Zespół policystycznych jajników (PCOS) to powszechne zaburzenie hormonalne u kobiet w wieku rozrodczym. Najczęściej objawia się problemami z owulacją oraz towarzyszącymi lękiem, depresją i niską samooceną [1]. Pomimo tego, możliwość zajścia w ciążę jest realna [1]. Czy PCOS jest powiązane z nadwagą? Jeśli tak, jak radzić sobie z tym problemem? Odpowiedzi znajdziesz w artykule.
Wzrost masy ciała u kobiet z PCOS — wyniki badań naukowych
Nadwaga lub otyłość dotyka około 50-80% kobiet z PCOS, choć problem może wystąpić także u kobiet z prawidłową masą ciała [1,2]. Choroba ta zwiększa ryzyko depresji i może utrudniać zdrowe odżywianie. Z kolei diagnoza PCOS może zachęcić do zdrowej diety, co przynosi korzyści w objawach [3].
Badacze sprawdzili, jak zmieni się masa ciała kobiet zdrowych oraz z zespołem policystycznych jajników na przestrzeni ponad 19 lat. Obserwowali ponad 14 000 pacjentek. Wykazali, że już na początku badania przeciętna masa ciała w grupie kobiet z PCOS była wyższa. Jej przyrost w czasie trwania obserwacji był istotnie większy niż u kobiet zdrowych. Średnio był wyższy o 0,26 kg na rok, a łącznie po 19 latach większy o 4,62 kg) [3]. Nie było to jedyne badanie potwierdzające związek pomiędzy nadmierną masą ciała, jej przyrostem lub wskaźnikiem BMI a występowaniem PCOS.
W innym badaniu na grupie ok. 1750 kobiet zaobserwowano, że pacjentki z PCOS w każdym momencie obserwacji miały średnio wyższą masę ciała od kobiet zdrowych. Występowało też u nich szybsze tempo przyrostu masy ciała między 14. a 31. rokiem życia (lecz nie w latach późniejszych). U kobiet z PCOS istotnie wyższe niż u uczestniczek zdrowych były stężenia insuliny, wolnych androgenów i trójglicerydów we krwi [4].
Potencjalne mechanizmy sprzyjające przyrostowi masy ciała u kobiet z PCOS
Odpowiedź na pytanie, dlaczego kobiety z PCOS mają większą skłonność do tycia niż osoby zdrowe, wciąż nie jest jednoznaczna. Sugerowane przez badaczy przyczyny to między innymi:
- Współistniejąca insulinooporność wraz z możliwymi zaburzeniami w podziale i rozmieszczeniu adipocytów. Adipocyty to komórki tkanki tłuszczowej.
- Hiperandrogenizm, któremu sprzyja hiperinsulinemia i insulinooporność.
- Nieznane jeszcze dysregulacje apetytu, takie jak wpływ na poziom greliny i cholecystokininy, a także zmiany w tempie metabolizmu i termogenezie poposiłkowej, mogą również odgrywać istotną rolę.
Ostatnie pojęcie oznacza wykorzystanie energii przez organizm w wyniku spożycia posiłku. Przeznaczana jest ona na trawienie pokarmu, wchłanianie składników odżywczych czy ich transport we krwi.
Co istotne, w badaniach naukowych dotyczących kobiet z PCOS zauważono tendencje prowadzące do nadwagi i otyłości także u osób zdrowych. Szczegóły na ten temat znajdują się w dalszej części artykułu.
Nasilanie objawów PCOS z powodu otyłości
W różnych badaniach potwierdzono już, że wraz ze wzrostem masy ciała ponad normę rośnie częstość występowania nieregularnych cykli miesiączkowych. Nieprawidłowości spowodowane nadwagą i otyłością to na przykład brak owulacji. Obserwowane zależności są istotne statystycznie [2].
Zaostrzenie objawów PCOS, w tym braku owulacji, jest głównie spowodowane otyłością brzuszną, która najczęściej wiąże się z insulinoopornością i nadprodukcją androgenów. Ten typ otyłości wiąże się również z wytwarzaniem przez adipocyty substancji, które sprzyjają występowaniu insulinooporności. Może ona jednak pojawiać się również u kobiet o prawidłowej masie ciała. Niezależnie od przyczyny wskazuje się ją jako potencjalny czynnik prowadzący do PCOS [2].
W jednym z badań porównano, jak otyłość pacjentek wpływa na zaostrzenie objawów PCOS w porównaniu z kobietami bez otyłości (również mającymi zespół policystycznych jajników). Wykazano, że u kobiet otyłych częściej występowało zbyt rzadkie miesiączkowanie, hiperandrogenizm, a także IO czy nadmierne stężenia cholesterolu, trójglicerydów i CRP (parametr stanu zapalnego) [2].
Badanie przeprowadzone na myszach wykazało, że mimo utrzymującego się wysokiego poziomu insuliny we krwi, jajniki oraz przysadka mózgowa nie wykazały oporności na insulinę, w przeciwieństwie do innych tkanek. Efektem tego była wzmożona produkcja androgenów przez jajniki [2].
Korzyści ze znormalizowania masy ciała w przebiegu zespołu policystycznych jajników
Hiperandrogenizm, czyli nadmiar androgenów jak testosteron we krwi, jest jednym z problemów PCOS. Utrata 2-5% masy ciała może obniżyć poziom wolnego testosteronu o 21%. Hiperandrogenizm zwiększa insulinooporność, podnosi stężenie hormonu luteinizującego (LH) i powoduje przechodzenie wielu pęcherzyków jajnikowych do przedantralnego i dalszych.
W wyniku znormalizowania masy ciała może również wzrosnąć stężenie SHBG (globuliny wiążącej hormony płciowe). Jest to zjawiskiem korzystnym i według niektórych badań umożliwia zmniejszenie nasilenia hirsutyzmu (nadmiernego owłosienia). Interwencje dietetyczne pozwalają również na przywrócenie owulacji u około połowy kobiet, co według badań skutkowało uzyskaniem ciąży u 11% pacjentek [1]. Innym zjawiskiem bardzo często towarzyszącym PCOS jest wspomniana już insulinooporność. Utrata nadmiernej masy ciała poprzez odpowiednio dobraną dietę i aktywność fizyczną umożliwia znaczną jej redukcję lub nawet wycofanie.
Nie tylko dieta. Strategie utrzymania masy ciała na odpowiednim poziomie
W opisanym już wyżej badaniu [3] sprawdzano, jakie czynniki mają związek z przyrostem masy ciała zarówno u kobiet zdrowych, jak i z PCOS. Wykazano, że występował on w przypadku wartości energetycznej diety, czasu spędzanego w pozycji siedzącej i stresu. Odwrotnie związane ze zwiększaniem masy ciała były odpowiednia podaż błonnika i aktywność fizyczna. Co ważne, czynniki te dotyczyły opisanych zależności zarówno w grupie kobiet zdrowych, jak i pacjentek z PCOS, choć według niektórych badań nasilenie czynników negatywnie wpływających na masę ciała jest większe u kobiet z zespołem policystycznych jajników. Pokazuje to, że choć kobiety cierpiące na to schorzenie są bardziej narażone na przyrost masy ciała, prowadzą do tego często te same zachowania, co u kobiet zdrowych.
Aktywność fizyczna
Nie jest zaskoczeniem, że aby zachować odpowiednią masę ciała przy PCOS, należy przestrzegać ogólnych zasad zdrowego stylu życia. Pierwszym elementem jest aktywność fizyczna. Niezależnie od nasilenia insulinooporności, jest ono zmniejszanie dzięki ćwiczeniom. Aktywność zmniejsza też ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, na które kobiety z PCOS są narażone bardziej niż zdrowe. Wysiłek fizyczny rzecz jasna zwiększa też wydatek energetyczny, co pozwala wygenerować deficyt energetyczny i zmniejszyć masę ciała.
Zdrowe odżywianie
Drugim niezbędnym elementem jest właściwy sposób odżywiania, który nie będzie traktowany jak „chwilowy zryw”, ale stopniowo i długofalowo wprowadzane zmiany. Dieta powinna być oparta o uznany za najzdrowszy na świecie śródziemnomorski model żywienia. W praktyce oznacza to duże ilości świeżych warzyw i owoców, pełnoziarniste produkty zbożowe, dobrej jakości tłuszcze (oliwa z oliwek, olej rzepakowy i lniany), korzystanie z mięsa z umiarem i wybór chudych części drobiu, korzystanie z produktów mlecznych takich jak jogurty czy chude sery, dodatek orzechów i pestek (w umiarkowanych ilościach), jedzenie świeżych ryb i nasion roślin strączkowych, korzystanie z różnorodnych ziół. Dopuszcza się również spożywanie jaj w rozsądnych ilościach. Głównym napojem powinna być woda. Należy ograniczyć spożycie mięsa czerwonego, słodyczy, napojów gazowanych i alkoholu.
Wartość i struktura energetyczna diety
Wartość energetyczna powinna być dobrana indywidualnie i nigdy nie być niższa od podstawowej przemiany materii. W celu utraty masy ciała stosuje się zwykle deficyt energetyczny rzędu 500-1000 kcal dziennie. Struktura energetyczna podczas redukcji masy ciała u osoby z PCOS i insulinoopornością powinna wyglądać następująco:
- białko 20-25%,
- węglowodany 45-50%,
- tłuszcze 25-40% energii.
Ważne, aby energia w ramach spożycia tłuszczów pochodziła głównie z jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (oliwa, olej rzepakowy, orzechy laskowe, pistacje, migdały) i kwasów omega-3 (olej rzepakowy i lniany, siemię lniane, chia, orzechy włoskie, tłuste ryby morskie).
Sen, zdrowie psychiczne, leki
Trzecim ważnym elementem stylu życia jest odpowiednia jakość snu. Przy zakłóceniach w tym obszarze dochodzi do nieprawidłowości nawet u osób zdrowych. Zaburzony czas i długość snu mogą prowadzić do insulinooporności i tendencji do przyrostu masy ciała.
W jednym z badań wykazano na przykład, że już przy dwutygodniowej interwencji można zaobserwować różnice wynikające z wydłużenia czasu snu. Zwiększono ją do 7-8 godzin z poniżej 6,5 godzin. Wskaźnik odczuwania apetytu (zwłaszcza na słone i słodkie przekąski) zmniejszył się o 14%, a aktywność w ciągu dnia zwiększyła się o 7% [5].
Warto także pamiętać, że aby być bardziej aktywnym fizycznie i mieć energię na gotowanie zdrowych posiłków, należy się dobrze wysypiać. W innym wypadku po krótkim czasie może zabraknąć sił fizycznych i psychicznych związanych z wprowadzaniem zmian w stylu życia. Zaleca się unikanie używania urządzeń elektronicznych tuż przed snem, aby nie zakłócać uwalniania melatoniny, znanej jako „hormon snu”. Należy zadbać także o zdrowie psychiczne.
Warto również porozmawiać z lekarzem prowadzącym na temat leków wspierających utratę masy ciała. Wskazanie do ich zastosowania występuje u osób otyłych lub z BMI powyżej 27 kg/m2 przy niektórych chorobach współwystępujących i innych czynnikach ryzyka.
PCOS, schorzenia współwystępujące i ich leczenie w kontekście masy ciała
Jednym ze stanów współwystępujących z zespołem policystycznych jajników jest insulinooporność. Pojawia się u ponad 80% pacjentek jako rezultat wpływu zmian hormonalnych na funkcjonowanie komórek odpowiedzialnych za produkcję insuliny. Zwiększa to aktywność komórek beta trzustki [3]. Redukcja masy ciała do wartości prawidłowych skutkuje obniżeniem stężenia glukozy i insuliny, czyli zmniejszeniem nasilenia lub ustąpieniem insulinooporności [1]. Co ważne, insulinooporność może nasilać hiperandrogenizm. Tym bardziej więc warto wpłynąć na nią poprzez odpowiednie odżywianie.
Pacjentki z PCOS bardziej niż kobiety zdrowe narażone są na choroby sercowo-naczyniowe. Są także bardziej podatne na niealkoholową chorobę stłuszczeniową wątroby i cukrzycę typu 2 [5]. Dodatkowym czynnikiem ryzyka wystąpienia tych chorób są nadwaga i otyłość. Tym bardziej warto zadbać o prawidłową masę ciała, która redukuje to ryzyko.
Lekami stosowanymi w przebiegu PCOS są na przykład doustne środki antykoncepcyjne i metformina (w związku z IO). W świetle aktualnych danych naukowych nie ma podstaw, by twierdzić, że utrudniają one utrzymanie masy ciała na właściwym poziomie [6]. Inną substancją stosowaną czasem przy tym schorzeniu jest klomifen. Niezbyt często (<1/100 przypadków) może on powodować zwiększony apetyt.
PCOS może współwystępować z niedoczynnością tarczycy (np. w przebiegu choroby Hashimoto) [8]. Nieleczona niedoczynność tarczycy objawia się między innymi nadmierną masą ciała. Dobrze dobrane leczenie wraz z odpowiednim stylem życia pozwalają na jej zmniejszenie.
Podsumowanie
Nadwaga i otyłość występują u większości kobiet z zespołem policystycznych jajników. PCOS z kolei sprzyja zwiększaniu się masy ciała. Trudno wykazać jednoznacznie, które schorzenie było pierwsze, a które drugie u danej osoby.
Osiągnięcie prawidłowej masy ciała jest kluczowym elementem umożliwiającym łagodzenie lub wycofanie się objawów PCOS. Dotyczy to także stanów, które mu towarzyszą, na przykład insulinooporności.
Należy jednak podkreślić, że chodzi o osiągnięcie prawidłowych wartości, a nie obniżanie tych właściwych. Zbyt niska masa ciała również nie jest korzystna dla zdrowia hormonalnego.
Oprócz modyfikacji stylu życia na korzystniejszy w aspekcie fizycznym (zdrowe odżywianie, sport, sen) nie należy zapominać o zdrowiu psychicznym. Jest ono przecież niezbędne i dla prawidłowego funkcjonowania na co dzień, i do przeprowadzenia procesu zmiany (jaką jest utrata masy ciała i kształtowanie nowych nawyków żywieniowych). W razie trudności natury psychicznej, z którymi zmaga się wiele kobiet z PCOS, warto skorzystać z pomocy psychologa.
- Seń, M., Kunowska, M. (2020). Pozafarmakologiczne metody terapii (dieta i aktywność fizyczna) zespołu policystycznych jajników (PCOS) na podstawie przeglądu literatury. W: M. Wójta-Kempa, I. Wolska-Zogata (red.), Zdrowie kobiet. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 57-76). Wrocław: Wydawnictwo Continuo.
- Rosenberg, S. L. (2019). The Relationship Between PCOS and Obesity: Which Comes First?. The Science Journal of the Lander College of Arts and Sciences, 13(1).
- Awoke, M. A., Earnest, A., Joham, A. E., Hodge, A. M., Teede, H. J., Brown, W. J., Moran, L. J. (2021). Weight gain and lifestyle factors in women with and without polycystic ovary syndrome. Human Reproduction (Oxford, England), 37(1), s. 129–141. https://doi.org/10.1093/humrep/deab239
- Ollila, M. M., Piltonen, T., Puukka, K., Ruokonen, A., Järvelin, M. R., Tapanainen, J. S., Franks, S., Morin-Papunen, L. (2016). Weight Gain and Dyslipidemia in Early Adulthood Associate With Polycystic Ovary Syndrome: Prospective Cohort Study. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 101(2), s. 739–747. https://doi.org/10.1210/jc.2015-3543
- Barber, T. M., Franks, S. (2021). Obesity and polycystic ovary syndrome. Clinical Endocrinology, 95(4), s. 531–541. https://doi.org/10.1111/cen.14421
- Ozgen Saydam, B., Yildiz, B. O. (2021). Weight management strategies for patients with PCOS: current perspectives. Expert Review of Endocrinology & Metabolism, 16(2), s. 49–62. https://doi.org/10.1080/17446651.2021.1896966
- Klomifen – informacje na temat leku pochodzące ze strony Medycyna Praktyczna. Dostęp 13.09.2024: https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=455
- Kruszyńska, A., Słowińska-Srzednicka J., Wycisk, A., Glinicki, P., Podkowska, K., Kapuścińska, R. (2016). High prevalence of autoimmune thyroiditis in Polish PCOS women and its association with insulin resistance. Borgis – Postępy Nauk Medycznych, 12, s. 873-877. https://doi.org/10.5604/08606196.1226635
