Sarkoidoza a dieta. Co można jeść, a czego lepiej unikać?

Sarkoidoza to choroba autoimmunologiczna i zapalna, z którą można walczyć za pomocą odpowiedniej farmakologii oraz diety dopasowanej do indywidualnych potrzeb i stanu zdrowia.

Czym jest sarkoidoza?

Sarkoidoza jest chorobą charakteryzującą się walką z własnym organizmem. Układ odpornościowy nie jest zdolny do prawidłowego reagowania na własne antygeny. Poprzez niewłaściwą pracę układu immunologicznego oraz występowanie stanu zapalnego dochodzi do tworzenia ziarniaków (skupisk komórek zapalnych) w narządach zajętych chorobą. Obecność ziarniaków stanowi podstawę do rozpoznania choroby i rozpoczęcia leczenia.

Sarkoidoza – przyczyny

Przyczyny występowania sarkoidozy nie są oczywiste. Zachorowaniu sprzyja antygen, który jeśli znajdzie się w organizmie osoby z predyspozycją genetyczną do zachorowania na sarkoidozę, to gromadząc się w tkance o bogatym utkaniu limfatycznym, doprowadzi do tworzenia skupisk ziarniaków.

Sarkoidoza może zająć jeden lub kilka narządów. Najczęściej atakowanymi miejscami są płuca i węzły chłonne. Powodem jest ich bogate utkanie limfatyczne. Oprócz wyżej wymienionych sarkoidoza może też zająć wątrobę, skórę, oczy, serce, układ nerwowy, kości i ślinianki. Objawy, jakie towarzyszą chorobie, są zależne od narządu, którego dotyczy choroba.

Sarkoidoza – objawy

Część chorych obserwuje objawy ogólne, które nie skupiają się na zajętym narządzie. Do objawów ogólnych należą: osłabienie, zmęczenie w środku dnia bez powodu, zmniejszony apetyt, zaburzenia masy ciała (zarówno utrata masy ciała, jak i przybieranie na wadze) i stan podgorączkowy.

Gdy choroba znacząco zajęła narząd, to dochodzi do występowania objawów związanych z funkcjonowaniem konkretnego organu:

• Płuca – kaszel, duszności, ból w klatce piersiowej
• Węzły chłonne – powiększenie węzłów chłonnych
• Wątroba – wyraźne powiększenie narządu
• Skóra – spore i bolesne zaczerwienienia poniżej kolan
• Oczy – częstsze stany zapalne oczu
• Serce – uczucie nieprawidłowej pracy serca, kołatania, duszność, obrzęki
• Układ nerwowy – ból głowy, nudności, wymioty
• Kości – ból stawów i kości
• Ślinianki – bolesne powiększenie gruczołu

Z objawami zarówno ogólnymi jak i tymi dotyczącymi konkretnego narządu można sobie radzić za pomocą odpowiedniej farmakoterapii i dietoterapii.

Sarkoidoza – dieta

Obecnie nie istnieje wiele publikacji na temat dietoterapii sarkoidozy. Wiemy jednak, że sarkoidoza to choroba autoimmunologiczna i zapalna dotycząca konkretnego narządu wewnętrznego. Zalecenia dietetyczne w innych chorobach autoimmunologicznych i zapalnych są doskonale znane w związku z czym w dietoterapii sarkoidozy proponuje się stosowanie diety przeciwzapalnej, opartej na protokole autoimmunologicznym z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i stanu zdrowia chorego.

Masa ciała

Objawem choroby jest często brak apetytu i utrata masy ciała. W przypadku niedowagi należy wprowadzić dietę z nadwyżką kaloryczną, która wspomaga dążenie do prawidłowej masy ciała.

Jeśli choroba przyczynia się do nabierania niechcianej masy ciała (np. przez leczenie kortykosteroidami) to uzasadnione jest wprowadzenie diety z deficytem kalorycznym, dążąc do obniżenia masy ciała.

Osiągnięcie i utrzymanie prawidłowej masy ciała jest integralną częścią dietoterapii sarkoidozy.

Nietolerancje pokarmowe

Chorobom autoimmunologicznym i zapalnym często towarzyszą nietolerancje pokarmowe. Chory powinien obserwować reakcję organizmu na pewne grupy pokarmów i ograniczać lub wykluczać je po zauważeniu niepożądanych objawów np. nasilenia objawów ogólnych. Szczególnie warto zwrócić uwagę na poniższe grupy produktów:

• Jaja
• Surowe warzywa i owoce
• Mleko
• Orzechy
• Warzywa strączkowe
• Zboża

Istotnym jest zastąpienie ograniczanej grupy pokarmów jedzeniem, które będzie stanowić dobre uzupełnienie diety. Sugeruje się nie wykluczać grup pokarmów samodzielnie, z uwagi na ryzyko wystąpienia niedoborów pokarmowych. Wykluczenia pokarmowe powinny być prowadzone pod kontrolą dietetyka.

Ryby

Pacjent z sarkoidozą powinien spożywać tłuste ryby jako podstawowe źródło kwasów tłuszczowych omega-3, które wykazują przeciwzapalne właściwości. Spożywane ryby powinny być najlepiej przygotowywane samodzielnie tzn. – zakup surowej ryby, samodzielnie przyprawienie i samodzielne ugotowanie (np. na parze). Ograniczeniom podlega spożywanie ryb wędzonych, smażonych, grillowanych i marynowanych w słonych przyprawach.

Uwaga! Jeśli występuje potrzeba ograniczenia spożywania witaminy D3 (przez współwystępują hiperkalcemię) to może zajść potrzeba ograniczenia spożycia tłustych ryb. W takim wypadku rozsądnym jest włączenie suplementacji kwasami omega-3.

Obróbka termiczna

Mięso powinno być przygotowywane na parze, gotowane w wodzie lub pieczone w folii do pieczenia. Mocniejsza obróbka termiczna taka jak smażenie czy grillowanie powoduje zmiany w strukturze białka. Mięso jest trudniej trawione, co nie jest pożądane w dietoterapii sarkoidozy.

Jaja warto podawać po ugotowaniu zamiast po usmażeniu. Lepszym będzie ugotowanie jajek na półmiękko niż usmażenie jajecznicy.

Warzywa

Niezmiernie istotne jest dbanie o odpowiednią ilość warzyw w diecie. Każdy wytrawny posiłek powinien zawierać dodatek warzyw. Należy zwrócić uwagę na tolerancję warzyw strączkowych (np. ciecierzyca, fasola) i psiankowatych (np. pomidor, papryka, ziemniaki), bo mogą przyczyniać się do nasileń objawów ogólnych i tych dotyczących zajętego narządu.

Jeśli nie występują przeciwwskazania (współistniejąca hiperkalcemia), należy zwrócić szczególną uwagę na spożywanie warzyw zielonych bogatych w wapń (np. brokuł, jarmuż).

W przypadku występowania nadmiaru wapnia we krwi należy ograniczyć produkty bogate w wapń (np. nabiał, pełnoziarniste produkty zbożowe, ryby z puszki, szprotki, sardynki, makrela, orzechy, migdały, sezam).

Istotnym elementem jest także odpowiednia podaż siarki. Warzywa bogate w ten związek chemiczny to: brukselka, szpinak, cebula, por, czosnek.

W przypadku występowania nasileń objawów żołądkowo-jelitowych po warzywach surowych należy wprowadzić nawyk gotowania ich na parze.

Owoce

Szczególnie w przypadku chorych z małym apetytem istotnym jest regularne jedzenie owoców, najlepiej w formie dodatku do słodkiego posiłku lub soku. Owoce stanowią dobre źródło energii, która będzie sprzyjać nabieraniu masy ciała. Dodatkowo niektóre owoce są dobrym źródłem potasu (np. banan), który może być istotnym elementem dietoterapii sarkoidozy. Niektóre owoce mogą być gorzej tolerowane przez chorych z sarkoidozą (szczególnie owoce ze skórką i małymi pestkami). Warto indywidualnie podejść do rodzajów spożywanych owoców.

Cukier i fastfoody

Podstawową zasadą prowadzenia diety przeciwzapalnej jest ograniczenie spożycia cukru i żywności wysoko przetworzonej. Ograniczeniom podlega: cukier, miód, syrop klonowy, fast foody, słodycze i słone przekąski. Zastępcą cukru, miodu i syropu może być erytrytol lub np. syrop z agawy, który charakteryzuje się mniejszym indeksem glikemicznym niż syrop klonowy. Fast foody, słodkie i słone przekąski należy zastąpić pełnowartościowymi i rozsądnymi przekąskami np. jogurtami z owocami.

Tłuste mięso i nabiał

Tłuszcz zwierzęcy wykazuje zdolności prozapalne. Należy zatem ograniczyć częstotliwość spożywania mięsa czerwonego, wprowadzając częściej chude mięso drobiowe. Należy także ograniczyć tłusty nabiał (np. sery pleśniowe) na rzecz chudego nabiału (np. sera twarogowego). Więcej na temat nabiału i wapnia znajduje się w dalszej części artykułu.

Antyoksydanty

Spożycie produktów antyoksydacyjnych jest wyjątkowo istotne pod względem redukowania stanu zapalnego w zajętym organie. Przeciwutleniacze znajdują się głównie w różnokolorowych warzywach i owocach, zwłaszcza owocach jagodowych, zielonych warzywach liściastych, awokado i w przyprawach (np. w imbirze i kurkumie).

Wapń

Chorzy z sarkoidozą muszą mieć na uwadze możliwość współwystępowania hiperkalcemii, czyli podwyższonego poziomu wapnia we krwi. Szacuje się, że ok. 10% chorych z sarkoidozą boryka się ze zbyt wysokim poziomem wapnia, co ma znaczący wpływ na zalecaną dietę.

Przy sarkoidozie ze współistniejącą hiperkalcemią niezmiernie istotne jest ograniczenie spożycia produktów bogatych w wapń (np. nabiału, pełnoziarnistych produktów zbożowych, sezamu, warzyw strączkowych). Zamiast nich należy spożywać produkty bogate w fosfor, gdyż sprzyjają wydalaniu wapnia z organizmu. Należy także ograniczyć picie wody mineralnej, która jest bogata w wapń, zastępując ją wodą źródlaną o niskiej zawartości wapnia.

Ograniczenie wapnia w diecie należy kontynuować do uzyskania prawidłowego stężenia wapnia we krwi. Skutecznym jest dokładne monitorowanie ilości wapnia w diecie w celu ustalenia podaży, która przyczynia się do uzyskania i utrzymania prawidłowego stężenia wapnia we krwi.

Uwaga! Zbyt długie ograniczanie wapnia w diecie może mieć negatywny wpływ na zdrowie układu kostno-stawowego. Ograniczenia pokarmowe należy prowadzić pod kontrolą dietetyka.

Witamina D3

Przy współistniejącej hiperkalcemii istotne jest ograniczenie spożycia produktów bogatych w witaminę D, która sprzyja utrzymaniu wysokiego poziomu wapnia we krwi. W tym wypadku ograniczeniom podlegają głównie ryby, niektóre tłuszcze roślinne i wątróbka.

Należy pamiętać, że zbyt niskie stężenie witaminy D we krwi będzie przyczyniać się do nasilenia objawów np. zmęczenia, niechęci do pracy i rozkojarzenia. Dlatego istotne jest ciągłe monitorowania wyników badań i wprowadzanie potrzebnych zmian w diecie i/lub suplementacji.

Przy braku współistniejącej hiperkalcemii warto dbać o wysoki poziom witaminy D, spożywając tłuste ryby (np. makrelę i śledzia). W okresach jesienno-zimowych warto także zastanowić się nad wprowadzeniem suplementacji witaminą D z racji na niską dostępność promieni słonecznych, które umożliwiają syntezę witaminy D w naszym organizmie.

Witamina K wspomaga działanie witaminy D. Dodatkowo jest aktywatorem transporterów wapnia do kości. Suplementacja witaminą K jest zatem idealnym uzupełnieniem suplementacji witaminy D i diety, w której nie ogranicza się podaży wapnia.

Nawodnienie

Regularne picie płynów w ciągu dnia jest istotną częścią zmiany nawyków zdrowotnych. Spożywanie minimum 1,5-2L wody dziennie uznaje się za optymalne. Należy zwracać uwagę na ilość wapnia w spożywanej wodzie przy współistniejącej hiperkalcemii.

Sarkoidoza – leczenie

Poza wspomaganiem leczenia dietą, sarkoidoza może wymagać leczenia farmakologicznego. Niektóre stadia choroby charakteryzują się jednak samoistną remisją w ciągu 2 lat i wprowadzanie farmakologii nie jest obowiązkowe. Decyduje o tym lekarz. W przypadku ostrego przebiegu choroby także może dochodzić do cofania się choroby bez leczenia. Są jednak przypadki, w których wymagane jest leczenie glikokortykosteroidami. W przeciwnym razie dochodzi do postępowania choroby i upośledzenia czynności zajętych narządów. Może dojść np. do niewydolności oddechowej lub niewydolności serca.

W związku z dużym zróżnicowaniem rozwoju choroby należy być w stałym kontakcie z lekarzem prowadzącym. Zalecane są regularne wizyty co 3-6 miesięcy.

Bibliografia:

1. Ungprasert P., Ryu J.H., Matteson E.L., Clinical manifestations, diagnosis, and treatment of sarcoidosi,. Mayo Clin Proc Innov Qual Outcomes, 2019.
2. Kempisty A., Kuś J., Hypercalcemia and renal failure in the course of sarcoidosis-case report, Pneumonol Alergol Pol., 2012.
3. Gianella F., Hsia C.C., Sakhaee K, The role of vitamin D in sarcoidosis, Fac Rev., 2020.
4. Thorburn, Alison N., Laurence Macia, and Charles R. Mackay. „Diet, metabolites, and “western-lifestyle” inflammatory diseases.” Immunity 40.6 (2014): 833-842.