Celiakia. Objawy, przyczyny i postępowanie dietetyczne

Biorąc pod uwagę ponad 40 lat doniesień o celiakii, jej obraz zmienił się z rzadko występującego patologicznego stanu w obrębie jelit, do często występującej choroby na nowo zdefiniowanej w 2012 roku przez zespół specjalistów z Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN).

Czym jest celiakia?

Według nowej definicji celiakia to choroba systemowa, wpływająca na wiele narządów, mająca podłoże immunologiczne, wywoływana przez gluten a występująca u osób z genetyczną predyspozycją. Charakteryzuje się występowaniem różnorodnych objawów klinicznych wywołanych spożyciem glutenu, czyli grupy białek, do których zalicza się:

• gluteninę i gliadynę z pszenicy
• sekalinę z żyta
• aweninę z owsa
• hordeinę obecną w jęczmieniu

Badacze wskazują na gliadynę, jako główną przyczynę występowania celiakii.

U chorych spożycie glutenu powoduje uszkodzenie a w konsekwencji zanik kosmków jelitowych odpowiedzialnych za proces wchłaniania składników odżywczych w jelicie cienkim.

Objawy celiakii

Objawy celiakii często są różnorodne i niespecyficzne. Testy przesiewowe w kierunku celiakii należy wykonywać nie tylko u dzieci z typowymi objawami, ale biorąc pod uwagę fakt coraz częstszego występowania celiakii – także u osób z objawami niespecyficznymi.

Do grupy osób, u których należy dokonać diagnostyki celiakii zalicza się:

• dzieci i dorośli z objawami przewlekłej lub nawracającej biegunki, niewystarczającym wzrostem i/lub niskim przyrostem masy ciała, utratą wagi, opóźnieniem dojrzewania, nudnościami, wymiotami, anemią z niedoboru żelaza, bólami brzucha, wzdęciem, przewlekłym zmęczeniem.
• osoby będące w grupie podwyższonego ryzyka mimo braku objawów: chorzy z cukrzycą typu 1, zespołem Downa, zespołem Turnera, zespołem Williama, z autoimmunologicznym zapaleniem wątroby lub tarczycy, krewni z I linii (rodzice, dziecko, rodzeństwo) osoby chorej na celiakię (ryzyko 1:10).

Szacuje się, że na celiakię cierpi 1 na 100 osób na całym świecie, a 2,5 miliona Amerykanów ma nierozpoznaną celiakię i jest narażona na wystąpienie późnych powikłań zdrowotnych.

Nierozpoznana i nieleczona celiakia może prowadzić do:

• niedokrwistości z niedoboru żelaza
• początkowych objawów osteoporozy lub osteopenii
• niepłodności i poronień
• nietolerancji laktozy
• niedoborów witamin i składników mineralnych
• niewydolności trzustki
• nowotworów przewodu pokarmowego
• objawów neurologicznych np. migreny, napady padaczkowe, otępienie.

Diagnostyka celiakii obejmuje badanie serologiczne krwi, biopsję jelita cienkiego i testy genetyczne. Jeśli mamy podejrzenie co do występowania celiakii, zawsze najpierw należy skontaktować się z lekarzem i wykonać potrzebne badania. Nie powinno się samemu przechodzić na dietę bezglutenową a tym bardziej diagnozować celiakii w momencie, gdy jesteśmy na diecie bez glutenu.

Diagnostyka celiakii

🔎 Diagnostyka celiakii obejmuje wywiad medyczny i badanie fizykalne. Następnie przeprowadzić należy badania. Stosowane są biopsja jelita cienkiego (złoty standard). Alternatywnie stosouje się badania krwi. Obejmują one: przeciwciała anty-tkankowej transglutaminazy (tTG-IgA) – wysoki poziom wskazuje na celiakię, szczególnie gdy pacjent przyjmuje dietę zawierającą glute, przeciwciała przeciwko endomysium (EMA-IgA) – test jest bardziej specyficzny niż test tTG-IgA i zwykle jest wykonywany w celu potwierdzenia diagnozy, oraz całkowite IgA: niski poziom IgA może wpłynąć na wiarygodność innych testów przeciwciał. Meta-analiza Shiha [9] wykazała, że u dorosłych pacjentów z podejrzeniem celiakii, podejście bezbiopsjowe z wykorzystaniem przeciwciał IgA przeciwko tkankowej transglutaminazie (tTg) w poziomie ≥10 razy wyższym niż górna granica normy może być skuteczne w diagnozowaniu celiakii. Badanie wykazało wysoką swoistość (100%) i zmienną czułość (51%) tego podejścia. Wyniki te sugerują, że wybrane grupy dorosłych pacjentów mogą zostać zdiagnozowane bez konieczności inwazyjnych metod.

Dieta przy celiakii

Celiakia wymaga wprowadzenia na całe życie diety bezwzględnie bezglutenowej. Nawet używanie tej samej stolnicy czy deski do krojenia podczas obróbki produktów glutenowych i bezglutenowych może wywołać u chorego uszkodzenie kosmków jelitowych. Przemysł spożywczy nie ułatwia zadania, gdyż gluten można obecnie znaleźć w produktach, w których byśmy się jego nie spodziewali (m.in. wędliny, serki topione i wyroby seropodobne, jogurty, śmietana, majonezy, owoce suszone, mieszanki przypraw, leki i suplementy witamin).

Jeszcze niedawno z niemal detektywistyczną dokładnością należało czytać etykiety produktów spożywczych, gdyż gluten krył się pod takimi nazwami dodatków do żywności jak np. zagęszczacze zbożowe, skrobia modyfikowana czy barwnik karmelowy.  Od grudnia 2014 producenci żywności mają obowiązek wymienić na opakowaniu pogrubioną czcionką wykaz alergenów, w tym również glutenu. I wystarczy, że w zakładzie produkcyjnym są używane produkty z glutenem, aby istniało poważne ryzyko zanieczyszczenia tych potencjalnie bezglutenowych. Ponadto skład produktu może się w każdej chwili zmienić, więc etykiety należy sprawdzać każdorazowo przed spożyciem żywności. Biorąc pod uwagę te wszystkie problemy, często w produkcji żywności bezglutenowej zaangażowane są firmy specjalizujące się tylko w takiej żywności. Międzynarodowy znak żywności bezglutenowej to przekreślony kłos.

Wyłączenie z diety zbóż zawierających gluten może nieść ze sobą problem w zbilansowaniu diety pod względem zawartości witamin, minerałów czy błonnika. Dlatego nie należy zapominać o takich produktach jak amarantus, quinoa i gryka, które wg badań mogą w znacznym stopniu wzbogacać dietę bezglutenową w składniki odżywcze, a także stosowane jako dodatek – poprawiać wartość odżywczą pieczywa bezglutenowego.

W niektórych przypadkach celiakii, gdy doszło do znacznego uszkodzenia kosmków jelitowych, czasowo wprowadza się również dietę bezlaktozową, gdyż właśnie na szczycie kosmków wytwarzany jest enzym trawiący laktozę – laktaza.

Biorąc pod uwagę możliwość zanieczyszczenia glutenem produktów bezglutenowych oraz fakt, że nie we wszystkich krajach taka żywność jest ogólnie dostępna, naukowcy pracują nad alternatywnymi metodami leczenia celiakii. Obecnie w fazie badań przedklinicznych, jak i klinicznych jest np. opracowywanie leku zmniejszającego przepuszczalność jelit, produkcja nieszkodliwych szczepów pszenicy czy terapie immunomodulujące.

Czy można zapobiec celiakii?

🔎 Część badań sugeruje, że pewne znaczenie ma czas wprowadzenia glutenu do diety dziecka na pojawienie się objawów. Obecne przeglądy badań nie potwierdzają jednak, żeby obniżało to ryzyko wystąpienia celiakii u dziecka w ogóle. Podobnie jest z karmieniem piersią w czasie wprowadzania glutenu do diety. Nie zmniejsza ono szans występowania celiakii, jak przez długi czas można było przeczytać również w literaturze fachowej [8]

Szkolenie dietetyczne na temat celiakii

Jeżeli poszukujesz więcej wiedzy na temat celiakii, polecamy ponad 2,5-godzinny kurs postępowania z pacjentem w celiakii dostępny w Klubie Kształcenia Dietetyków. Kliknij poniżej, aby poznać szczegóły:

Bibliografia:

1. Szaflarska- Popławska A. Patogeneza celiakii. Pediatria Współczesna, Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 2009;11(3): 83-84
2. Husby S., Koletzko S, i wsp. European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition Guidelines for the Diagnosis of Coeliac Disease. JPGN 2012; 54;1:136-160.
3. Rashtak S, Murray A.J. Review Article: Coeliac Disease, New Approaches to Therapy Aliment Pharmacol Ther. 2012;35(7):768-781
4. Alvarez-Jubete L., Arendt E.K., Gallagher E. Nutritive value and chemical composition of pseudocereals as gluten-free ingredients. International Journal of Food Sciences and Nutrition, 2009;60;4:240-257.
5. Ojetti V., Nucera G. I wsp. High prevalence of celiac disease in patients with lactose intolerance. Digestion 2005; 71: 106-110.
6. Szajewska H. Czy można zapobiec celiakii. Alergia 2007;3: 17-20.
7. Sabine L., Vriezinga M.D., i wsp. Randomized Feeding Intervention in Infants at High Risk for Celiac Disease. N Engl J Med 2014; 371:1304-1315.
8. Szajewska, H., Shamir, R., Stróżyk, A., Chmielewska, A., Zalewski, B. M., Auricchio, R., Koletzko, S., Korponay-Szabo, I. R., Mearin, M. L., Meijer, C., Ribes-Koninckx, C., Troncone, R., & PreventCD project group (2022). Systematic review: early feeding practices and the risk of coeliac disease. A 2022 update and revision. Alimentary pharmacology & therapeutics, 10.1111/apt.17290. Advance online publication. https://doi.org/10.1111/apt.17290
9. Shiha MG, Nandi N, Raju SA, Wild G, Cross SS, Singh P, Elli L, Makharia GK, Sanders DS, Penny HA. Accuracy of the no-biopsy approach for the diagnosis of coeliac disease in adults: a systematic review and meta-analysis. Gastroenterology. 2024 Jan 2:S0016-5085(23)05688-3. doi: 10.1053/j.gastro.2023.12.023. Epub ahead of print. PMID: 38176661.

• Data pierwotnej publikacji: 22.03.2015
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 27.01.2024