Strefa dla zalogowanych >Niepokalanek pospolity. Czym jest i jakie ma właściwości?
Rodzaj Niepokalanek (Vitex L.) obejmuje blisko 250 gatunków krzewów liściastych. Najpopularniejszy z nich niepokalanek pospolity zwany jest też z greckiego „czystym drzewem”, ponieważ używano go do obniżenia libido wśród starożytnych Greków i Rzymian [1].
Poznaj niepokalanka pospolitego
Niepokalanek pospolity od setek lat używany jest w ziołolecznictwie. Ten krzew o fioletowo-niebieskich kwiatach posiada długie, dłoniasto ułożone liście. Ma też brązowe, owalne owoce o kilku milimetrach średnicy. W naturze może osiągać do 5 metrów wysokości. Dziko rośnie w regionie śródziemnomorskim, Azji Środkowej i Ameryce Północnej [2]. Szczególnie lubi tereny podmokłe — koryta potoków czy doliny rzek. W Polsce dziko nie rośnie. Można go uprawiać, choć nie jest to łatwe, ponieważ roślina ta woli cieplejszy klimat niż ten panujący w naszym kraju.
Jak używać niepokalanka?
W lecznictwie wykorzystuje się suszone owoce, nasiona oraz liście niepokalanka pospolitego. W naturze kwiaty kwitną w czerwcu, a owoce zbiera się jesienią.
Ekstrakty z niepokalanka mają zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń, przez co formy ich podania, jak i dawki są bardzo zróżnicowane. W terapii stosuje się ekstrakty z suszonych owoców (20-40 mg dziennie), ekstrakty płynne i suche w formie tabletek lub kapsułek (powinny zawierać 0,6% kastycydy) oraz nalewki [2,3]. Suszone owoce można spożywać w postaci wywaru. Środki te przyjmuje się zazwyczaj rano, popijając płynem [4].
Na rynku istnieją gotowe preparaty w formie kropli lub tabletek. Aby uzyskać efekt terapeutyczny, zażywanie niepokalanka powinno trwać od 4 do 6 miesięcy w zależności od zaawansowania choroby i stanu zdrowia [2]. Niepłodne kobiety z brakiem miesiączki mogą stosować Vitex agnus-castus przez 12-18 miesięcy [4]. Po zaprzestaniu leczenia efekt nie utrzymuje się długo, a objawy schorzeń stopniowo wracają.
Składniki lecznicze i działanie niepokalanka pospolitego
Niepokalanek pospolity zawdzięcza swoje lecznicze działanie zawartości irydoidów, flawonoidów, olejków eterycznych, ketosteroidów, kwasu linolowego czy kastyny [2,5]. Z jego liści i kwiatów wyizolowano związki o budowie zbliżonej do hormonów płciowych [1].
Hamowanie wydzielania prolaktyny z komórek przysadki mózgowej
Z badań przeprowadzonych na szczurach i ludziach wynika, że ekstrakt z owoców niepokalanka znacząco hamuje wydzielanie prolaktyny przez komórki przysadki mózgowej [2,6]. Spowodowane jest to wiązaniem się jego ekstraktów z receptorami dopaminy w płacie przysadki. Skutkuje to zmniejszeniem podstawowego i stymulowanego przez tyreotropinę wydzielania prolaktyny [6].
Działanie to jest ściśle powiązane z aktywnością dopaminergiczną niepokalanka pospolitego. Właściwość polegającą na hamowaniu wydzielania prolaktyny wykorzystuje się w leczeniu hiperprolaktynemii, mastodynii, zespołu napięcia przedmiesiączkowego oraz zaburzeń cyklu miesiączkowego [6].
Właściwości przeciwutleniające
Flawonoidy i związki fenolowe wyizolowane z ekstraktu owoców niepokalanka pospolitego wykazują aktywność przeciwutleniającą. Odgrywają ważną rolę w pozbyciu się wolnych rodników z organizmu [4,7]. Właściwości te mogą zostać wykorzystane w zapobieganiu przedwczesnemu starzeniu czy leczeniu zespołu pomenopauzalnego.
Właściwości przeciwdrobnoustrojowe
Za właściwości przeciwdrobnoustrojowe niepokalanka pospolitego w dużej mierze odpowiadają olejki eteryczne. Z oleju z jego liści wyizolowano ponad 30 związków sprawiających, że działa on przeciwbakteryjnie. Zwalcza bakterie Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa czy Staphylococcus aureus [2,8].
Olej z nasion działa za to przeciwgrzybiczo na gatunki Candida, które powodują infekcje szpitalne [8]. Istnieją przypuszczenia, że olejki eteryczne z liści niepokalanka pospolitego będzie można wykorzystać jako składnik produktów do pielęgnacji jamy ustnej, ponieważ wykazują aktywność przeciwko bakteriom próchnicogennym, w tym Streptococcus mutans [8].
Zastosowanie niepokalanka pospolitego
Trądzik o podłożu hormonalnym
W badaniach klinicznych stwierdzono, że zmiany trądzikowe pacjentów leczonych ekstraktem z owoców niepokalanka goiły się szybciej niż w przypadku konwencjonalnego leczenia. Chorzy zażywali 20 kropli dwa razy dziennie przez 4-6 tygodni, a potem 15 kropli dwa razy dziennie przez 1-2 lata [2].
Zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS)
Zespół PMS dotyka do 40% kobiet [9]. W badaniach klinicznych dowiedziono, że ekstrakt z niepokalanka pospolitego łagodzi fizyczne objawy zaburzeń napięcia przedmiesiączkowego [6]. Kobiety z PMS mają znacznie wyższy poziom prolaktyny, zwłaszcza w drugim i trzecim tygodniu cyklu.
Istnieją doniesienia naukowe, że hamowane wydzielanie prolaktyny na skutek zażywania produktów z niepokalanka umożliwia pełny rozwój ciałka żółtego w fazie lutealnej. Podwyższa też poziom progesteronu przy zmniejszeniu objawów przedmiesiączkowych [6]. Preparaty z niepokalanka mogą łagodzić dolegliwości takie jak: drażliwość, zmiany nastrojów, ból głowy, uczucie pełności piersi czy wzdęcia [2,10].
Zaburzenia miesiączkowania
Istnieje potwierdzona klinicznie zależność pomiędzy wadami fazy lutealnej a podwyższonym stężeniem prolaktyny we krwi, czyli hiperprolaktynemią [2]. Wysoki poziom prolaktyny może powodować brak miesiączki. Pozwala to wywnioskować, że stosowanie preparatów z niepokalanka pospolitego może być pomocne przy zaburzeniach miesiączkowania tak samo, jak przy zespole napięcia przedmiesiączkowego. W przypadku utajonej hiperprolaktynemii preparaty z niepokalanka mogą skutecznie pomóc w wydłużeniu fazy lutealnej, tym samym zmniejszając nieprawidłowości cyklu miesiączkowego [2].
Chroniczny ból piersi — mastalgia
Chroniczny ból piersi często towarzyszy zespołowi napięcia przedmiesiączkowego — objaw ten występuje u 70% kobiet [9]. Związki dopaminergiczne obecne w ekstrakcie z owoców niepokalanka są szeroko stosowane w leczeniu mastalgii przedmiesiączkowej [6]. Zespołowi napięcia przedmiesiączkowego może towarzyszyć utajona hiperprolaktynemia [9]. Dlatego podwyższony poziom prolaktyny wiąże się z przedmiesiączkowym bólem piersi. Ekstrakty z niepokalanka mogą skutecznie łagodzić te objawy.
Menopauza i okres pomenopauzalny
Jak już wiemy, produkty z niepokalanka zawierają przeciwutleniacze — flawonoidy. Stres oksydacyjny przyczynia się do starzenia układu rozrodczego — uszkadza komórki jajowe i zarodki. W związku z tym stosowanie antyoksydantów prawdopodobnie hamuje starzenie się układu rozrodczego u kobiet [7]. Niepokalanek łagodzi objawy menopauzy, ale potrzebne są dalsze badania [10]. Wykazano, że surowy ekstrakt skutecznie hamuje częste przyczyny zaburzeń czynności wątroby w okresie rozrodczego — uszkadza [10].
Zaburzenia płodności u kobiet
W przypadku niepłodności u kobiet można podejrzewać niedobory progesteronu [2]. Z tego powodu poleca się stosowanie preparatów na bazie niepokalanka, ponieważ, jak wiadomo, podnosi on poziom tego hormonu. Dodatkowo w przypadku podwyższonego poziomu prolaktyny u kobiet może wystąpić problem z zajściem w ciążę [2], co jest kolejnym aspektem, dla którego warto rozważyć stosowanie niepokalanka.
Skutki uboczne oraz przeciwwskazania do stosowania niepokalanka pospolitego
Działania niepożądane
W przypadku zażywania preparatów z niepokalanka mogą wystąpić łagodne i odwracalne efekty uboczne, które ustępują po zaprzestaniu stosowania jego ekstraktów [1,3,6].
Najczęściej zauważyć można dolegliwości ze strony układu pokarmowego (nudności i biegunka) oraz ból i zawroty głowy. Niekiedy mogą wystąpić zaburzenia miesiączkowania, zmęczenie czy delikatne zmiany skórne, jak trądzik, świąd czy rumień [1,3,5,6].
Interakcja z lekami i przeciwwskazania
Nie ma oficjalnych doniesień o interakcjach preparatów z niepokalanka z lekami czy ziołami [1,2,3,5]. Istnieją natomiast przypuszczenia, że jego działanie może kolidować z antykoncepcją hormonalną czy innymi terapiami z użyciem hormonów [1] ze względu na wpływ na przysadkę mózgową [5]. Warto wspomnieć, że osoby przyjmujące leki będące agonistami lub antagonistami receptorów dopaminy powinny zachować ostrożność podczas zażywania preparatów z niepokalanka.
Dotychczasowe badania na zwierzętach wskazują, że niepokalanek może zakłócać receptory dopaminy z powodu swojej aktywności dopaminergicznej [1,2,3,5]. W związku z tym, podczas jednoczesnego podawania leków modulujących działanie dopaminy i preparatów na bazie niepokalanka może wystąpić wzajemne osłabienie działania — dotyczy to między innymi choroby Parkinsona [3] czy schizofrenii.
Ciąża i karmienie piersią
Niepokalanek pospolity wykorzystywany jest w leczeniu głównie kobiecych schorzeń, dlatego trzeba mieć na uwadze, że może być on spożywany przez kobiety, które nie wiedzą, że są w ciąży. Jednak z powodu braku wystarczającej ilości badań na temat toksyczności nie powinien być on świadomie stosowany w czasie ciąży [2,3,5].
Według tradycyjnej medycyny perskiej niepokalanek pospolity jest jedną ze skuteczniejszych roślin, którą wykorzystywano do zwiększenia ilości mleka u karmiących matek [11] i leczenia zaburzeń laktacji [4]. Stwierdzono, że stymuluje on wydzielanie mleka bez zmiany jego składu [2]. Niemniej jednak w okresie karmienia piersią powinno się zrezygnować z zażywania preparatów z niepokalanka. Temat ten wymaga większej ilości badań [2,3,5,6].
Podsumowanie
Już starożytni Grecy czy Persowie korzystali z leczniczego działania niepokalanka pospolitego. Niewielka ilość i łagodność działań niepożądanych powinna zachęcić kobiety do wypróbowania jego właściwości. Z badań coraz jaśniej wynika, że niepokalanek pospolity pomaga w zwalczeniu kobiecych schorzeń. Wielu kobietom poprawia jakość codziennego życia.
Bibliografia:
- Zamani, M., Neghab, N., & Torabian, S. (2012). Therapeutic effect of Vitex agnus castus in patients with premenstrual syndrome. Acta Medica Iranica, 50(2), 101–106.
- Zahid, H., Rizwani, G. H., & Ishaqe, S. (2016). Phytopharmacological Review on Vitex agnus-castus: A Potential Medicinal Plant. Chinese Herbal Medicines, 8(1), 24–29.
- Roemheld-Hamm, B. (2005). Chasteberry. American Family Physician (Vol. 72).
- Rani, A., & Sharma, A. (2013). The genus Vitex: A review. Pharmacognosy Reviews, 7(14), 188–198.
- Daniele, C., Coon, J. T., Pittler, M. H., & Ernst, E. (2005). Vitex agnus castus: A Systematic Review of Adverse Events. In Drug Safety (Vol. 28, Issue 4).
- Haider, A., Spellman, C., & Mok, M. (2017). Prolactin-Secreting Microadenoma Masked By A Herbal Product, Vitex Agnus-Castus. AACE Clinical Case Reports, 3(1), e51–e53
- Ahangarpour, A., Najimi, S. A., & Farbood, Y. (2016). Effects of Vitex agnus-castus fruit on sex hormones and antioxidant indices in a D-galactose-induced aging female mouse model. Journal of the Chinese Medical Association, 79(11), 589–596.
- Gonçalves, R., Ayres, V. F. S., Carvalho, C. E., Souza, M. G. M., Guimarães, A. C., Corrêa, G. M., Martins, C. H. G., Takeara, R., Silva, E. O., & Crotti, A. E. M. (2017). Chemical Composition and Antibacterial Activity of the Essential Oil of Vitex agnus-castus L. (Lamiaceae). An Acad Bras Cienc, 89(4), 2825–2832.
- Van Die, M. D., Burger, H., Teede, H., & Bone, K. (2013). Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: A systematic review of clinical trials. Planta Medica, 79(7), 562–575.
- Rafieian-Kopaei, M., & Movahedi, M. (2017). Systematic Review of Premenstrual, Postmenstrual and Infertility Disorders of Vitex Agnus Castus. Electronic Physician, 9(1), 3685–3689.
- Javan, R., Javadi, B., & Feyzabadi, Z. (2017). Breastfeeding: A review of its physiology and galactogogue plants in view of traditional Persian medicine. In Breastfeeding Medicine (Vol. 12, Issue 7). Mary Ann Liebert Inc
