Adaptogeny. Dobrodziejstwa natury

Czym są i dlaczego warto włączyć je do codziennej diety?

Wśród setek tysięcy gatunków roślin (opisanych zostało około 300 tys.)  istnieją takie, które wykazują szczególnie prozdrowotne i korzystne działanie na organizm.  Takimi bez wątpienia są rośliny adaptogenne.

Koncepcja leczenia (a ściślej przywracania równowagi organizmu) za pomocą adaptogenów, wywodzi się z Dalekiego Wschodu, gdzie stosuje się je zapobiegawczo po to, by zwiększyć odporność organizmu na niekorzystne czynniki otoczenia.

Czym są adaptogeny?

Zgodnie z nazwą, adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Po raz pierwszy termin „adaptogen“ użył rosyjski uczony Lazarev w 1947 r., opisując zdolność niektórych surowców do uodparniania organizmu na szkodliwe wpływy czynników zewnętrznych. Największą sławę zyskał jednak Israel Breckhman. Radziecki lekarz, badacz, który zdefiniował czym są adaptogeny otrzymał nawet za to Order Lenina – jedno z najwyższych odznaczeń w ZSRR. Breckhman założył własną szkołę badającą adaptogeny, wyjaśniając tajemnice wschodnich leków (takich jak żeń-szeń, cytryniec, rodiola).

Wraz ze swoim współpracownikiem Dardymovem rozwinęli definicję adaptogenu. Wokół jego pracy powstało także wiele legend. Rosjanie, którzy odkryli, że w roślinach drzemie ogromny potencjał zaangażowali do ich badań także ogromne środki. Według niektórych informacji Brekhman kierował zespołem aż 1200 naukowców.  Według nich adapotogen to substancja głównie pochodzenia naturalnego, która musi być nieszkodliwa i może powodować minimalne zmiany w psychicznych funkcjach organizmu, musi działać niespecyficznie i wykazywać właściwości normalizujące.

Obecnie uważa się, że rośliny adaptogenne – to takie, które nie stymulują znacząco i nie blokują podstawowych funkcji organizmu ludzkiego, lecz normalizują ustrój człowieka (1). Przyjmowanie adaptogenów daje organizmowi możliwość przystosowania się do takich niesprzyjających czynników zewnętrznego środowiska jak: chłód, upał, pragnienie, głód, infekcja, promieniowanie jonizujące, niedostatek tlenu (hipoksja), duży wysiłek fizyczny i inne.

Co ciekawe, rośliny, które rzeczywiście wykazują właściwości wzmacniające organizm, objęte zostały ogólną nazwą „adaptogeny”, ponieważ produkują i zawierają w sobie kompozycje substancji chemicznych pozwalających samej roślinie adoptować się do ekstremalnie niekorzystnych warunków środowiska, w jakim żyje.

By zyskać miano adaptogenu, roślina musi spełniać następujące kryteria:

1. Nie może byc toksyczna dla odbiorcy.

Jest to bez wątpienia kluczowa zasada działania adaptogenów. W ogromnej większości rośliny adaptogenne są niezwykle łagodne, działające praktycznie bez skutków ubocznych. Rzadko wchodzą w interakcję z lekarstwami – często zresztą jest to interakcja czysto hipotetyczna (zgodnie z teorią/nauką powinny wchodzić w interakcje, lecz nie zanotowano przypadków klinicznych). Co istotne zatem, adaptogen musi normalizować i usprawniać wiele funkcji organizmu i nie może wykazywać żadnych działań niepożądanych. Adaptogeny można, a niejednokrotnie wręcz trzeba stosować przez dłuższy czas. Są także zioła, które pomagają radzić sobie ze stresem, ale stosowane długotrwale mają skutki uboczne  (np. kozłek lekarski ma działanie uspokajające, ale nie powinno się go stosować przewlekle). Mowa wówczas o roślinach z potencjałem adaptogenicznym.

2. Nie może oddziaływać specyficznie.

Co to znaczy? Roślina adaptogenna musi wykazywać szerokie spektrum działania poprzez swoje holistyczne (ogólnoustrojowe) działanie biochemiczne i fizyczne.

Najważniejszą cechą adaptogenu jest to, że działa na cały organizm, nie na wybraną jego część. Często jednak nie jest to miarodajne i łatwe do oceny. Adaptogeny bowiem nie redukują stresu, ale wspierając cały organizm – głównie wątrobę, układ krążenia, układ odpornościowy – pomagają nam znosić przewlekły stres znacznie lepiej. Można spotkać się czasem z określeniem „zapasów energii adaptogenicznej” – co oznacza po prostu, że silniejszy organizm lepiej sobie radzi.

Oprócz nieswoistości wobec stresora adaptogeny charakteryzują się brakiem związku pomiędzy ich strukturą chemiczną a mechanizmami działania. Różnorodność substancji adaptogennych jest bardzo duża, można tu wymienić np.: saponozydy, fitoekdyzony, rodiolozydy czy flawonoidy.

3. Powinna normalizować i usprawniać różne funkcje organizmu i nie mieć działań niepożądanych.

Mimo ogromnego zainteresowania naukowców mechanizm działania adaptogenów jest w dalszym ciągu niezbyt dokładnie poznany. Wiadomo jednak, że jak w przypadku większości substancji o działaniu leczniczym,  u podstaw ich aktywności na organizm człowieka leżą zmiany morfologiczne, biochemiczne i fizjologiczne. Zachodzą one na poziomie komórkowym poprzez oddziałujące układy enzymatyczne, jak i na poziomie narządów poprzez hormony(2). Kluczowym graczem w odpowiedzi na stres są nadnercza, a ściślej – ich rdzeń, w którym produkowane i magazynowane są: epinefryna, norepinefryna i dopamina. Hormony te umożliwiają organizmowi konfrontację i gotowość do walki z „zagrożeniem“. Rośliny o właściwościach adaptogennych stymulują wspomiany rdzeń nadnerczy, wzmagając tym samym odporność na przeciążenia  i nieswoistą zdolność przystosowawczą organizmu (2).

Podsumuwując, adaptogeny to rośliny, które przystosowują (adaptują) organizm do warunków panujących w środowisku, chronią go przed negatywnymi bodźcami, zarówno fizjologicznymi (np. starzenie, infekcje, wolne rodniki), jak i psychologicznymi (np. stres).

Zdrowotne benefity stosowania adaptogenów

Wśród korzystnego działania adaptogenów najczęściej zwraca się uwagę na ich działanie:

• antyoksydacyjne i przeciwzapalne – mowa głównie o polifenolach i saponinach triterpenowych,

• podnoszące odporność (immunostymulujące) – głównie za sprawą polisacharydów,

• wspierające więcej niż jeden organ czy jeden system

Podsumuwując prozdrowotne działanie, zioła adaptogenne: (3,4,5):

• reperują i wzmacniają organy,

• działają przeciwzapalnie, przeciwgrzybiczo i przeciwbakteryjnie,

• wzmacniają naczynia włosowate,

• wykazują działanie moczopędne,

• obniżają cholesterol,

• mają właściwości wykrztuśne (usuwanie śluzu z organizmu; pomocne na przeziębienie, grypę, zapalenie oskrzeli, itd.),

• poprawiają działanie wątroby,

• wykazują działanie przeciwwrzodowe (pomagają w zapobieganiu oraz dają ulgę przy wrzodach),
  

• działają na układ hormonalny

Najbardziej znane adaptogeny

Wśród najbardziej znanych adaptogenów znajdują się (6):

• Żeń-szeń amerykański, azjatycki, książęcy
  
• Różeniec górski inaczej Rhodiola
  
• Ashwagandha inaczej Żeń-szeń indyjski
  
• Astragalus
  
• Korzeń lukrecji
  
• Gotu kola inaczej Wąkrotka azjatycka
  
• Grzyb Reishi
  
• Bazylia azjatycka
• Maca (Lepidum peruvianum)
• Schisandra inaczej Cytryniec chiński

Formy występowania

Adaptogenami najczęściej są suszone jagody i korzenie – przede wszystkim w przypadku roślin wieloletnich, takich jak żeń-szenie czy grzyby. Tradycyjnie robi się z nich wielogodzinne wywary (tak jak z żeń-szenia), jednak obecny rozwój rynku suplemenów diety sprawia, że można zakupić je także w formie suplementów – proszków, skoncentrowanych ekstraktów itd.  Dzięki temu, że coraz częściej spotkać je można w formie suchej i sproszkowanej, co znacznie usprawnia ich transport i przechowywanie bez utraty swych unikatowych właściwości.

Stosowanie

Przede wszystkim należy zaznaczyć, że tak jak w przypadku suplementów diety, dawkowanie adaptogenów jest kwestią bardzo indywidualną i nie zawsze ogólnoprzyjęte zalecenia sprawdzą się u każdego. W literaturze naukowej  i specjalistycznej  najczęściej spotkać się można  z następującym sposobem dawkowania: 6 tygodni suplementacji, po których robi się 7 dniową przerwę oraz 6 miesięcy suplementacji, po których robi się miesięczną przerwę.

Panceum na problemy dzisiejszego świata (i organizmu)?

Wszystkie adaptogeny łączy jeden wspólny mianownik (a w zasadzie kilka) – zdolność silnego, ogólno-wzmacniającego działania, zwiększenie koncentracji organizmu oraz jego zdolności do wysiłku fizycznego. Poza tym rośliny adaptogenne istotnie usprawniają odporność, wytrzymałość na niekorzystne czynniki zewnętrzne i na działanie czynników powodujących choroby.

Co istotne, adaptogeny, w przeciwieństwie do klasycznych psychomotorycznych stymulatorów takich jak np. kawa, nie wywołują osłabienia rezerw systemu nerwowego, nawet przy przedawkowaniu.

Niegdyś łączone tylko z medycyną Wschodu i Ayurwedą –  adaptogeny,  stanowią istotny element nowego, rozwijającego się obszaru farmakologii połączonego z medycyną holistyczną. Celem tego podejścia terapeutycznego jest stworzenie preparatów dla zdrowych ludzi, które nie leczą, lecz po prostu czynią zdrowego człowieka jeszcze bardziej zdrowym, zaadaptowanym i zdolniejszym do zwiększonego wysiłku.

Doskonale wiadomo, że zapobieganie jest przecież o wiele prostsze i tańsze niż leczenie rozwiniętej choroby – tu naprzeciw wychodzą właśnie wspomniane rośliny o działaniu adaptogennym.

Bibliografia

1. Baj T., Zioła w homeostazie organizmu. Magazyn Aptekarski 2008, 9:8-11.
2. Wolski T., Biostymulujące i adaptogenne właściwości niektórych surowców oraz leków roślinnych. Mag Wet 1999; 8:142-6
3. Mrozowski T., Rośliny adaptogenne. Stres jako czynnik chorobotwórczy. Mag Apt 2007; 7: 58-60.
4. Lutomski J, Kędzia B. Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym. Post Fitoter 2000; 2:31-4.
5. Panossian A, Wikman G. Evidence-based efficacy of adaptogens in fatigue, and molecular mechanisms related to their stress-protective activity. Curr Clin Pharmacol. 2009 Sep;4(3):198-219