie od 45 do 90%) oraz ilością kofeiny [16].

Matcha to sproszkowane liście zielonej herbaty. W Japonii od ponad 900 lat uważana jest za eliksir zdrowia. Badania naukowe podają wiele korzyści płynących z jej spożycia. Sekret niezwykłej mocy matchy tkwi w dużym stężeniu przeciwutleniaczy, które znajdują się w jednej filiżance tego napoju. Według najnowszych badań ilość przeciwutleniaczy zawartych w herbacie matcha jest aż dziesięciokrotnie wyższa niż w zwykłej zielonej herbacie [17].

Czerwone wino

Wino czerwone jest bogate w substancje antyoksydacyjne, które skutecznie eliminują wolne rodniki. Czerwone wino jest jednym z globalnie rozpoznawalnych źródeł polifenoli. Zawartość polifenoli w winie zależy od kilku kluczowych czynników, w tym od odmiany winogron, regionu, w którym są uprawiane oraz technik używanych podczas jego produkcji [18].

Czy kawa jest dobrym antyoksydantem?

Wiele publikacji na temat kawy ukazuje, że jest ona bogatym źródłem antyoksydantów. Ocenia się, że osoby niepijące kawy dostarczają sobie mniej niż 100 mg kwasu chlorogenowego na dzień. Z kolei osoby, które piją dużo kawy, mogą spożywać nawet 2000 mg dziennie tego związku [1].

Zawartość polifenoli w kawie zależy od naturalnego zróżnicowania w ziarnach, ale także od sposobu przygotowania naparu. Dlatego też ilość tych związków może być bardzo różna. Zawartość kwasu chlorogenowego w kawie może wynosić od 35 do 500 mg na 100 ml naparu. Analiza różnych rodzajów kawy wykazała, że kawa instant zawierała najwięcej polifenoli (1730 mg na 100 ml). Z kolei kawa przygotowana przez filtrowanie miała ich najmniej (300 mg na 100 ml) [2].

Warto również dodać, że im mniejsza ilość kawy wypijana na raz (jak w przypadku espresso), tym mniej polifenoli jest dostarczane organizmowi [2].

Zioła i przyprawy

Wiele badań ukazuje, że zioła mają zdolność do zwalczania wolnych rodników ponad 40 razy większą niż owoce i warzywa. W szczególności dotyczy to takich ziół jak [19]:

• Cynamon
• Oregano
• Kurkuma
• Kminek
• Bazylia
• Imbir
• Pieprz czarny
• Rozmaryn
• Tymianek
• Majeranek
• Chili
• Papryka
• Czosnek
• Kardamon

Zioła i przyprawy są bogatym źródłem substancji takich jak polifenole, olejki eteryczne oraz związki siarki. Mają one silniejsze działanie przeciwutleniające niż owoce i warzywa, jednak zazwyczaj spożywamy je w mniejszych ilościach. Warto traktować zioła jako korzystny dodatek do diety, który zwiększa ogólną zdolność organizmu do zwalczania szkodliwych substancji [19].

Rodzaje antyoksydantów

W żywności, zwłaszcza w produktach pochodzenia roślinnego, znajduje się wiele antyoksydantów. Wprowadzenie do diety przeciwutleniaczy zwiększa zdolność organizmu do neutralizowania szkodliwych skutków stresu oksydacyjnego.

Karotenoidy

Karotenoidy są grupą naturalnych substancji chemicznych o specyficznej strukturze. Karotenoidy nadają roślinom kolor żółty, czerwony, pomarańczowy lub różowy. Związki te występują w chloroplastach i chromatoforach roślin. Karotenoidy posiadają właściwości przeciwutleniające. Oznacza to, że wspierają organizm w ochronie przed szkodliwymi reaktywnymi cząstkami tlenu, które mogą powstawać w procesie fotosyntezy. Karotenoidy stanowią ważne źródło witaminy A w diecie człowieka [20, 21].

Polifenole

Polifenole to naturalnie występujące w roślinach organiczne substancje chemiczne z grupy fenoli. Zawierają one co najmniej dwie grupy hydroksylowe przywiązane do pierścienia aromatycznego. Polifenole mają zdolność do skutecznego zwalczania wolnych rodników, co przyczynia się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób serca i nowotworów. Wśród polifenoli można wyróżnić dwie główne kategorie [22]:

• Taniny – podatne na hydrolizę (czyli rozpad w wyniku działania wody), zawierają estry kwasu galusowego i sacharydy.
• Związki z klasy fenylopropanoidów, takie jak flawonoidy i lignany.

Najbardziej znane wśród polifenoli są flawonoidy.

Tokoferole

Tokoferole stanowią jedną z grup związków chemicznych, które występują naturalnie w witaminie E. Witamina E jest zestawem różnych organicznych substancji chemicznych. W jej skład wchodzi kilka składników, z których najważniejszymi są tokoferole. Tokoferole można podzielić na cztery różne typy [23]:

• Alfa-tokoferol
• Beta-tokoferol
• Gamma-tokoferol
• Delta-tokoferol.

Witamina E korzystnie wpływa na stan skóry, układ krążenia, zdolność widzenia, koncentrację oraz wiele innych aspektów zdrowia. Tokoferol jest także wykorzystywany jako substancja konserwująca w przemyśle spożywczym i w produkcji kosmetyków [23].

Kwas askorbinowy

Kwas askorbinowy, inaczej znany jako witamina C jest substancją chemiczną o charakterze organicznym z grupy nienasyconych alkoholi polihydroksylowych. Ten związek jest nieodzowny do prawidłowego funkcjonowania organizmów żywych. U człowieka kwas askorbinowy musi być dostarczany w diecie. Kwas askorbinowy jest używany jako przeciwutleniacz w przemyśle spożywczym. Witamina C zawarta w pożywieniu jest jednym z najbardziej podatnych na wpływ czynników zewnętrznych składników odżywczych. Witamina C utlenia się w wyniku działania wysokiej temperatury, światła, a także kontaktu z powietrzem [24].

Podsumowanie

Antyoksydanty to substancje, które zwalczają nadmierne ilości wolnych rodników tlenowych w organizmie. Głównymi źródłami antyoksydantów w diecie są warzywa i owoce. Spożywanie tych związków jest istotne w zapobieganiu niektórym chorobom, takim jak miażdżyca czy nowotwory. Potencjał antyoksydacyjny żywności ocenia się za pomocą testu ORAC (Oxygen Radical Absorbance Capacity), mierzącego zdolność do pochłaniania wolnych rodników tlenowych. Wartość ORAC wskazuje, jak skutecznie dany produkt żywnościowy neutralizuje wolne rodniki tlenowe. Spożywanie produktów o wysokim potencjale antyoksydacyjnym wpływa na zdolność organizmu do neutralizacji rodników tlenowych. W konsekwencji chroni to nasze komórki i tkanki organizmu.

Bibliografia:

1. Daglia M., Papetti A., Gregotti C., Berte F., Gazzani G.: In vitro antioxidant and ex vivo protective activities of green and roasted coffee. J. Agric. Food Chem., 2000; 48: 1449–1454.
2. Chłopicka J., Niedziela A., Bartoń H.: Aktywność antyoksydacyjna i całkowita. Zawartość polifenoli w naparach kawy w zależności od rodzaju kawy i sposobu jej przygotowania, BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLVIII, 2015, 3, str. 278 – 282.
3. US DEPARTMENT OF AGRICULTURE, (2017) ‘Agriculture Research Service. Oxygen radical absorbance capacity (ORAC) of Selected Foods, Nutrition Data Laboratory’, http://www.ars.usda.gov/nutrientdata
4. https://superfoodly.com/orac-values/
5. Prior R.L., Hoang H., Gu L., Wu X., Bacchiocca M., Howard L., Hampsch-Woodill M., Huang D., Ou B., Jacob R., Assays for hydrophilic and lipophilic antioxidant capacity (oxygen radical absorbance capacity (ORACFL)) of plasma and other biological and food samples, J. Agric. Food Chem., 2003, 51(11), s. 3273-3279.
6. Olędzki R. Znakowanie żywności pod względem wartości antyoksydacyjnej. Nauki Inżynierskie i Technologie. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Published online 2013:80-91.
7. Graczyk, A., A. Bombalska, and A. Romiszewska. Rola antyoksydantów i biopierwiastków zawartych w diecie w prewencji chorób nowotworowych i chorób układu krążenia. Żywienie Człowieka i Metabolizm. Suplement 32.1 cz. 1 (2005)
8. Piaskowska, Natalia, and Katarzyna Smiecinska. Korzyści z zastosowania naturalnych antyoksydantów. Gospodarka Mięsna 01 (2015): s-18
9. Kantorowicz, Małgorzata, and Magdalena Więcek. Poziom świadomości żywieniowej mężczyzn na temat źródeł antyoksydantów i znaczenia równowagi prooksydacyjno-antyoksydacyjnej organizmu dla zdrowia (2016).
10. Białek, Małgorzata, and M. Czuderna. Budowa chemiczna oraz funkcje fizjologiczne wybranych antyoksydantów; Monografia, Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. Jana Kielanowskiego Polskiej Akademii Nauk (2016).
11. Achremowicz, B., J. Oszmianski, and C. Puchalski. "Antyoksydanty owoców i warzyw. Cz. 1. Funkcja i działanie." Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 3.60 (2016).
12. Lata, B. "Antyoksydanty w owocach-rola i czynniki modyfikujace ich zawartosc." Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach 10 (2002): 7-18.
13. Owsikowski, M., A. Gronowska-Senger, and A. Predka. "Badanie zawartosci wybranych antyoksydantow w najczesciej spozywanych warzywach z upraw konwencjonalnych i ekologicznych." Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 59.2 (2008): 223-230.
14. Predka, A., and Anna Gronowska-Senger. "Właściwości przeciwutleniające wybranych warzyw z upraw ekologicznych i konwencjonalnych w redukcji stresu oksydacyjnego." Żywność Nauka Technologia Jakość 16.4 (2009).
15. Kopczewski, T., et al. "Herbata jako bogate źródło antyoksydantów." Ekonatura 07 (2012).
16. Arct, Jacek, Katarzyna Tomaszewska, and Katarzyna Pytkowska. Zielona herbata." Polish Journal of Cosmetology 19.2 (2016): 110-115.
17. Ostrowska, J., A. Stankiewicz, and E. Skrzydlewska. "Antyoksydacyjne wlasciwosci zielonej herbaty." Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 34.2 (2001): 131-140.
18. Rutkowska, Natalia. Antyoksydanty–czy czerwone wino wydłuży nam życie? INFORMACJE O III POMORSKIM STUDENCKIM SYMPOZJUM CHEMICZNYM.. 9 (2021): 94.
19. Piszcz, Paweł, and Bronisław Krzysztof Głód. "Właściwości antyoksydacyjne ziół zbadane rożnymi metodami." Camera Separatoria 8.1 (2016).
20. Mazurek, Katarzyna, and Paulina Kęska. "Rola antyoksydantów w (po) żywieniu." Wybrane zagadnienia z zakresu bromatologii: 54.
21. Igielska-Kalwat, Joanna, Joanna Gościańska, and Izabela Nowak. "Karotenoidy jako naturalne antyoksydanty." Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 69 (2015): 418-428.
22. Rosicka-Kaczmarek, J. "Polifenole jako naturalne antyoksydanty w zywnosci." Przegląd Piekarski i Cukierniczy 52.06 (2004): 12-16.
23. Zielińska, A., and I. Nowak. "Tokoferole i tokotrienole jako witamina E." Chemik 68.7 (2014): 585-591.
24. Maćkowiak, Kalina, and Lech Torliński. "Współczesne poglądy na rolę witaminy C w fizjologii i patologii człowieka." Nowiny Lekarskie 76.4 (2007): 349-356.