Pomiary antropometryczne w dietetyce. Zasady pomiaru i interpretacja

Poradnictwo dietetyczne jest głównym elementem światowych strategii zapobiegania nadwadze i otyłości. Podobnie jak pozostałych przewlekłych chorób niezakaźnych. W celu oceny stanu odżywienia pacjenta stosuje się pomiary antropometryczne.

Prawidłowo przeprowadzone i zinterpretowane pomiary oraz wyliczone na ich podstawie wskaźniki antropometryczne są źródłem wiarygodnych informacji na temat stanu odżywienia pacjenta. Stan odżywienia wynika ze zwyczajowego sposobu żywienia, wchłaniania i wykorzystania składników odżywczych oraz oddziaływania na te procesy czynników patologicznych.

Zwłaszcza gdy zauważalne stają się znamiona braku równowagi pomiędzy ilością spożywanej energii a jej wydatkowaniem. Do najczęściej przeprowadzanych pomiarów należą wzrost, masa ciała oraz obwód talii. Jednak oprócz nich, warto pamiętać o pozostałych pomiarach, które również są pomocne w ocenie stanu zdrowia i stanu odżywienia badanych osób.

Jak prawidłowo wykonać pomiary antropometryczne?

Pomiar wysokości ciała

Wysokość ciała to odległość mierzona jest od podstawy do najwyższego punktu anatomicznego na głowie, zwanego vertex. Podczas wykonywania pomiaru , badany powinien stać tyłem do wzrostomierza w pozycji wyprostowanej. Prawidłowa pozycja to taka, gdy głowa, ramiona, pośladki i pięty dotykają urządzenia. Ręce powinny być ułożone luźno wzdłuż ciała, a głowa ułożona tak, by kanał ucha znajdował się w jednej linii z kością policzkową. Wzrost należy mierzyć bez butów, nakrycia głowy, ozdób we włosach i skomplikowanych fryzur pacjenta [1].

U osób w podeszłym wieku pomiar wzrostu może być utrudniony, ze względu na deformacje kręgosłupa. W takich przypadkach wzrost można oszacować na podstawie innych wymiarów, takich jak wysokość kolan w pozycji siedzącej lub rozpiętość ramion. Współczynnik wylicza się na podstawie gotowych wzorów z uwzględnieniem wieku i płci [4].

Pomiar masy ciała

Wartość masy ciała dostarcza informacji o sumie białek, tkanki tłuszczowej, zawartości wody oraz masy kostnej pacjenta. Po zmianie kompozycji składu ciała wartości masy ciała może pozostać taka sama jak wartość wyjściowa. Masa ciała powinna być mierzona za pomocą standaryzowanej wagi. Pacjent, na czas pomiaru proszony jest o pozostanie w pozycji wyprostowanej na środku urządzenia, patrzył przed siebie, rozkładając ciężar ciała równomiernie na obie nogi [4, 1].

Pomiar obwodu talii

Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) pomiar obwodu talii należy wykonać następująco: po kilku naturalnych oddechach pacjenta, w pozycji równoległej do poziomu podłogi, w połowie odległości pomiędzy dolną krawędzią ostatniego łuku żebrowego a wierzchołkiem grzebienia biodrowego. Badany powinien stać wyprostowany, ze złączonymi stopami, rozkładając równomiernie ciężar ciała na obie nogi [2,4]. W praktyce sam pomiar obwodu talii służy odzwierciedleniu otłuszczenia wewnątrz jamy brzusznej. Według interpretacji WHO wartości obwodu talii nie powinny przekraczać 80 cm u kobiet i 94 cm u mężczyzn. Wartości wyższe wskazują na otyłość brzuszną, która wiąże się z dużym ryzykiem powikłań metabolicznych. Natomiast wartości większe niż 88 cm u kobiet i 102 cm u mężczyzn wskazują na otyłość z bardzo dużym ryzykiem powikłań metabolicznych [2]. Zgodnie ze stanowiskiem National Heart, Lung, and Blood Institute nie ma potrzeby pomiaru obwodu talii u osób ze wskaźnikiem masy ciała (Body Mass Index – BMI) ≥35 kg/m2, ponieważ niewiele wówczas wnosi do mocy prognostycznej klasyfikacji powikłań otyłości [3].

Pomiar obwodu bioder

Według zaleceń WHO pomiar obwodu bioder należy dokonywać wokół największej wypukłości pośladków poniżej talerzy biodrowych, w kierunku równoległym do podłogi. Pacjent, podobnie jak podczas mierzenia obwodu talii, powinien stać wyprostowany, ze złączonymi stopami, rozkładając równomiernie ciężar ciała na obie nogi. Wartość obwodu bioder wraz z wartością obwodu talii mogą posłużyć do oceny ryzyka chorób związanych z typem otyłości [2].

Pomiar obwodu ramienia

Pomiar obwodu ramienia wykonuje się na lewym ramieniu, w najszerszym miejscu, prostopadle do osi pionowej. Ręka powinna być rozluźniona, wyprostowana i lekko odchylona od tułowia. Wynik należy zapisać z dokładnością do 0,1 cm. Wykonany pomiar pozwala na wstępne określenie masy mięśniowej oraz tkanki tłuszczowej ramienia [4].

Wskaźniki pochodne

Na podstawie omówionych powyżej pomiarów można wyliczyć pochodne wskaźniki, których interpretacja pozwala ocenić stan odżywienia pacjenta. Do najpopularniejszych wskaźników należą: wskaźnik masy ciała (BMI), stosunek obwodu talii do bioder (WHR) oraz stosunek obwodu talii do wysokości ciała (WhtR).

Wskaźnik masy ciała (BMI)

Wskaźnik masy ciała,  początkowo zwany również wskaźnikiem Queteleta, jest prostym parametrem powszechnie stosowanym w klasyfikacji masy ciała osób dorosłych. Jego wartość uzyskuje się poprzez przeliczenie ilorazu masy ciała do kwadratu wysokości ciała wyrażonej w metrach (kg/m2). Wskaźnik informuje o stanie odżywienia i związanym z tym ryzykiem chorób czy zgonów. Zwiększone ryzyko powikłań występuje przy skrajnych niskich (<16 kg/m2) lub wysokich wartościach ( ≥30 kg/m2 ) związanych z niedożywieniem lub otyłością. Na ryzyko powikłań związanych z nadmierną masą ciała wpływa wiele czynników. Należą do nich m.in. dieta, poziom aktywności fizycznej, wiek, płeć, stan fizjologiczny. Należy o nich pamiętać przy interpretacji wartości BMI [4].

Wartość BMI [kg/m2]	Interpretacja
<16,00	III stopień szczupłości (poważnie zwiększone ryzyko rozwoju innych klinicznych schorzeń)
16,00–16,99	II stopień szczupłości (umiarkowanie zwiększone ryzyko)
17,00–18,49	I stopień szczupłości (niewiele zwiększone ryzyko)
18,50–24,99	zakres normy (najmniejsze ryzyko rozwoju chorób niezakaźnych)
25,00–29,99	nadwaga (stan przedotyłościowy, nieznacznie zwiększone ryzyko rozwoju chorób niezakaźnych)
30,00–34,99	I stopień otyłości (umiarkowanie zwiększone ryzyko)
35,00–39,99	II stopień otyłości (poważnie zwiększone ryzyko)
≥40,00	III stopień otyłości (bardzo poważnie zwiększone ryzyko)

Wskaźnik masy ciała (BMI) jest przydatnym narzędziem do wstępnej oceny stanu odżywienia pacjentów. Określa on ryzyko zdrowotne wynikające z nadmiernej masy ciała. Mankamentem tego wskaźnika jest to, że nie uwzględnia on dystrybucji tkanki tłuszczowej czy fizjologicznych wahań masy ciała. Nie uwzględnia ponadto procentowego udziału tkanki mięśniowej i kostnej zależnych od typu budowy organizmu. BMI nie uwzględnia także informacji o wieku, płci, poziomu wytrenowania oraz typu sylwetki, co czasami może prowadzić do błędnych interpretacji.

Stosowanie klasyfikacji BMI zalecanej przez WHO nie sprawdza się u osób starszych, kobiet w ciąży, dzieci oraz osób dializowanych (ze względu na wysoką zawartość wody w organizmie). W przypadku tych grup populacyjnych w ocenie stanu odżywienia stosuje się inne metody antropometryczne, biochemiczne lub wskaźniki odniesienia. U osób starszych (szczególnie zagrożonych osteoporozą i deformacjami układu kostnego) stosuje się inną interpretację wskaźnika BMI. Wśród seniorów, dokonywane są także szacunkowe pomiary wzrostu oraz masy ciała na podstawie wzorów uwzględniających zmienne czynniki, takie jak płeć, wiek, grubość fałdów skórno-tłuszczowych, obwód ramienia, wysokość kolan w pozycji siedzącej [4].

Wskaźnik WHR

Wskaźnik WHR informuje o dystrybucji tkanki tłuszczowej w organizmie. Oblicza się go, dzieląc obwód talii wyrażony w centymetrach przez obwód bioder (w cm). U kobiet wartości równe lub większe niż 0,85 świadczą o otyłości brzusznej, a mniejsze niż 0,85 – o otyłości udowo-pośladkowej. U mężczyzn wartość punktu odcięcia dla tego wskaźnika wynosi 0,9. Otyłość brzuszna zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, chorób metaboliczny oraz niektórych nowotworów. Typ otyłości, udowo-pośladkowy związany jest z większym ryzykiem żylaków oraz chorób zwyrodnieniowych stawów. Według stanowiska WHO pomiar obwodu talii jest praktyczny i dokładniejszy w ocenie zawartości tłuszczu brzusznego i ryzyka zdrowotnego związanego z otyłością brzuszną niż WHR [2,4].

Wskaźnik WHtR

Wskaźnik ten oblicza się, dzieląc obwód talii (w cm) przez wysokość ciała (w cm). Podobnie jak obwód talii ma silny związek z zawartością tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha mierzonej za pomocą metod obrazowych. Wartości ≥ 0,5 wskazują na zwiększone ryzyko chorób układu krążenia oraz cukrzycy. Punkt odcięcia (0,5) dla WHtR jest taki sam dla obu płci, osób z różnych grup etnicznych, a także dzieci i dorosłych. W badaniach podłużnych lepiej obrazuje ryzyko zachorowalności i śmiertelności niż wskaźnik BMI [4].

Wskaźnik (talia+biodra) / wzrost

🔎 Do szybkiego, orientacyjnego pomiaru niepokojącej zawartości tłuszczu w ciele chińscy naukowcy zaproponowali także wskaźnik (talia+biodra)/wzrost. W połączeniu z analizą BMI posłużył do analizy młodych osób z normalną masą ciała. Naukowcy wskazują, że wyniki nie powinny przekraczać 1,032 dla mężczyzn i 1,047 dla kobiet [6].

Pomiar fałdów skórno-tłuszczowych

W celu oceny stanu odżywienia pacjentów można dokonać pomiarów grubości fałdów skórno-tłuszczowych. Metoda ta sprawdza się u większości grup populacyjnych. W szczególności może stanowić wiarygodną informację na temat odżywienia osób w podeszłym wieku. Jednak jej wadą jest konieczność posiadania specjalistycznego sprzętu oraz kwalifikacji do dokonania pomiarów.

Grubość fałdów skórno-tłuszczowych mierzy się po lewej stronie ciała, za pomocą fałdomierza. W literaturze wyznaczonych jest 3-9 miejsc pomiarowych na ciele, dla których określono wartości referencyjne. Najczęściej pomiarów grubości fałdów skórno-tłuszczowych dokonuje się nad mięśniem trójgłowym ramienia (tricepsem), mięśniem dwugłowym ramienia (bicepsem), pod dolnym kątem łopatki oraz nad grzebieniem kości biodrowej.

Metoda ta polega na umiejętnym podniesieniu tkanki tłuszczowej i skóry, ale nie mięśnia za pomocą fałdomierza. Przyrząd należy przyłożyć na 1 cm pod kątem prostym od wyznaczonego miejsca. Wynik podawany jest w milimetrach, około 2 sekundy później. Zazwyczaj bierze się pod uwagę 2 pierwsze pomiary. W przypadku gdy wynik jest bardziej zróżnicowany, wykonuje się 3 pomiar, a następnie oblicza medianę [4].

Pozostałe metody oceny stanu odżywienia

Oprócz wyżej przedstawionych metod antropometrycznych i pochodnych wskaźników, oceny stanu odżywienia można dokonać z pomocą metod bioimpedancji elektrycznej (BIA) lub metod obrazowych (np. CT, DEXA).  Mogą mieć one zastosowanie jako dodatkowe wskaźniki stanu odżywienia u osób, u których pomiary antropometryczne nie są możliwe, są utrudnione lub ze względu na specyficzny typu budowy ciała, lub pochodzenie (np Inuici) nie można zinterpretować uzyskanych pomiarów na podstawie standardów europejskich/WHO.

Nieinwazyjne badanie BIA opiera się na zasadzie przewodnictwa elektrycznego. Za pomocą tego badania ocenia się zawartość tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała. Bioimpedancja wykorzystuje różnice elektrycznej oporności tkanek ciała. Z kolei DEXA i CT, należące do metod obrazowych, opierają się na ocenie składu ciała przy użyciu projekcji promenowania rentgenowskiego. Umożliwiają ocenę regionalnego, jak i całościowego składu ciała [5].

Podsumowanie

Odpowiednia ocena stanu odżywienia pacjenta pomaga indywidualnie dobrać zalecenia żywieniowe. Indywidualnie dobrana dieta może wpłynąć na lepszą kontrolę masy ciała pacjenta. Jednocześnie zmniejszy ryzyko powikłań nadwagi i otyłości oraz niedożywienia.

Pomiary antropometryczne posiadają wiele zalet. Są proste, nieinwazyjne, umożliwiają odniesienie wyników do krajowych i międzynarodowych norm. Regularnie wykonywane pozwalają monitorować masę ciała i stan odżywienia pacjenta bez konieczności użycia skomplikowanego sprzętu.

Wiedza na temat wskaźników antropometrycznych i ich pochodnych wciąż ewoluuje. Ma to związek z dużym zainteresowaniem naukowców metabolizmem tkanki tłuszczowej, jej rozmieszczeniem oraz powiązaniem z występowaniem przewlekłych chorób niezakaźnych na świecie.

Źródła:

1. National Health and Nutrition Examination Survey. Anthropometry Procedures Manual. (2007). https://www.cdc.gov/nchs/data/nhanes/nhanes_07_08/manual_an.pdf
2. World Health Organizations. (2008, December). Waist Circumference and Waist-Hip Ratio Report of a WHO Expert Consultation. https://www.who.int/publications-detail-redirect/9789241501491
3. National Heart, Lung, and Blood Institute. (2000). The Practical Guide Identification, Evaluation, and Treatment of Overweight and Obesity in Adults. https://www.nhlbi.nih.gov/files/docs/guidelines/prctgd_c.pdf
4. Brończyk-Puzoń, A., Koszowska, A., & Bieniek, J. (2018). Basic anthropometric measurements and derived ratios in dietary counseling: Part one. Nursing and Public Health, 8(3), 217–222
5. Kuriyan, R. (2018). Body composition techniques. Indian Journal of Medical Research, 148(5), 648.
6. Zhu, Y., Maruyama, H., Onoda, K., Zhou, Y., Huang, Q., Hu, C., Ye, Z., Li, B., & Wang, Z. (2022). Body mass index combined with (waist + hip)/height accurately screened for normal-weight obesity in Chinese young adults. Nutrition (Burbank, Los Angeles County, Calif.), 108, 111939. Advance online publication. https://doi.org/10.1016/j.nut.2022.111939

• Data pierwotnej publikacji: 2.12.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 28.01.2023