Testosteron. Czym jest, jak wpływa na niego dieta i jakie są jego normy?

Testosteron często uważany jest za symbol męskości, a jego wpływ na organizm ludzki jest niezwykle złożony. Jest to hormon płciowy, który występuje u obu płci, z przewagą u mężczyzn. Wpływa nie tylko na cechy płciowe, ale również na zachowania i emocje. 

Jak śpiewa jedna z polskich wokalistek „oskarżam cię”- no właśnie o co? Tego i innych ciekawostek dowiecie się z niniejszego artykułu. Dajmy się ponieść rytmowi testosteronu!

Czym jest testosteron i jaka jest jego rola?

Testosteron jest podstawowym męskim hormonem steroidowym. Wpływa na rozwój cech płciowych oraz identyfikację psychoseksualną. Stymuluje, przemiany anaboliczne w organizmie, powodując zwiększenie siły, objętości mięśni i układu kostnego. Hormon ten również wpływa korzystnie na zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie.

Oprócz tego testosteron stymuluje produkcję nasienia i odpowiedni poziom libido. Sprawia to, że uważany jest za hormon kluczowy dla zdrowia i sprawności fizycznej mężczyzn [1]. 

🔎 O złożoności wpływu testosteronu świadczy badanie Yap i wsp. [28]. Badacze wskazują, że u mężczyzn z niskim poziomem testosteronu obserwuje się zwiększone ryzyko śmiertelności ogólnej. Wyniki te sugerują, że monitorowanie poziomów tych hormonów może wspierać ocenę ryzyka zdrowotnego u starszych mężczyzn.

Kto i kiedy powinien badać poziom testosteronu?

Zbyt wysoki lub niski poziom testosteronu u mężczyzn prowadzi do licznych powikłań zdrowotnych.

Przesłankami do wykonania badania poziomu testosteronu u mężczyzn są:

• obniżone libido,
• zaburzenia erekcji,
• brak owłosienia na twarzy i ciele,
• obniżona masa mięśniowa,
• ginekomastia (przerost gruczołów piersiowych u mężczyzn),
• diagnostyka niepłodności [2,3].
• zaburzenia czynności podwzgórza, przysadki lub jąder,
• choroby tarczycy [4].

Testosteron: normy dla mężczyzn

Według ISSAM* ISA** oraz EAU*** stężenie testosteronu całkowitego w surowicy poniżej 8 nmol/l (2,31 ng/ml) lub wolnego testosteronu poniżej 180 pmol/l (52 pg/ml) wymagają leczenia zastępczego testosteronem. Stężenie testosteronu całkowitego powyżej 12 nmol/l (3,46 ng/ml) lub testosteronu wolnego powyżej 250 pmol/l (72 pg/ml) nie wymagają leczenia zastępczego testosteronem. Według tych towarzystw można rozważyć próbę leczenia testosteronem
u mężczyzn z objawami klinicznymi TDS**** i stężeniami TT***** 8-12 nmol/l [5]. 

Prawidłowe stężenie testosteronu mierzone na czczo rano wynosi 8 – 12 nmol/l lub 2,3 – 3,4 ng/ml albo 230 – 345 ng/dl [6]. 

* International Society for the Study of the Aging Male- Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad Starzeniem się Mężczyzn

** International Society of Andrology- Międzynarodowe Towarzystwo Andrologiczne

*** EAU- European Association of Urology- Europejskie Towarzystwo Urologiczne

**** TDS- testosterone deficiency syndrome- zespół niedoboru testosteronu

***** TT- total testosterone- testosteron całkowity;

Przyczyny i objawy zbyt wysokiego lub zbyt niskiego poziomu testosteronu u mężczyzn

Do najczęstszych objawów podwyższonego poziomu testosteronu u mężczyzn zalicza się m.in.:

• agresja fizyczna i werbalna,
• wahania nastroju,
• bóle głowy,
• łysienie,
• podwyższone ciśnienie tętnicze,
• zmiany trądzikowe,
• nasilony popęd seksualny,
• przerost prostaty, który może powodować utrudnienia w oddawaniu moczu,
• zmniejszenie liczby plemników,
• zwiększenie krzepliwości krwi [7] [8] [9]. 

Uwaga: sztuczne stymulowanie procesów anabolicznych może być uzyskane poprzez stosowanie anabolicznych steroidów androgenicznych (AAS), syntetycznych pochodnych testosteronu. Stosowanie anabolików ma jednak przykre konsekwencje zdrowotne:

• Mężczyźni: zanik spermatogenezy, impotencja, zmniejszenie jąder i niepłodność, łysienie, powiększenie prostaty, ginekomastia.
• Kobiety: niski głos, hirsutyzm, zmniejszenie biustu, trądzik, osłabienie ścięgien (urazy), labilność emocjonalna, napady agresji, depresja, omamy.
• Długotrwałe używanie: nadciśnienie i wzrost cholesterolu, wiodące do zawału serca, choroby nerek i wątroby [10]. 
• Neuropsychiatryczne objawy toksyczności sterydów anabolicznych: depresja, agresja, lęk, skłonności samobójcze [11]. 

Do objawów zbyt niskiego poziomu testosteronu u mężczyzn należy zaliczyć:

• osłabienie popędu seksualnego i spadek libido,
• kłopoty ze wzwodem,
• osłabienie i zachowanie apatyczne,
• problemu z koncentracją i skupieniem uwagi,
• bezsenność,
• uderzenia gorąca,
• spadek siły i masy mięśniowej,
• zmniejszenie jąder,
• brak owłosienia na ciele,
• obniżenie gęstości mineralnej kości,
• otyłość [12]. 

Obniżony poziom testosteronu u mężczyzn może wynikać również z takich schorzeń jak zespół Klinefeltera. Jest to choroba genetyczna polegająca na występowaniu przynajmniej jednego dodatkowego chromosomu X. Dodatkowo wyróżnia się takie dolegliwości jak guz jąder, zaburzenia rozwoju jąder w okresie płodowym, zapalenie jąder, gruczolaków lub niewydolność przysadki [13][14]. 

Długo utrzymujący się obniżony poziom testosteronu zwiększa ryzyko chorób metabolicznych i schorzeń sercowo-naczyniowych. Należą do nich nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca lub cukrzyca typu II. [15]. 

Zmiany te również dotyczą kobiet, gdyż testosteron również produkowany jest w kobiecym organizmie. Zmniejszony poziom testosteronu u kobiet jest rzadko zauważalny w postaci konkretnych dolegliwości. Skutkować może to obniżeniem libido, zaburzeniami w funkcjonowaniu jajników, problemami z koncentracją, spadkiem mineralizacji kości czy spadkiem masy mięśniowej. Niski poziom testosteronu u kobiet jest często spowodowany niewydolnością jajników, nadnerczy, przysadki mózgowej lub podwzgórza [16]. 

Łatwiejsze jest rozpoznanie podwyższonego poziomu tego hormonu u kobiet, ponieważ są to dolegliwości bardziej charakterystyczne. Zalicza się do nich:

• zaburzenia miesiączkowania,
• przerost łechtaczki,
• męskie brzmienie głosu,
• występowanie owłosienia typu męskiego,
• trądzik, 
• niepłodność,
• otyłość,
• spadek nastroju,
• depresja [17].

Testosteron: normy dla kobiet 

Prawidłowe normy testosteronu dla kobiet mieszczą się między 12-60 ng/dl [18]. 

Wskazania do wykonania badań poziomu testosteronu u kobiet:

• występowanie nieregularnych miesiączek lub ich brak,
• trudności z zajściem w ciążę,
• występowanie u kobiet objawów podwyższonego stężenia męskich hormonów płciowych. Należą do nich: łysienie typu męskiego, obniżenie tonu głosu oraz innych nietypowych zmian w budowie ciała (wirylizacji) [19]. 

Do przyczyn wzrostu stężenia tego hormonu u kobiet zaliczyć można:

• insulinooporność lub leptynooporność,
• zaburzenia w stężeniu innych hormonów- estrogen, progesteron,
• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• otyłość i brak aktywności fizycznej,
• niedoczynność tarczycy lub wrodzony przerost nadnerczy [20]. 

Odchylenia w poziomie testosteronu u kobiet są stanem nieprawidłowym. W takich przypadkach zaleca się konsultacje z lekarzem, który decyduje o kolejnych krokach leczenia. 

Co obniża i jak podnieść poziom testosteronu?

Jeżeli stężenie testosteronu w organizmie wynosi poniżej 8 nmol/l wprowadza się leczenie zgodne z rekomendacjami lekarza. Leczenie niedoboru lub nadmiaru testosteronu na własną rękę może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych. Dlatego też nie powinno się decydować samodzielnie o jego rozpoczęciu. 

Istnieją jednak naturalne metody podniesienia stężenia testosteronu. Mowa tu o odpowiednich modyfikacjach trybu życia oraz odpowiedniej suplementacji. Ważnym elementem w rozważanym temacie jest:

• Redukcja masy ciała,
• Unikanie stresu,
• Ograniczenie używek- papierosów, alkoholu,
• Odpowiednia aktywność fizyczna, głównie treningi siłowe [21]. Zaleca się 150-300 minut tygodniowo ćwiczeń o umiarkowanej intensywności lub 70-150 minut o dużej intensywności [22]. 

🔎 Meta-analiza Healy i wsp. [29] wykazała, że także trening aerobowy może umiarkowanie podnosić poziom testosteronu u mężczyzn z otyłością lub cukrzycą typu 2. Co ciekawe, nie stwierdzono takiego efektu u kobiet.

Niskie stężenie testosteronu obserwuje się u osób długotrwale stosujących opioidy i marihuanę [23]. 

Dieta a testosteron

Niewłaściwa dieta może wpłynąć na poziom testosteronu w organizmie. Oto kilka sposobów, w jakie dieta może wpływać na ten hormon:

1. Niedobór składników odżywczych. Brak składników odżywczych, takich jak witaminy i składniki mineralne (witamina D, cynk), może wpłynąć na produkcję testosteronu. Dlatego ważne jest, aby dieta była zróżnicowana i bogata w te składniki [24]. 
2. Nadmiar tłuszczów nasyconych. Dieta bogata w te tłuszcze, szczególnie te pochodzenia zwierzęcego, może wpłynąć na obniżenie poziomu testosteronu. Zaleca się ograniczenie spożycia takich tłuszczów na rzecz tłuszczów jednonienasyconych i wielonienasyconych. Można je znaleźć w takich produktach jak oleje roślinne. Należą do nich olej: lniany, rzepakowy, słonecznikowy, ryby morskie i tran, a ostatnio coraz częściej hodowlane algi morskie [25]. 
3. Nadmiar cukru i przetworzonej żywności. Spożywanie dużej ilości cukru i przetworzonej żywności może prowadzić do otyłości. To z kolei może obniżyć poziom testosteronu. 
4. W procesie syntezy androgenów istotna jest odpowiednia podaż cynku. Cynk wpływa na syntezę testosteronu, poprzez zapewnienie właściwego funkcjonowania przysadki mózgowej [26]. 

Ceny i refundacja badania poziomu testosteronu

Ceny badań poziomu testosteronu w Polsce mogą różnić się w zależności od laboratorium medycznego i rodzaju badania.

Wyróżnić można:

1. Badanie poziomu całkowitego testosteronu. Koszt badania waha się od około 50 do 100 złotych (rok 2023).
2. Badanie poziomu wolnego testosteronu. Badanie to jest bardziej zaawansowane i może być nieco droższe. Koszt wynosi zazwyczaj od 100 do 200 złotych.

Należy pamiętać, że ceny mogą się zmieniać w zależności od regionu Polski oraz konkretnego laboratorium medycznego.

W Polsce badania poziomu testosteronu mogą być refundowane przez Narodowy fundusz Zdrowia (NFZ) w określonych przypadkach medycznych. Jednak, aby uzyskać refundację, muszą być spełnione określone kryteria i wykazane medyczne uzasadnienie. W związku z tym, aby uzyskać refundację badań hormonalnych, zazwyczaj konieczne jest posiadanie skierowania od lekarza specjalisty [27].

Podsumowanie

Jak widać testosteron, odpowiada za wiele funkcji w organizmie zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Nieprawidłowy styl życia oraz dieta, przyjmowanie narkotyków i alkoholu przyczyniają się do nieprawidłowych stężeń testosteronu w organizmie. 

Zrównoważona dieta bogata w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, pełnowartościowe źródła białka (takie jak drób lub ryby), unikanie nadmiaru tłuszczów nasyconych i cukru może pomóc w utrzymaniu prawidłowego poziomu testosteronu.

W przypadku wystąpienia przesłanek do wykonania badań poziomu testosteronu warto wiedzieć, że jest to badanie refundowane i zlecane przez lekarza. 

Bibliografia:

1. Stachowicz M.A., Lebiedzińska A. (2015). Dieta a testosteron w organizmie sportowca. at. Chem. Toksykol. XLVIII. 88.
2. Mielewczyk J., Świętochowska E., Ostrowska Z., Miczek I. (2021). Diagnostyka i leczenie niedoboru testosteronu u mężczyzn na podstawie wytycznych europejskich i amerykańskich towarzystw urologicznych. Postepy Hig Med Dosw. 219.
3. Wolski J. K., Ilnicka K., Pawłowska B., Zimowski J. G., Bogdanowicz J., Kozioł K., Lewandowski P. (2008). Kariotyp 46, XX jako przyczyna niepłodności męskiej. Urologia Polska 2008/61/Supl. 1. 
4. Wojnar Ł., Oszukowska E., Słowikowska-Hilczer J. (2015). Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia męskiego hipogonadyzmu. Postępy Andrologii Online, Polskie Towarzystwo Andrologiczne, vol. 2, no. 2. 6-41. 
5. Rabijewski M., Zgliczyński W. (2010). Zespół niedoboru testosteronu u meżczyzn w starszym wieku. Via Medica. 3. 
6. Wojnar Ł., Oszukowska E., Słowikowska-Hilczer J. (2015). Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia męskiego hipogonadyzmu. Postępy Andrologii Online, Polskie Towarzystwo Andrologiczne, vol. 2, no. 2. 7-9.
7. Wójcicka M., Skrzeczyńska B., Biernacka J., Stanisławska I. (2016). Wpływ testosteronu na organizm człowieka. Edukacja Biologiczna i Środowiskowa 3:41-47.
8. Kempisty-Jeznach E. (2018). Testosteron. Klucz do męskości, Wydawnictwo Prószyński i Spółka.
9. Filatowa V. A., Rozhivanov R. V. (2021). Features of hyperandrogenism in men. Problems of Endocrinology. 111-115.
10. Sobieszczańska M. (2011). Prewencja chorób sercowo- naczyniowych. Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa. 89.
11. Middlebrook I., Schonera B. (2022). Toksyczność sterydów anabolicznych. StatPearls.
12. Sharma A., Welt C. K. (2022). Practical Approach to Hyperandrogenism in Women. HHS Public Access. 3-4.
13. Rabijewski M., Zgliczyński W. (2010). Zespół niedoboru testosteronu u meżczyzn w starszym wieku. Via Medica. 3-4.
14.  Wojnar Ł., Oszukowska E., Słowikowska-Hilczer J. (2015). Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia męskiego hipogonadyzmu. Postępy Andrologii Online, Polskie Towarzystwo Andrologiczne, vol. 2, no. 2. 12-16. 
15. Rabijewski M., Zgliczyński W. (2010). Zespół niedoboru testosteronu u mężczyzn w starszym wieku. Via Medica. 3-4.
16. Górna I. (2014). Wpływ sposobu żywienia oraz wybranych parametrów stylu życia na płodność i rozrodczość kobiet. Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. 20-24.
17. Kazimierczak M., Bielecka- Grzela S., Klimowicz A. (2008). Łysienie androgenowe u kobiet jako problem estetyczny i psychologiczny. Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. 127.
18. https://kalkulator-badan.alablaboratoria.pl/badania-hormonalne/testosteron/wyniki/
19. Karkoulias K., Habeos I., Charokopos N., Tsiamita M., Mazarakis A., Pouli A., Spiropoulos K. (2008). Hormonal responses to marathon running in non-elite athletes. Eur. J. Intern. Med. 598-601.
20. Kłosowski P., Świątkowska- Słodulska R., Berlińska A., Sworczak K. (2017). Hiperandrogenizm u kobiet po menopauzie. Via Medica. 199.
21. Wytyczne WHO dotyczące aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia: https://www.who.int/publications/i/item/9789240015128
22. Kraemer W.J., Volek J.S., Bush J.A. (1998). Hormonal responses to consecutive days of heavy-resistance exercise with or without nutritional supplementation. J. Appl. Physiol.1544-1555.
23. Al-Sharefi A., Quinton R. (2020). Current National and International Guidelines for the Management of Male Hypogonadism: Helping Clinicians to Navigate Variation in Diagnostic Criteria and Treatment Recommendations. EnM. 530. 
24. Pilz S., Frisch S., Koertke H., Kuhn J., Dreier J., Obermayer- Pietsch B.,Wehr E., (2011). Effect of Vitamin D Supplementation on Testosterone Levels in Men. Hormone and Metabolic Research. 
25. Bałasińska B., Jank M., Kulasek G. (2010). Właściwości i rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w utrzymaniu zdrowia ludzi i zwierząt. Katedra Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie. 752-780. 
26. Prasad A.S., Mantzoros C.S., Beck F.W., Hess J.W., Brewer G.J.(1999). Zinc status and serum testosterone levels of healthy adults. Nutrition, 12(5): 344-348.
27. Za ł. nr 6 do zarządzenia Prezesa Funduszu Nr 14/2007 z dnia 29.03. 2007 r. KATALOG ŚWIADCZEŃ DIAGNOSTYCZNYCH I TERAPEUTYCZNYCH. 5.
28. Yeap, B. B., Marriott, R. J., Dwivedi, G., Adams, R. J., Antonio, L., Ballantyne, C. M., … & Murray, K. (2024). Associations of Testosterone and Related Hormones With All-Cause and Cardiovascular Mortality and Incident Cardiovascular Disease in Men: Individual Participant Data Meta-analyses. Annals of Internal Medicine.
29. Healy R, Patten R, Bauer C, Woessner MN, Bourke M, Grossmann M, Levinger I. The Effects of Aerobic Exercise Training on Testosterone Concentration in Individuals Who are Obese or Have Type 2 Diabetes: A Systematic Review and Meta-Analysis. Sports Med Open. 2024 Oct 29;10(1):117. doi: 10.1186/s40798-024-00781-x. PMID: 39467940; PMCID: PMC11519272.

• Data pierwotnej publikacji: 10.12.2023
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 3.11.2024