Pasożyty u dzieci — rodzaje, objawy, rozpoznanie i leczenie

Czy Twoje dziecko śpi niespokojnie albo budzi się z płaczem, a w ciągu dnia jest nadpobudliwe? Skarży się na ból brzucha, jest blade i łatwo się męczy? Mogą to być objawy zakażenia pasożytami. Podejrzenie choroby pasożytniczej jest stosunkowo częstą przyczyną wizyt w gabinetach lekarzy pediatrów.

O pasożytnictwie i objawach pasożytów u dzieci

Pasożytnictwo jest związkiem antagonistycznym, w którym osobniki jednego gatunku (pasożyta) wykorzystują osobniki innego gatunku (żywiciela) jako źródło pokarmu i często jako środowisko do życia wyrządzające tej populacji szkody.[1]

Wyróżniamy trzy główne grupy pasożytów, które mogą powodować choroby u ludzi: pierwotniaki, robaki i pasożyty zewnętrzne [4]

W ludzkim organizmie może zadomowić się wiele różnych gatunków pasożytów od mikroskopijnych rozmiarów aż po te widoczne gołym okiem. Wbrew obiegowym poglądom, że pasożyty żyją głównie w jelitach, praktycznie można odkryć je w każdej części naszego ciała. Pasożyty żyją w skórze, na włosach, w płucach, mięśniach, stawach, wątrobie, przełyku, krwi, oczach, a także mózgu. [1]

Inwazje pasożytami jelitowymi to jeden z największych problemów zdrowotnych współczesnego świata. Zmiany klimatyczne, migracje ludności, złe warunki sanitarne, brak opieki medycznej, niedobory immunologiczne, obecność w ekosystemie rezerwuarów pasożytów sprzyja rozprzestrzenianiu się zarażeń zarówno w populacjach krajów rozwijających się, jak i rozwiniętych. [5]

W związku z istotną poprawą warunków sanitarnych w Polsce choroby pasożytnicze występują obecnie znacznie rzadziej, najczęściej rozpoznaje się zarażenia wywołane przez owsiki i lamblie jelitowe, sporadycznie toksokarozę i glistnicę. [2,3] Jednak w związku z tym, że egzotyczne podróże, również z małymi dziećmi, w rejony endemiczne występowania pasożytów są coraz bardziej popularne, lekarze powinni zwracać uwagę na zarażenia „przywiezione” z krajów tropikalnych.[3]

Toksokaroza

Toksokaroza jest chorobą odzwierzęcą spowodowaną zarażeniem pacjenta formami larwalnymi pasożytniczych nicieni z rodzaju Toxocara, występujących w jelicie cienkim u psowatych i kotowatych. Ze względu na długotrwałą przeżywalność form inwazyjnych glist w środowisku zewnętrznym (do 10 lat), dochodzi do ich kumulacji w glebie i w piasku, które są głównym rezerwuarem jaj tych pasożytów [7]

Źródła zarażenia toksokarozą

Człowiek zaraża się na skutek nieprzestrzegania podstawowych zasad higieny, najczęściej za pośrednictwem brudnych rąk bądź po spożyciu warzyw, owoców lub wody zanieczyszczonymi jajami inwazyjnymi glist. Największe zagrożenie dotyczy dzieci, które wykazują specyficzne zachowania jak wkładanie brudnych palców do ust, nawykowe obgryzanie paznokci, zjadanie ziemi i piasku. [6] Częste występowanie glistnicy u szczeniąt i kociąt sprzyja możliwości zarażenia dzieci, które mają bliską styczność ze zwierzętami i nie przestrzegają podstawowych zasad higieny. Bezpośredni kontakt ze zwierzęciem może grozić zarażeniem, ponieważ jak wykazały badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii, inwazyjne jaja mogą znajdować się na sierści psów, co obserwowano u 25% spośród poddanych badaniom 60 zwierząt [7].

Objawy zarażenia

Objawy kliniczne toksokarozy zależą od masywności zarażenia, lokalizacji narządowej oraz od reakcji obronnych organizmu pacjenta. Wyróżnia się postać trzewną — pełnoobjawową lub zamaskowaną oraz postać oczną, która może występować u starszych dzieci i dorosłych nawet po kilku latach od momentu zarażenia.

Uogólniona postać trzewna występuje najczęściej u dzieci do 5. roku życia i jest następstwem masywnego zarażenia. Objawy kliniczne to bóle brzucha, bóle głowy, gorączka, kaszel, powiększenie wątroby i śledziony, powiększenie węzłów chłonnych, wysoka leukocytoza, hipereozynofilia i hipergammaglobulinemia, a ponadto często towarzysząca niedokrwistość.

W postaci zamaskowanej występują nieswoiste objawy kliniczne, a w badaniach dodatkowych niekiedy stwierdza się eozynofilię, często wykrytą przypadkowo. Wśród objawów pojawia się osłabienie, obniżone łaknienie, mdłości, bóle brzucha, bóle głowy, bóle kończyn, wysypki, kaszel, zapalenie oskrzeli, nadpobudliwość emocjonalna, wzmożona potliwość, stany podgorączkowe lub gorączka. Przebieg choroby może być także całkowicie bezobjawowy. [7,8]

Jak rozpoznać toksokarozę?

Ze względu na występowanie nieswoistego obrazu choroby rozpoznanie toksokarozy jest trudne i musi zostać potwierdzone na podstawie stwierdzonych objawów klinicznych i odchylenia w badaniach laboratoryjnych (eozynofilia, podwyższony poziom przeciwciał klasy IgE, niedokrwistość), które wskazują na obecność aktywnej helmintozy. W diagnostyce stosuje się czuły test immunoenzymatyczny ELISA i/lub Western blot z wydalniczo-wydzielniczym antygenem larw Toxocara. [6]

Najczęstsze objawy i powikłania toksokarozy ocznej to zez i jaskra, rzadziej występuje zaćma i ograniczenie pola widzenia [2]. Najcięższa postać oczna może prowadzić do jednostronnej ślepoty, dlatego też w każdym przypadku rozpoznania choroby bezwzględnie należy wykonać badanie dna oka [6].

Jak leczyć toksokarozę?

Leczenie toksokarozy polega na podawaniu albendazolu lub dietylokarbamazyny. Ze względu na lokalizację larw Toxacara sp. wewnątrz tkanek, skuteczność leczenia jest niepewna i wymaga leczenia specjalistycznego w ośrodku referencyjnym. [3]

Glistnica (Askarioza)

Glista ludzka jest nicieniem pasożytującym w jelicie cienkim człowieka. Osobnik dorosły osiąga długość 15-35 cm i dziennie składa do 200 tysięcy jaj, które z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz. Jest to największy robak obły jelita cienkiego. Człowiek jest jego jedynym gospodarzem [3,9]. Szacuje się, że glista ludzka to najbardziej rozpowszechnione schorzenie pasożytnicze na świecie, szczególnie w regionach tropikalnych [10]. 

Źródła zarażenia

Źródłem zakażenia są pokarmy skażone jajami glist (nieumyte, surowe warzywa i owoce) oraz ziemia. Szczególnie narażone są dzieci, które wkładają palce do buzi, przejawiają zachowania geofagii bądź nie zachowują należytej higieny po zabawie w piaskownicy lub zabawach w ogrodzie. Jaja zaraz po złożeniu nie stanowią niebezpieczeństwa dla człowieka, dlatego niemożliwe są samozakażenia, czy zarażenia przez styczność z chorym. Do rozwoju potrzebują tlenu i temperatury około 25 stopni przez okres 3 tygodni [2,3]. Wtedy stają się odporne na czynniki środowiskowe oraz środki dezynfekcyjne i przez wiele lat zachowują inwazyjność. Dorosły pasożyt żyje w jelicie przez 1-2 lata. [3]

Objawy zarażenia glistą ludzką

Objawy zależą od fazy cyklu rozwojowego i masywności zarażenia. Mogą występować gorączka, bóle w klatce piersiowej, objawy alergiczne: schorzenia atopowe skóry, obrzęki twarzy i rąk, zapalenie spojówek, łzawienie czy suchy kaszel. Ponadto problemy ze snem, niespokojny sen i nadmierna pobudliwość nerwowa. U dzieci mogą występować objawy ze strony przewodu pokarmowego: brak łaknienia, bóle brzucha, wzdęcia, nudności, wymioty, objawy niedożywienia, co w konsekwencji może prowadzić do niedoborów pokarmowych przede wszystkim witaminy A, białek i laktozy. Badania pokazują również, że dzieci dotknięte glistnicą rozwijają się słabiej pod względem fizycznym i umysłowym. Do rzadkich powikłań należą: kolka żółciowa, niedrożność przewodu pokarmowego i perforacja ściany jelita z zapaleniem otrzewnej. [2]

Jak rozpoznać zarażenie glistą ludzką

Podstawą rozpoznania jest badanie kału na obecność dorosłych osobników lub jaj. Rekomenduje się kilkukrotne powtórzenie badań w odstępach parodniowych. Badania dodatkowe pomocne w ustaleniu rozpoznania to: eozynofilia, zdjęcie RTG jamy brzusznej z kontrastem (masywne zarażenia), USG jamy brzusznej (glistnica dróg żółciowych)i RTG klatki piersiowej w fazie płucnej glistnicy. [2]

Leczenie

W glistnicy stosuje się leczenie zachowawcze antyhelmintykami (albendazol, mybendazol, pyrantel)[9].

Owsica (owsiki)

Owsica spowodowana zarażeniem owsikiem jest najczęstszą robaczycą w Polsce. Co więcej, szacuje się, że ponad 30 procent dzieci na świecie jest zarażonych owsicą. Owsik to pasożyt jelita grubego, rzadziej, ale może również zasiedlać drogi rodne. Postać dojrzała ma długość ok. 1 cm. Szczyt zarażeń przypada na wiek 5-14 lat. Najbardziej narażone są dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, szczególnie też przebywające w dużych skupiskach (przedszkola, żłobki, internaty, zakłady opiekuńcze) skupiskach. (3,9,10]

Źródła zarażenia

Człowiek jest jedynym żywicielem tego pasożyta i jedynym źródłem zakażenia. Ze względu na zamknięcie cyklu rozwojowego w jednym żywicielu możliwe są zarażenia rodzinne. U dzieci dochodzi często do samozakażenia poprzez przenoszenie jaj pasożyta na rękach z okolicy odbytu do ust. Do zarażenia dochodzi zwykle drogą fekalno-oralną, poprzez brudne ręce, ubrania, pościel, naczynia czy kurz. [3,10]

Objawy

Objawy owsicy to wzmożony niepokój, nadpobudliwość, zaburzenia snu i bezsenność, a szczególnie świąd odbytu nasilający się w nocy lub rano z następczymi zmianami wypryskowymi w tej okolicy. Rzadko, w przypadku bardziej masowych infekcji następuje utrata wagi, infekcja dróg moczowych czy zapalenie wyrostka robaczkowego. [2,9,10]

Jak rozpoznać owsicę?

Rozpoznanie ustala się po stwierdzeniu dorosłych osobników lub jaj w okolicy odbytu, lub sromu. Stosunkowo rzadko udaje się znaleźć jaja tego pasożyta w kale (wykryto je u 5% badanych) dlatego wykrycia jego obecności stosuje się wymazy z okolic odbytu za pomocą taśmy celofanowej, użytej zaraz po przebudzeniu [9,11]

Leczenie

Choroba zwykle ustępuje samoistnie w ciągu 4-6 tygodni, gdyż w organizmie człowieka nie dochodzi do rozmnażania owsików, przy braku samozakażenia owsiki zdychają ze starości. Leczenie obejmuje podawanie:

1) albendazolu

2) mebendazolu 

3) pyrantelu

Lamblioza (gardioza)

Choroba ta jest wywołana przez pierwotniaka pasożytującego w jelicie cienkim człowieka, rzadziej w drogach żółciowych lub pęcherzyku żółciowym. Pasożyt ten występuje w dwóch formach: trofozoitu i cysty. Cysta jest postacią inwazyjną i może przetrwać w kale kilka tygodni a w środowisku wodnym (baseny, stawy, zbiorniki wodne) nawet przez kilka miesięcy. Pasożyt ten występuje na całym świecie, szczególnie często u dzieci. [2, 10, 11]

Źródła zarażenia

Główną drogą zakażenia jest droga fekalno-oralna dlatego też najczęściej do zarażenia dochodzi przez picie zanieczyszczonej wody, korzystanie z basenów i zbiorników wodnych skażonych odchodami zwierząt domowych (psy, koty). Najbardziej narażone na zarażenie są małe dzieci, pacjenci z obniżoną odpornością (niedobór IgA), chorzy na mukowiscydozę, imigranci, podróżnicy. Wysoką liczbę zakażeń obserwuje się szczególnie w krajach subtropikalnych i tropikalnych o złych standardach higienicznych. [2] Mniej znanym, udokumentowanym źródłem zarażenia są zwierzęta domowe i hodowlane. W związku z tym przed podjęciem leczenia zaleca się przeprowadzenie szczegółowego wywiadu dotyczącego kontaktu człowieka ze zwierzętami [2,11].

Objawy zarażenia

Objawy pojawiają się po kilku dniach od zarażenia.

Najczęściej występujące to: brak łaknienia, odbijanie, nudności, wzdęcia, biegunki, bóle w nadbrzuszu, rzadziej zaparcia, wymioty, utrata masy ciała. Mogą występować również objawy alergiczne jak wysypki, bóle głowy czy nadmierna senność, związane z wtórną nietolerancją laktozy po zarażeniu. [2, 9,11]

Jak rozpoznać gardiozę

Potwierdzeniem zarażenia jest obecność cyst bądź trofozoitów w kale, treść dwunastniczej bądź materiale z biopsji jelita cienkiego. Badania powinno się wykonać kilkukrotnie co 2-3 dni. Dostępne są również testy immunoenzymatyczne lub immunofluorescencji. [2,11]

Leczenie

W leczeniu lambliozy stosuje się głównie metronidazol i tinidazol. Nawroty choroby mogą wynikać z oporności na leki. Przypadki oporne na leczenie zaleca się skonsultować z lekarzem specjalistą chorób zakaźnych. [3,10]

Podsumowanie

Niezmiernie ważna jest przy podejrzeniu chorób pasożytniczych konsultacja u lekarza pediatry. Objawy takie jak bruksizm (zgrzytanie zębami), kaszel czy przewlekła eozynofilia nie są objawami charakterystycznymi dla chorób pasożytniczych i wymagają poszerzonej diagnostyki różnicujące obejmującej alergie. Wśród rodziców panują błędne przekonania o braku skuteczności leczenia farmakologicznego. W konsekwencji sięgają oni po nowe, niezarejestrowane i niezweryfikowane metody leczenia np. chińskie zioła. Są on nieskuteczne, co więcej mogą mieć szkodliwy wpływ na organizm dziecka. Dezinformacja dotyczy równie diagnostyki. Laboratoria diagnostyczne mają w swojej ofercie niezwalidowane badania, które dają często wyniki fałszywie dodatnie i powodują nadrozpoznawalność chorób pasożytniczych. [3]

Chcąc uchronić swoje dziecko przed zarażeniem pasożytami, pamiętajmy przede wszystkim o zachowaniu higieny. Przed egzotyczną podróżą z małym dzieckiem, czy niemowlęciem warto skonsultować się z pediatrą lub specjalistą medycyny podróży w celu przygotowania i zaplanowania działań profilaktycznych.

Bibliografia:

1. Hadaś E., Derda M., Pasożyty -zagrożenie nadal aktualne, Probl Hig Epidemiol 2014, 95(1): 6-13
2. Jasonek J., Szenbron L., Kuchar E., Praktyczne aspekty rozpoznawania i leczenia najczęstszych chorób pasożytniczych, Family Medicine&Primary Care Review 2008, 10, 3: 887-892
3. Własienko A., Kuchar E., Diagnostyka, leczenie i profilaktyka najczęstszych chorób pasożytniczych u dzieci – problemy współczesnego pediatry i specjalisty medycyny rodzinnej, Lekarz POZ 2/2017
4. https://www.cdc.gov/parasites/about.html
5. Korzeniewski K., Inwazje pasożytami jelitowymi w środowisku dziecięcym Warszawy, Family Medicine&Primary Care Review 2016; 18, 2: 132-137
6. Gawor J., Borecka A. Dobosz S., Marczyńska M. Żarnowska-Prymek A., Trzebicka A., Juszko J., Toksokaroza -niebezpieczna choroba odzwierzęca epidemiologia, klinika, diagnostyka i zagrożenia dla dzieci, Życie weterynaryjne 2008,83 (8)
7. Gawor J., Borecka A. Dobosz S., Marczyńska M. Żarnowska-Prymek A., Trzebicka A., Juszko J., Toksokaroza u dzieci-trudny problem kliniczny,
8. Despomnier D., Toxocariasis: clinical aspects, epidemiology, medical ecology, and molecular aspects, Clin Microbiol Rev 2003;16:265-72.
9. Pawłowski Z., Stefaniak J., Parazytologia kliniczna w ujęciu interdyscyplinarnym, Wydawnictwo lekarskie PZWL 2004
10. Massara C., Enk M., Treatament options in the management of Ascaris lumbricoides, Expert Opin Pharmacother 2004 March; 5(3) 529-539
11. Kucik CJ., Martin GL, Sortorr BV., Common Intestinal Parasites, Am Fam Physician 2004; 169(5): 1161